سیمهییزو سرچینو د کابل په لوېدیځ دشت برچي سیمه کې له یوې چاودنې خبر ورکړ. د سرچینو په وینا، دغه چاودنه د چهارشنبې په ورځ د ( تلې ۲۶مه) د کابل ښار ۱۳مې امنیتي حوزې اړوند د «بهار سراب» په سوداګریز مارکېټ کې شوې ده.
د طالبانو د کابل پولیسو ویاند خالد ځدراڼ په ایکس پاڼه لیکلي، دکابل ښار ۱۸حوزې اړوند دشت برچي سیمه کې د یوه مارکېټ د موټرو په تمځای کې د چاودنې له امله اور لګېدلی چې د لومړنیو معلوماتو له مخې په سیمه کې ولاړ ۳ موټر سوځلي او د هغه په وينا چاته پکې ځاني زیان نه دی اوښتی.
هغه وړاندې وايي دغه اور په وخت مهار شوی او د چاودنې د لامل معلومولو په اړهڅېړنې روانې دي.
نن په چین کې د لارې او کمربند په درېیمه ناسته کې د سیمې شاوخوا هېوادونو مشران او چارواکي ګډون کوي. د طالبانو د سوداګرۍ او صنعت وزیر نورالدین عزیزي هم په دغه غونډه کې د ګډون لپاره چین ته تللی دی.
تر دې وړاندې د صنعت او سوادګرۍ وزارت په خپلې اېکسپاڼه لیکلي و، چې ښاغلی عزیزي به د دغې ناستې په څنډه کې له چیني سوداګرو، پانګهوالو، صنعتکارانو او په چین کې له افغان سوادګرو سره هم وګوري.
وېل کېږي، چې په دغه غونډه کې به د واخان په لاره هم خبرې وشي. طالبان غواړي، چې د واخان له لارې له چین سره سوداګري پيل کړي.
د لارې او کمربند غونډې اجنډا د دوه اړخیزو اړیکو پیاوړتیا او «د یوه عادلانه څو قطبي نړۍوال نظم رامنځته کول» دي.
لارې او کمربند هغه پروګرام دی، چې یوه لسیزه پخوا په چین کې پیل شو او د نړۍ په تاریخ کې تر ټولو لوی بنسټیز پروګرام بلل کېږي او په تېرې یوې لسېزه کې یې سترې بنسټیزه پروژې ترسره کړې دي.
دغه انار له کندهار ولایت څخه پاکستان، هند او قزاقستان ته صادر شوي دي. بل خوا سوداګر وايي، پاکستان ته د انارو د صادراتو په برخه کې له ستونزو سره مخامخ دي.
د کندهار د سوداګرۍ او پانګونې خونې مرستیال عبدالباقي بنا وايي، له کندهاره یې بهرنیو هیوادونو ته د انارو صادرات پیل کړي، او تر دې مهاله یې پاکستان، هند او قراقستان ته ۳۳زره او ۵۷۸ ټنه انار صادر کړي دي.
نوموړی وایي، د کندهار انار د خوند او ښه کیفیت درلودلو له امله په نورو هیوادونو کې ډېر مینه وال لري، او دغو هېوادونو ته یې د صادراتو غوښتنه زیاته شوې ده.
بل خوا د کندهار ولایت د انارو بڼوال د انارو د سږني کال د حاصلاتو څخه ډیر راضي نه ښکاري.
دوی وايي، سږکال د نورو کلونه پرتله د انارو حاصلات کم شوي دي .
شاه محمود چې د کندهار په ارغنداب ولسوالۍ کې د انارو باغ لري وايي، سږکال یې د انارو باغ په ډيره ټیټه بیه پر سوداګرو پلورلی دی، ځکه انارو کې یو ډول ناروغي پیدا شوې وه «باغ مې سږکال په ډيره ټیټه بیه وپلوره، ځکه انار مې ټول چاودلي وو، کوم کرنیز درمل چې مې د انارو د مرض لپاره وکارول هغو هیڅ ګټه ونه کړه موږ په کندهار کې معیاري کرنیز درمل نه لرو.»
بل خوا سوداګر وايي، د انارو د صادراتو لپاره یې په سیمه کې لوی مارکیټ پاکستان دی خو پاکستان ډیری وختونه په کندهار کې د تازه میوو د حاصلاتو پر مهال د سپین بولدک پر دروازه ستونزې جوړوي.
