د شنبې په ورځ (د تلې ۱۵مه) د هرات ولایت په زنده جان ولسوالۍ او شاوخوا سیمو کې د ریښتر په کچه ۶،۳ درجې زلزلې زرګونو کسانو ته مرګ ژوبله واړوله. تر اوسه د ګڼو کسانو د مرګ او ټپي کېدو راپورونه ورکړل شوي؛ خو دا وروستۍ شمېرې نه دي او د مرګ ژوبلې د شمېر د زیاتېدو اندېښنې هم شته.
سره له دې چې ژغورونکو ډلو د خاورو لاندې د ژوندي پاتې شویو کسانو د ایستلو لپاره هڅې پیل کړې خو بیا هم د پوره امکاناتو د نشتوالي له امله دا بهیر پڅ روان دی چې د زیانونو د زیاتېدو لامل شوی.
د هرات زلزله په داسې حال کې شوې، چې افغانستان له جدي بشري ناورین سره مخ دی او نړیوال مرستندویه بنسټونه هم د بودیجې له کمښت سره مخ دي.
سره له دې چې نن څلورمه ورځ ده په زنده جان ولسوالۍ کې دولس کلي تر ځمکې لاندې شوي، خو له هرات سره د نړۍ د هیوادونو مرستې ډېرې پيکه دي.
د اقتصادي چارو کارپوهان وړاندیز کوي چې د زلزله ځپلو لپاره باید یو ځانګړی بانکي حساب جوړ شي چې له مرستو څخه د ناوړه ګټې اخیستنې مخه ونیول شي.
د پوهنتون استاد سید مسعود وايي چې، «باید یو منظم میکانیزم جوړ شي ترڅو جوته شي چې مرستې په کومو برخو لګیدلي دي.»
تر دغې زلزلې وروسته که څه هم ځينو هېوادونو له زلزله ځپلو سره د مرستې ټټر وهلی خو تر اوسه په لږه کچه مرستې سیمې ته رسېدلې دي.
په هرات کې له زلزله ځپلو سره جرمني پنځه میلیونه یورو، ملګرو ملتونو ورته اندازه، چین دوه لکه ډالره، د ملک سلمان خیریه بنسټ دوه میلیونه ډالر، ميرويس عزيزي ۲۰۰ میليونه افغانۍ، کام اير هوايي شرکت ۱۰ میليونه افغانۍ، د افغانستان کرېکټ بورډ ۲ میليونه افغانۍ، جاوېد اپرېدی ۳ میليونه افغانۍ
راشد خان د نړېوال جام لخوا ورکړل کېدونکې ټولې پیسې او لسګونو نورو سازمانونو، هیوادونو او ملي، سوداګرو د مرستو اعلان کړی.
اوس په دغو مرستو کې د درغلیو اندېښنې هم راپيدا شوې دي.
د بشري حقونه فعاله عطیه مهربان وایي، تر دې وړاندې هم کومې طبیعي پیښې چې په افغانستان کې کیدلې د یو شمیر کسانو له خوا مرستې شخصي جیبونو ته تللې او په ریښتیني توګه اړمنو کسانو ته نه ورکول کیدې.
نوموړې له افغانستان انټرنشنل سره په خبرو کې همداراز وویل: «اوسمهال د طالبانو حکومت هیڅ کوم سیسټم نه لري نو هیڅ داسې یوه اداره هم نه شته چې د دغو مرستو څارنه وکړي او د پیښې قربانیان وپیژني.»
د هرات له زلزله ځپلو سره د مرستو لړۍ دوام لري.
د کرېکټ ملې لوبغاړي محمد نبې په ۲۴ ساعتونو کې تر څلویښت زره ډالرو زیاتې پیسې راټولې کړي دي.
له دې سره، په ځینو ولایتونو کې صندوقونه اېښودل شوي او له زلزله ځپلو سره د مرستې لپاره د پیسو ټولولو کمپاینونه روان دي.
افغانې خبریالې حسینې ذهبي هم د مرستو د ټولولو کمپاین پیل کړی چې تر اوسه یې لسګونو زیانمنو ته په بیلابیلو برخو کې مرستې ټولې کړې دي.
