ډېپلوماټ ویبپاڼې په یوه مقاله کې په افغانستان کې له داعش خراسان سره د ایغور وسلهوالو د یوځای کېدو احتمال څېړلی. مقاله د کندز په جومات کې د محمد ال ایغوري ځانمرګي برید، د چین او طالبانو نږدې اړیکو، او د طالبانو او ایغور وسلهوالو ترمنځ بېګانه چلند ته اشاره کوي.
مقاله کې راغلي، د ایغور بیلتون غوښتونکو ډلو په دوامداره توګه د افغانستان د کنټرول لپاره د دوی د دوه لسیزو په جګړه کې د طالبانو ملاتړ کړی، خو په دغه هېواد کې د چین د شتون زیاتوالی د بیجینګ وضعیت ته د پام وړ ګواښ متوجه کړی.
طالبانو له اوږدې مودې راهیسې د ختیځ ترکستان اسلامي غورځنګ (يي ټي ای ایم) غړو ته چې د ترکستان اسلامي ګوند (ټي ای پي) په نوم هم یادیږي، د استوګنې، تعلیم او ناقانونه سوداګرۍ فرصتونه برابر کړي دي. په بدل کې دغو ډلو د طالبانو مالي ملاتړ کړی، په ټوله سیمه کې د ایغور له پیچلي مالي سیسټمونو څخه ګټه پورته کوي او د وسلهوالو اکمالات کوي.
د افغانستان د اسلامي جمهوریت پخواني حکومت په وار وار د افغانستان په شمال او شمال ختیځو ولایتونو کې د طالبانو د ملاتړ د یوې اصلي بهرنۍ ډلې په توګه د دغو ډلو د شتون خبر ورکړی دی. پخواني افغان حکومت دغه اویغور وسله والې ډلې په ځینو سیمو کې د طالبانو مهم عملیاتي ملګري ګڼلې.
په ۲۰۲۱ کې د جمهوري نظام له سقوط او واک ته د طالبانو له راتګ سره، چین په چټکۍ سره له طالبانو سره خپلې پخوانۍ دوه لسیزې پټې اړیکې په ډاګه او پراخې کړې. که څه هم طالبانو په پیل کې له چین څخه د پراخ اقتصادي او سیاسي ملاتړ تمه درلوده، بیجینګ د خپلو اقتصادي او ستراتیژیکو ګټو سره په مطابقت کې د یو څو غوره شویو نوښتونو ملاتړ وکړ.
په تېرو درېیو کلونو کې، چینایي شرکتونو، چې د هېواد د ډیپلوماټیکو او اقتصادي جوړښتونو په مرسته یې په افغانستان کې د پام وړ حضور درلود. دغه شرکتونه د ځانګړو اقتصادي فرصتونو په لټه کې دي، په ځانګړې توګه د نادر طبیعي زیرمو لکه یورانیم او لیټیم استخراج کې، په داسې حال کې چې افغانستان ته د چینایي صادراتو په اړه د تعرفې معافیت په توګه د انتخابي سوداګریزې هڅونې وړاندیز کوي.
سربېره پر دې، چین په نړۍوالو فورمونو کې د طالبانو سیاسي ملاتړ کړی چې پر رژیم یې خپل نفوذ پیاوړی کړي.
همدا راز، د چین دولتي رسنۍ او تبلیغاتي رسنۍ په سیستماتیک ډول افغانستان انځوروي چې په وروستیو کلونو کې یې په افغانستان کې د کمونست ګوند د کلتوري تګلارو د هڅولو په ترڅ کې په سلګونو چینایي سیلانیان دې ته هڅولي چې له دغه هېواده لیدنه وکړي.
طالبانو په بدل کې، د چینايي اتباعو د ځای په ځای کولو لپاره هره هڅه کړې، حتی د خپلو سختو شرعي قوانینو د نه منلو په قیمت. دوی ډاډ ترلاسه کړی چې ښځینه چینايي سیلانیانو له کوم مذهبي محدودیت سره مخ نه دي او په ورته وخت کې د افغان مېرمنو لپاره خورا سخت مقررات پلي کوي. ټولنيزې رسنۍ د چينايي سيلانيانو له عکسونو ډکې دي، چې په کې ښځې هم شاملې دي، د طالبانو تر څنګ موسکا کوي - چې اکثرا دواړه خواوې اتومات وسلې لري.