د شریف الله په نوم د تازه میوې سوداګر وايي، که د پاکستان سره د افغانستان د سوداګرۍ ستونزې په بنسټیزه توګه حل نه شي افغان سوداګر به سخت زیانمن شي.«د پاکستان له لورې منځنۍ اسیا ته د صادراتو په برخه کې هیڅ ستونزه نه شته، خو کله چې موږ پاکستان ته یا د پاکستان له لارې نورو هیوادونو ته صادرات کوو، پاکستان یا سوداګریزې تعرفې لوړوي او یاهم د سپین بولدک پر دروازه ستونزې جوړوي.
سوداګر غوښتنه کوي چې د کندهار د انارو او نورو محصولاتو د صادراتو لپاره د پاکستان پرته بدیلې لارې ولټول شي.
د کندهار د کرنې او مالدارۍ په ریاست کې د طالب چارواکو د معلوماتو له مخې په دغه ولایت کې پر ۱۵ زره هکټاره ځمکه د انارو باغونه کرل شوي او د اتکل له مخې سږکال به د کندهار د انارو له باغونو څخه تر ۲۸۸ زره ټنه انار ترلاسه شي.
طالب چارواکو ویلي، دغه کورونه چې په پاخه او عصري بڼه جوړیږي د ژمي تر رارسېدو وړاندې به یې چارې بشپړې شي. د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد وايي، دوی پتیېلې چې ۲۱۴۶ کوره به د هرات ولایت د زندهجان ولسوالۍ په سیاه اب کلي کې چې د وروستیو زلزلو له امله په چورلټ ډول ویجاړ شوي جوړ کړي.
په داسې حال کې چې په هرات ولایت کې زلزله ځپلي د لومړنیو مرستو په وېش کې له نا سم مدیریته شکایت کوي؛ خو طالبانو ژمنه کړې، چې دغه کورونه به د ژمي د ساړه موسم تر رارسېدو وړاندې جوړ او په خلکو ووېشي.
تر دې وړاندې ملګرو ملتونو او یو شمېر نورو پانګهوالو هم د هرات له زلزله ځپلو سره د بشري مرستو تر څنګ د کورونو د جوړولو ټټر وهلی و؛ خو دا لا روښانه نه ده چې زلزله ځپلي هراتیان به د ژمي تر رارسېدو د ګرمې چرګۍ څخه برخمن شي او که نه؟ ځکه هلته په زرګونه مېنې وېجاړې شوې او خلک په بېدیا پاتې دي.
د ملګرو ملتونو د مرستو د همغږۍ دفتر (اوچا) ویلي، چې د هرات په زلزلو کې ۴۳ زره کسان زیانمن شوي، له ۳۳۰۰ زیات کورونه زیانمن شوي چې ۲۱۰۰ کورونه په بشپړه توګه ویجاړ او ۱۷۰۰ نور یې څه نا څه زیانمن شوي دي.
اوچا دغه راز ویلي، چې تر تېرې ورځې پورې د ۱۵۰۰ کسانو مړینه رپوټ شوې او ۲۰۰۰ کسان ټپيان دي.
په هرات ولایت کې لومړۍ زلزله د اکټوبر په اوومه نېټه وشوه، چې بیا وروسته یې بې شمېره نور ټکانونه هم لرل چې له امله یې ګڼ خلک زیانمن شول.
سره له دې چې د ټاپي پروژې د بشپړېدو نېټه ۲۰۱۹ کال ښودل شوې وه؛ خو تر اوسه هم د دغې پروژې برخلیک نا څرګند پاتې دی.
د ټاپي پروژه چې د ترکمنستان، افغانستان، پاکستان او هند د نومونو د لومړنیو تورو لنډیز دی؛ د دغو هېوادونو ترمنځ د غازو (ګازو) نل لیکې ته وایي چې له دې لارې به د ترکمنستان د غازو يوه اوږده نل ليکه د افغانستان له لارې پاکستان او بيا هند ته وغځول شي او په دې توگه به د ترکمنستان گاز د پاکستان او هند بازارونو ته لاره خلاصه کړي.
دغه نل لیکه په کال کې ۳۳ مليارډ متر مکعبه طبیعي گازو د لېږد وړتیا لري چې ۱۸۱۴ کیلومتره اوږدوالی به لري، ۷۷۴ کیلومتره د افغانستان په خاوره کې تېرېږي، چې له مخې به یې افغانستان ته د زیات کلني عاید تر څنګ شاوخوا پنځه زره افغانانو ته د کار زمینه هم برابرولای شي.
سره له دې چې په تېرو شلو کالو کې تېرو حکومتونو د دغې پروژې پلې کولو ته زیاته لېوالتیا ښودله؛ خو د نا امنیو له امله ښکېل هېوادونه د پروژې پیل ته زړه نا زړه وو.