نوموړې وایي، په هرات ولایت کې ډیره زړه بوږنوونکې پیښه رامنځته شوې او په داسې یوه حالت کې باید د خپلو هیوادوالو لاسنیوی وکړو.
د اقتصادي چارو شنونکی سمیع ستانکزی وایي، د طالبانو اصلي کمزورتیا دا ده چې په تېرو دوو کلونو کې یې له ټولو ادارو څخه ظرفیتونه ایستلي دي.
د نوموړي په خبره، «طالبانو ته جوړه اداره په لاس ورغلې وه، نو له طبیعي پیښو سره د مبارزې ریاست باید په ټولو شرایطو کې خپل ټیمونه او میکانیزمونه ولري چې د پیښې په وخت کې ژر تر ژره عمل وکړي.»
د یادولو وړ ده، په مرستو کې د درغلیو په اړه اندېښنې تر هغه وروسته رامنځته شوې چې په افغانستان کې تر هرې طبیعي پیښې وروسته د زرګونو ډالرو مرستې شوې خو د یو شمیر درغلو کسانو له خوا دغه مرستې اړمنو کسانو ته نه دي رسیدلې او پکې پراخه درغلي شوې ده.
په غونډه کې پرېکړه شوې ده چې ټول ناقانونه کډوال دې د اکتوبرتر پایه د یوې میاشتې په لنډه تنګه موده کې له پاکستانه ووځي او د هغو کډوالو د پيژندلو لپاره به ان د ډي، این، اې له معایناتو استفاده کېږي چې په اصل کې پاکستانیان نه دي خو په څه چل سره یې د پاکستان تابیعت ( شناختي کارډ) ترلاسه کړی.
د پاکستان کورنیو چارو وزیر سرفراز بګتي له دې غونډې وروسته وویل چې حکومت به هغو کسانو ته انعام ورکړي چې د دغسې کسانو په اړه معلومات حکومت ته وسپاري.
په پاکستان کې د ښاغلي بګټي په قول څه باندې اوولس لکه ناقانونه افغانان دېره دي. د ده په وینا د روان کال له جنوري راهیسې په څلرویشت ځانمرګو بریدونو کې څوارلس افغانانو کړې دي.
پاکستان نه اوس او نه پخوا د ځانمرګو د پېژندګلوي په اړه اسناد وړاندې کړې دي. د ځانمرګو په اړه د ښاغلي بګټي ارقام شاید د ډېرو زړه ته ونه لوېږي خو په دې کې شک نه شته چې پاکستان د افغانستان له خوا امنیتي اندېښنې لري.
په افغانستان کې د جمهوریت له پرځېدو وروسته د پاکستاني طالبانو بریدونه ډیر او لا خطرناک شوي دي. په دې موده کې پاکستاني چارواکو څو ځله کابل ته سفرونه کړي او له طالبانو یې غوښتي دي چې یا په افغانستان کې دېره پاکستاني طالبان وروسپاري او یا یې په پاکستان کې له برید کولو راوګرځوي.
پاکستان ظاهرآ له افغان طالبانو زیاته توقع لري خو ډېر څه کول یا د طالبانو د ادارې په وس کې نه دي، یا یې نه کوي.
لکه څنګه چې د سرفراز بګټي او نورو پاکستاني چارواکو په خبرو کې اشاره ورته شوې ده، د بې اسناده کډوالو د ایستلو لوی لامل امنیتي ملاحظات دي.
د پاکستان ځینې مدرسې او استخباراتي ادارې په دې تورنې دي چې په کلونو کلونو یې په افغانانو کې د طالبي او افراطي فکر د خپرولو کوښښ کړی دی. د جمهوریت تر پرځېدو پورې د افغان کډوالوتر منځ د دا رنګه نظریاتو تلقین د دې لامل کېده چې په افغانستان کې د جنګ او انتحار تنور تود وساتل شي او ځمکه خو هغه سوځي چې اور ورباندې بل وي. په هغو کلونو کې اکثرو پاکستاني افراطیانو هم په افغانستان کې «جهاد» ته لومړیتوب ورکاوه او دا لا پکې پاکستان ته یوه بله ګټه وه، ځکه خپل افراطیان یې د تاوان رسولو او وینو بهولو لپاره یو بل ځای مصروف ساتل. د جمهوریت له پرځېدو وروسته دا محاسبه ګډه وډه شوه او په پایله کې اوس پاکستاني امنیتي ادارې ممکن په رښتیا دا فکر وکړي چې په دغه هیواد کې د افغان کډوالو شتون د ناامني د زیاتېدو سبب ګرځېدای شي.