سربېره پر دې، د طالبانو د رژیم د اقتصادي چارو مرستیال، ملا عبدالغني برادر ژمنه وکړه چې دوی به "هېڅ ځواک ته اجازه ورنه کړي چې د چین په وړاندې زیانمنونکي اعمال ترسره کړي." په عمل کې، دا د ایغور وسله والو د ځپلو لپاره د بیجینګ غوښتنو ته د رسیدو معنا لري.
د چین د حکومت تر فشار لاندې، طالبانو هڅه کړې چې د ټي ای پي غړي د چینایي اتباعو او ګټو پر ضد د هر ډول اقدام مخه ونیسي. راپورونه ښیي چې د چین د غوښتنو په ځواب کې طالبانو د دې ډلې غړي له شمال ختیځ سرحدي ولایت بدخشان – چې پخوا د افغانستان د پخواني حکومت پر ضد د ایغور وسله والو یو لوی مرکز و – د افغانستان په لویدیځ کې د هرات ولایت په ګډون نورو ځایونو ته انتقال کړل.
په افغانستان کې دننه له یوې باخبرې سرچینې سره په وروستیو خبرو کې موږ پوهیږو چې له دغو امتیازاتو او دوه اړخیزو ګټو سره سره طالبان د چین په اړه شکمن دي. دا بې باوري د طالبانو د رژیم په رسمیت پیژندلو یا د هغه کچې مالي مرستې چمتو کولو کې د بیجینګ د نه زړه له امله رامنځته کیږي چې طالبانو تمه درلوده. پرځای یې، د چین ښکیلتیا په سوداګرۍ تمرکز کوي، د یو کمربند او یوې لارې نوښت ته وده ورکول، او دټي ای پي فعالیتونو په ځپلو کې د طالبانو ژمنتیا خوندي کول.
په عین حال کې، د اسلامي دولت سیمه ییزه څانګه، چې د طالبانو کلکه دښمنه ده، لېواله ده چې د اویغور وسله والو سره د خپلو لیکو د پیاوړتیا لپاره ګام پورته کړي.
د ۲۰۲۱ کال په اکتوبر کې، د داعش خراسان څانګې یو ځانمرګي برید د افغانستان په شمالي ولایت کندز کې یو جومات په نښه کړ، چیرې چې شیعه هزاره ګان د جمعې په لمانځه کې ګډون کوي. په دغه برید کې شاوخوا ۷۰ کسان ووژل شول او تر ۱۰۰ ډېر نور ټپیان شول. د داعش خراسان دغه بریدګر د "محمد ال ایغوري" په توګه پیژندل شوی. په داسې حال کې چې برید کوونکو ته د قومي یا سیمه ییزو نومونو ټاکل د اسلامي دولت لپاره نوې خبره نه ده، د دې ځانګړي بریدګر لپاره د "ایغوري" تخلص غوره کول - پرته له دې چې هغه واقعیاً د ایغور توکم څخه و - اویغور وسله والو ته یو واضح پیغام واستاوه چې د طالبانو د جبر په ځواب کې د داعش خراسان دروازې د دوی لپاره خلاصې دي.
که څه هم ایغور وسله والو په رسمي ډول په افغانستان کې له هزاره ګانو سره دښمني نه ده اعلان کړې (یو څه له دې امله چې ځینې توکمیز روایتونه هزاره ګان د ترکانو په توګه طبقه بندي کوي)، د القاعدې، التحریر الشام او حتی په منځني ختیځ کې د اسلامي دولت په څېر ډلو تر څنګ د دوی شتون دا په ګوته کوي چې فرقه ییزې انګیزې کیدای شي دوی په افغانستان کې د هزاره ګانو اکثریت شیعه ګان په نښه کړي.