یوه بله ستونزه چې د دغې پروژې د کار پر لاره کې خنډ ده، هغه د دغې نل لیکې د غځولو په مسیر کې پرتې شخصي ځمکې دي، چې لا تر اوسه په دې اړه ځانګړې پرېکړه نه ده شوې؛ خو د طالبانو د کانونو او صنعت وزارت وايي، چې دغه ځمکې به د هغو له خاوندانو په بیه واخلي او د دغې پروژې چارې به ډېر ژر پیل کړي.
د پاکستان کابینې د سږ کال په لړمړیو کې د دغې پروژې د پلې کولو پلان تصویب کړ او ژمنه یې وکړه، چې د ټاپي پروژې ارزونه به پیل شي.
ټاپي پروژه د افغانستان لپاره ډېرې اقتصادي ګټې لري او ورسره جوخت د دغې پروژې عملي کېدل په سیمه کې د افغانستان له سیاسي دریځ سره زیاته مرسته کولای شي.
سره له دې چې د دې پروژې اجرا ته لږ تر لږه افغانستان، ترکمنستان او پاکستان زیاته لېوالیتا لري؛ خو په ناڅرګندو لاملونو د ټاپي پروژې عملي چارې ځنډېدلې دي.
ځینې کتونکي وايي چې تراوسه پورې د پیسو نړۍوال صندوق، نړۍوال بانک یا اسیايي بانک نه دي حاضر شوي، چې دغه پروژه تمویل کړي ځکه دا مهال په افغانستان کې واکمن نظام تر اوسه هیڅ یوه هېواد په رسمیت نه دی پېژندلای.
د جون په میاشت کې په اسلام اباد کې د ترکمنستان یوه پلاوي له پاکستاني چارواکو سره د ټاپي پروژې د اجرا په اړه یوه موافقه لاسلیک کړه.
د افغان اېواک ډلې په پاکستان کې د مېشتو هغو کډوالو په اړه پاکستاني چارواکو ته پرانیستی لیک استولی، چې کیسونه یې د بشپړېدو په حال کې دي.
افغان اېواک ډلې په پاکستان کې د افغان کډوالو په وروستي وضعیت اندېښنه څرګنده کړې، چې پکې د زیان منونکو افغانانو خوندیتوب او امنیت له لوی ګواښ سره مخامخ دی.
دغې ډلې لیکلي، د پاکستان حکومت وروستۍ پرېکړه نه یوازې د دغو افغانانو پر ژوند اغېز کوي؛ بلکې پراخ بشري، ملي، سیمهییز او نړۍوال امنیت هم اغېزمنوي.
افغان اېواک ډلې د پاکستان د خلکو د «سخاوت او مېلمه پالنې » مننه کړې.
دوی لیکلي:« د افغانانو د اېستلو په اړه د حکومت وروستۍ پرېکړې اندېښمن کړي یو، ځکه چې دغې پرېکړې د ځانګړې کډوالۍ ویزې غوښتونکي او د متحده ایالاتو کډوالو د داخلې پروګرام ته راجع شوي افغانان اغېزمن کړي دي.»
په دغو کسانو کې پخواني ژباړونکي، خبریالان، ښځینه مشرانې او نور مسلکي کسان شامل دي، چې افغانستان ته د ستنېدو سره سم د پام وړ ګواښونو سره مخ دي.
دغه لیک کې راغلي، هغه افغانان چې د امریکا ویزو ته په تمه دي او په بېرته ستنېدو یې ژوند له ګواښ سره مخ کېږي، اېستل یې د بشردوستانه اصولو او نړۍوالو تړونونو خلاف عمل دی او دغه کړنه په ټولو او په ځانګړې توګه په ماشومانو او ښځو منفي اغېز کوي.
دوی وایي:« وضعیت ته په پام سره موږ غوښتنه کوو، چې د هغو افغانانو اېستل دې سملاسي ودرول شي چې متحده ایالاتو ته د تګ لپاره یې د ویزې غوښتنلیکونو تصویب ته په تمه دي او یا د متحده ایالاتو کډوالو د داخلې پروګرام ته راجع او منل شوي.»
اېواک ډلې غوښتنه کړې، چې پاکستان دې د زیان منونکو کسانو اېستلو ته چې د کډوالو او پناه غوښتونکو سره د انساني چلند په اړه د نړۍوالو مکلفیتونو سره په ټکر کې دي پاملرنه وکړي.
دوی وایي، په یقیني ډول به د دغو افغانانو اېستل له متحده ایالاتو سره د پاکستان پر اړیکو ناوړه اغېزه وکړي او او په نړۍواله ټولنه کې به د پاکستان شهرت ته تلپاتې زیان ورسوي.
اېواک ډله په امریکا کې د افغانانو د ځای پرځای کولو او بیا مېشتیدنې په برخه کې کار کوي.