خو له لویه سره دغه نظر ناسم دی ځکه افراطي فکر په پاکستاني ټولنه کې ژورې ریښې لري. موږ په دغه هیواد کې د افراطي فکر حیرانوونکي مثالونه مومو. په ۲۰۰۷ کې د اسلام اباد په زړه کې د لال مسجد طالبانو له حکومت سره سمه جګړه پیل کړه چې د حکومت په قول یو سلو څو پنځوس کسان پکې ووژل شول. د جنرال مشرف له وخته راهیسې تر اوسه پورې د پاکستاني طالبانو او حکومت تر منځ په شخړو کې په لسګونو زره کسان وژل شوي دي.
په پاکستاني ټولنه کې د تشدد او افراطیت غیر طالبي بڼې هم شته. ډېر کلونه کېږي چې د دغه هېواد پوځ د بلوڅو له ځینو ډلو سره په جګړه بوخت دی. په افغانستان کې مونږ په ۲۰۱۵ کال کې د فرخندې غم لړلې واقعه لرله چې سخته وغندل شوه، خو په پاکستان کې یوازې په روان کال کې هغسې څو واقعې پېښې شوې چې په مازې یو ګومان باندې ګڼو خلکو پکې د یو چا د وژلو هڅه کړې ده. د روان کال په اګست کې د پنجاب په جړانوله کې کابو شل کلیساګانې وسوځول شوې او د لسګونو عیسویانو کورونه لوټ شول.دغه راز په روان کال کې د کراچي په شمول د پاکستان په مختلفو سیمو کې د احمدیانو د عبادت ځایونه او ان هدیرې ویجاړې شوې. او د جوماتونو محرابونه یې ونړول شول.
په تشدد باندې د معتقدو، افراطي کسانو خصوصیت دا دی چې په ډېره اسانه باندې وژلو او تخریب ته پلمه پیدا کوي. څو ورځې مخکې په بلوچستان کې د میلادالنبي لپاره په راغونډو شویو خلکو باندې هغو انتحاریانو حمله وکړه چې د میلادالنبي لمانځل هم ورته ګناه ښکارېده.
په پاکستان کې د افراط او تعصب فکرونو ته په لسیزو هوا ورکړه شوې ده. له کډوالو سره د جنایت او افراطیت د پېښو تړل شاید یوازې د هغو کسانو زړه ته پرېوزي چې نژاد پرستانه افکار لري، نه د بل چا.
د کډوالو د ایستلو بل دلیل دا راوړل کېږي چې دغه کډوال له پاکستانیانو د کاروبار فرصتونه اخیستي دي، په قاچاق او ځانګړي ډول د ډالرو په قاچاق کې لاس لري،په ناقانونه توګه یې ملکیتونه رانیولي دي او د پاکستان په داخل کې یې یو موازي اقتصاد روان کړی دی.
د پاکستان چارواکي شاید فکر کوي چې د کډوالو په ایستلو سره به لکونو پاکستانیانو ته د کار فرصتونه برابر شي، د قاچاق مخنیوی به اسانه شي، کرایه ورکوونکو ته به د کورونو کرایې ټیټې شي، په صحي او تعلیمي نظام به فشار کم شي او د بریښنا، خوړو او نورو لګښتونو په اندازې کې به څه نا څه کمی راشي.
افغان کډوالو ته د پناه ورکولو په خاطر یو وخت له پاکستان سره زیاتې مرستې کېدلې او اکثرو شتمنو افغانانو، چې لا په ترکیه، دوبۍ او نورو ځایونو کې له پانګونې سره بلد نه وو، په پاکستان کې پانګونې کولې، نو پاکستان په اقتصادي لحاظ د کډوالو په شتون کې تاوان نه لید، خو اوس هغه دور پای ته رسېدلی دی. اوس پاکستان فکر کوي چې د کډوالو ایستل یې ممکن په اقتصاد باندې یو څه مثبت اغېز وکړي.