په دې وروستیو کې یو چینایي تبعه چې د افغانستان په شمال ختیځ تخار ولایت کې د سرو زرو په یوه کان کې کار کاوه وژل شوی دی. په داسې حال کې چې داعش خراسان یې مسووليت پر غاړه اخيستى، په افغانستان کې دننه باوري سرچينو خبر ورکړى چې د ترکستان اسلامي ګوند يوه غړي له داعش خراسان سره په همغږۍ دغه بريد ترسره کړى دى. د راپورونو له مخې د ټي ای پي او داعش خراسان د څو قوماندانانو ترمنځ یو تړون شوی، چې له مخې به یې د ټي ای پي غړي په افغانستان کې د چینایي اتباعو او ګټو په وړاندې عملیات ترسره کوي، په داسې حال کې چې داعش خراسان یې رسمي مسولیت په غاړه اخلي. دا ترتیب دواړه ډلو ته ګټه رسوي.
له چین سره د طالبانو مخ پر ودې اړیکو نه یوازې د ټي ای پي وسله والو، بلکې د هغو ملکي ایغوریانو په منځ کې هم جدي اندیښنې راپارولي دي چې د چین د حکومت له خوا د سیسټماټیک تعقیب څخه د خلاصون لپاره یې په افغانستان کې پناه اخیستې وه. ډېری یې ویره لري چې د چین او طالبانو نږدې اړیکې به د بیجینګ په غوښتنه چین ته د دوی د اجباري اېستلو لامل شي.
لکه څنګه چې لیدل شوي، د ښکاره بې باورۍ سره سره، چین د پخواني افغان حکومت له ړنګیدو او د امریکا د پوځ له وتلو وروسته په چټکۍ سره په افغانستان کې خپل نفوذ پراخ کړی دی. دا نفوذ په سیاست، سوداګرۍ او سیاحت پورې اړه لري، چې ټول د بیجینګ ستراتیژیکو ګټو ته خدمت کوي.
په ۲۰۲۱ کال کې له بې نظمه وتلو سره سره، د امریکا مرستو په افغانستان کې مهم رول لوبولی دی، په ۲۰۲۱ کال کې له افغانستان څخه د امریکايي ځواکونو له وتلو راهیسې ۲۱ میلیارده ډالره بشري مرستې د بېلابېلو ادارو له لارې دغه هېواد ته استول شوې دي. د ټرمپ ادارې د نږدې ټولو بهرنیو مرستو د ځنډولو پرېکړه په دې معنا ده چې افغانستان به د چین تر اغېز لاندې راشي.
د سیاسي او محدود مالي ملاتړ په بدل کې، طالبان کولی شي پر ترکستان اسلامي ګوند خپل فشار ګړندی کړي، او د غیر اسلامي، کمونیستي دولت غوښتنو ته د رسیدو لپاره خپلې ایډیالوژیکي ژمنې پریږدي. په هرصورت، دا طریقه به د (يي ټي ای ایم) او ټي ای پي وسله وال بې طرفه نه کړي؛ بلکه، دا به دوی د داعش خراسان په لور وګرځوي.
د دغو ایغور وسله والو ډلو بنسټیز هدف له چین سره جګړه او د خپلو ګټو په نښه کول دي. دې موخې ته د رسیدو لپاره په یوه ګاونډي هېواد کې فزیکي حضور ته اړتیا ده. په داسې حال کې چې افغانستان اوس د داسې رژیم لاندې دی چې کورنۍ او نړۍوال مشروعیت نه لري او د امنیت ساتلو لپاره تنظیمي ظرفیت نه لري، دا د چین ضد وسلهوالو لپاره ترټولو ګټور انتخاب دی. د ټي ای پي غړو لپاره، دا چاپیریال یو ستراتیژیک فرصت وړاندې کوي چې دوی په زیاتیدونکي توګه د خپلو اهدافو د لاسته راوړلو لپاره د اسلامي دولت سره یوځای شي.
د ښځو زدکړې او د ټولنې د پرمختګ بنسټ
که چېرې مېرمنو ته د زدکړو او ټولنیزو فعالیتونو مناسب فرصت ورکړل شي، نو ټولنه به د عدالت، اقتصاد او فرهنګ له پلوه وده وکړي، دا وده به شعوري او د ټولنې د مثبت بدلون سبب وګرځي.
الف) د کورنۍ په هوساینه کې د باسواده مېرمنې ونډه
که یوه مېرمنه باسواده وي، نو دا نه یوازې د ځان لپاره، بلکې د خپلې کورنۍ او ټولنې لپاره هم ګټوره ده.
یوه پوهه او باخبره مور کولای شي چې خپل ماشومان ښه وروزي، د هغوی روغتیا ته پاملرنه وکړي او هغوی ته غوره اخلاق، ارزښتونه او د ژوند مهارتونه ورزده کړي.
که مور زدکړې ولري، نو اولادونه به یې هوښیار، باشعوره او ټولنې ته ګټور وي.
ب) په اقتصاد کې د مېرمنو ونډه
د انساني ټولنو تجربو او د اقتصادپوهانو څېړنو ښودلې چې کله ښځې زدکړې ترلاسه کړي، نو د ټولنې اقتصادي وده ګړندۍ شوې ده.
زدکړې ښځو ته دا توان ورکوي چې ځان بسیاینې ته ورسېږي، کار ومومي او د خپلې کورنۍ د عاید یوه مهمه سرچینه شي.
د بېلګې په توګه، هغه ټولنې چې ښځې یې تعلیمیافته دي، هلته فقر کم، عایدات زیات او د ژوندانه معیارونه لوړ دي.
ج) د ټولنیزو ستونزو په حل کې د مېرمنو د زده کړو ونډه
په نالوستو ټولنو کې د ښځو پر وړاندې تاوتریخوالی، جبري ودونه او نابرابرۍ زیاتې وي، چې غوره بېلګه یې افغانستان دی؛ هغه ټولنې چې مېرمنې یې باسواده دي، ښځې پکې د خپلو حقوقو دفاع کولی شي، ټولنیزو ناخوالو ته بدیل حلونه موندلی شي او د عدالت د رامنځته کولو لپاره مبارزه کولی شي.
د حق غوښتنې په برخه کې د مېرابل خویندو کیسه یوه روښانه بېلګه ده، چې له یو زبرځواک نظام سره یې په یوازې ځان مقابله وکړه.
د ښځې ټولنیز فعالیت او د عدالت او ودې تضمین
الف) په ټولنیز عدالت د مېرمنې ونډه
یوې عادلانه او پرمختللې ټولنې ته د رسېدو لپاره لازمه ده چې ښځې د نارینهوو ترڅنګ د ټولنیز ژوند په هر اړخ کې فعاله ونډه ولري.
د ښځو ټولنیز فعالیت د دې سبب کېږي چې هغوی د خپلو حقوقو څخه دفاع وکړي، د نابرابریو پر ضد ودریږي او د ټولنې د پرمختګ لپاره ګټور رول ولوبوي.
د دا ډول عادلانه ټولنې بېلګې په نړۍ کې ډېرې دي؛ خو ناعادلانه ټولنې هم شته چې یوه بېلګه یې د طالبانو تر کنټرول لاندې افغانستان دی.
ب) ښځه، سیاست او تصمیم نیونه
په هغو ټولنو کې چې ښځې سیاسي برخه اخیستلای شي، هلته عدالت او متوازن پرمختګ ته زمینه برابریږي.
ښځې کولی شي چې د حکومتولۍ، قانون جوړونې او ټولنیزو پالیسیو په جوړولو کې فعاله ونډه واخلي.
دا د دې سبب کېږي چې د ښځو ستونزې په قانوني توګه حل شي او د ټولنې هر وګړی مساوي حقوق ولري.