البته د پاکستان اقتصادي بحران تر دې ډېر ژور دی چې د کډوالو ایستل دې ورته چندان ګټه ورسولی شي.
د پاکستان اقتصادي مشکل ډېر پېچلی دی. خارجي پانګونه پکې کمه ده، صادارت یې کم شوي دي، د پورونو د ورکړې لپاره لازم پلان نه لري، قرض یې مخ په زیاتېدو دی، انفلاسیون، د نفوسو بې کنټروله وده، د مالیاتو په ټولولو کې جدي ستونزې،اداري فساد او د امنیتي ستونزو له کبله ان د چین په پانګونو کې کمی ځینې هغه لوی لاملونه دي چې د پاکستان اقتصاد یې د دغه هېواد د امنیت غوندې له کم ساري بحران سره مخ کړی دی.
د کډوالو د ایستلو لپاره سیاسي دلایل هم وړاندې کېږي. ویل کېږي چې دا فیصله په اصل کې د طالبانو په ادارې باندې د فشار اچولو لپاره شوې ده.دې کې شک نه شته چې په لوی شمېر کې د کډوالو ایستل به په افغانستان کې اقتصادي او بشري ناورین نور هم ژور کړي خو ایا دغسې ناورین به په طالبانو کوم اثر واچوي؟ زما په نظر ځواب منفي دی. ځکه طالب خلکو ته د مسولیت احساس نه لري. همدا څه موده له مخه یې د ښځو په زرګونو سنیګارتونونه وتړل او دې ته یې ونه کتل چې دغه په زرګونو کورنۍ به ډودۍ له کومه کوي؟ شاید پاکستان په دې فکر کې وي چې د کډوالوایستل به طالبان مشابه اقدام او د وزیرستاني کډوالو ایستلو ته وهڅوي خو د مختلفو دلایلو په وجه د دغسې اقدام امکان ډېر کم ښکاري.
دلته سوال پیدا کېږی چې پاکستان د لسګونو کلونو مساله څنګه اوس راپورته کړه او څنګه یې په یوه میاشت کې حل کوي؟
ظاهرا ځواب دا دی چې د لنډمهالي حکومت په دوران کې د پوځ او امنیتي ادارو قدرت لا زیات وي او څرنګه چې ګوندونه په حکومت کې نه وي نو حکومت په ځان باندې فشار کم احساسوي. که څه هم د انتخاباتو په درشل کې ګوندونه معمولا له موقت حکومت او پوځ سره تر وسه وسه له ټکره ځان ساتي، خو بیا هم د افغان کډوالو په اړه پرېکړه باندې ځینو ګوندونو اعتراض کړی دی. د جماعت علمای اسلام ګوند مشر مولانا فضل الرحمن د دې لړۍ د بندېدو غوښتنه کړې ده او د عوامي نشنل پارټۍ مشر ایمل ولي خان ویلي دي چې له افغان کډوالو سره توپيري چلند کېږي.
د پاکستان د اساسي قانون له غوښتنې سره سم باید د قومي اسمبلۍ له ړنګېدو وروسته په درې میاشتو کې ټاکنې شوې وای خو دغه ټاکنې د جنورۍ وروستیو ته وځنډول شوې او اوس دا شکونه کېږي چې ان هغه وخت به هم ټاکنې ونه شي. د ځينو په نظر د کډوالو د مسالې د راپورته کولویو مقصد دا هم کېدای شي چې د بې سارې ګرانۍ او انتخاباتي مسایلو په ځای د خلکو پام د کډوالو موضوع ته واوړي.
د افغان کډوالو د شړلو لاملونه که هر څه وي خو د افغانستان د خلکو لپاره دا سبق یو ځل بیا تکرار شو چې د خپلو ستونزو د حل لپاره په پردیو ډېر حساب کول، اشتباه وي.