که چېرې مېرمنې په سیاسي پرېکړو کې دخیلې ونه اوسي دا په دې معنا چې د ټولنې نیمايي برخه له سیاسي پرېکړو بې برخې دي، چې د ناعادلانه پرمختګ سبب ګرځي.
ج) حکومتولۍ کې د ښځو ونډه
په حکومتولۍ کې د مېرمنو ونډه هم د ټولنیز عدالت یوه مهمه برخه ده، که ښځو ته په حکومتولۍ کې ونډه ورکول کیږي، دا په دې معنا چې د ټولنې نیمايي برخه د واکدارۍ په دایره کې داخلیږي او د مېرمنو اساسي ستونزې په متوازن ډول حل شي.
راتلونکی نسل او د مېرمنو زده کړې
الف) پر راتلونکي نسل د باسواده مور
که ښځه زده کړې ولري، نو د هغې اولادونه به هم د تعلیم ارزښت درک کړي. تجروبو او څېړنو ښودلې، چې د تعلیمیافته میندو ماشومان تر نورو هوښیار، مسوولیتپذیر او ټولنې ته ګټور وي. زدکړې ښځې ته دا توان ورکوي چې خپلو ماشومانو ته غوره تربيه ورکړي، د هغوی استعدادونه وده وکړي او د هغوی د شخصیت جوړونې لپاره غوره لارې ټاکي.
ب) د باسواده ښځو ټولنیز اثر
کله چې ښځې زدکړې ولري او په ټولنیزو فعالیتونو کې برخه واخلي، نو دا د ټولنې د عامو خلکو لپاره هم یو الهام وي.
د زده کړې لرونکې ښځې نورو ښځو ته دا پیغام ورکوي چې هغوی هم د زده کړې، کار او پرمختګ حق لري. دا نه یوازې د ښځو لپاره، بلکې د ټولنې د هر وګړي لپاره مثبتې پایلې لري.
په طالبي پنجره کې بندې افغانې مېرمنې
افغان مېرمنې د زده کړو له حق څخه محرومې شوي. د ۲۰۲۱ وروسته، د نجونو لپاره د منځنیو او لوړو زده کړو دروازې تړل شوې.
دا پرېکړه نه یوازې د ښځو پر راتلونکي منفي اغېز لري، بلکې د ټولنې د پرمختګ بهیر هم ورو کوي.
همدا راز په افغانستان کې مېرمنې د کار له حق څخه هم محرومې شوې دي. له ۲۰۲۱ کال وروسته، د دولتي ادارو، نادولتي سازمانونو، او ډېرو خصوصي شرکتونو له لوري ښځینه کارکوونکې له دندو ګوښه کړای شوې.
دا وضعیت د ډېرو کورنیو لپاره جدي اقتصادي ستونزې پیدا کړې، ځکه چې زرګونه ښځې د خپلو کورنیو یوازینۍ نفقه ګټونکې وې.
مېرمنې د سیاسي، ټولنیزو او فرهنګي فعالیتونو له صحنې حذف شوې دي. د ښځو ټولنې، مدني فعالانې او د بشري حقونو مدافعینې یا بندي شوې، یا اړې شوې چې له هېواده ووځي.
مېرمنې د عامه ځایونو، پارکونو، سپورتي کلبونو او حتا د روغتیايي خدماتو له اخیستلو هم محرومې شوې.
د محرم پرته د ښځو د تګ راتګ محدودیت، د حجاب جبري کول او نور سخت شرایط د ښځو پر ذهني او فکري روغتیا ناوړه اغېزه کړې ده.
د افغان مېرمنو راتلونکی
که په افغانستان کې د مېرمنو پر وړاندې محدودیتونه په همدې ډول دوام وکړي، نو افغانستان به له یوې اوږدمهالي ټولنیز او اقتصادي شاتهتګ سره مخ شي.
د ښځو زده کړې، کار او ټولنیز مشارکت د هر پرمختللي هېواد اساسي اړتیاوې دي او که ښځې د ټولنیز ژوند له ټولو برخو وباسي، نو دا به د ټولې ټولنې لپاره جدي ستونزې رامنځته کړي.
