افغانستان انټرنشنل ته سرچینو ویلي، په تېرو ۲۴ ساعتونو کې په خېبر پښتونخوا او بلوچستان ایالتونو کې نږدې ۳۷ بریدونه شوي چې پکې وسلهوالې نښتې، بمي چاودنې او د لاسي بمونو پېښې شاملې دي.
د سرچینو په خبره، به دغو بریدونو کې یوازې پښتونخوا کې ۲۳ کوچني او لوی بریدونه شوي، چې له ډلې یې ۹ یوازې بمي چاودنې دي.
په دغو چاودنو کې یوه هم د پېښور په اورمړو سیمه کې د شنبې مازیګر په یوه ځايي جومات کې پر مشهور دیني عالم مفتي منیر شوې ده. په یاده پېښه کې نوموړی وژل شوی او درې تنه نور ټپیان دي.
سرچینې وايي، تېره شپه ناوخته نامعلومه وسلهوالو د خېبر پښتونخوا په خېبر ولسوالۍ کې د مېچنۍ دروازې د پولیسو پر پوستې وسلهوال برید کړی و چې نږدې یو ساعت یې دوام وکړ.
په دغه برید کې یو پولیس وژل شوی او وسلهوال په شاه تنبول شوي دي.
هممهاله بیا په کرک ولسوالۍ کې د پولیسو پر یوې حوزې وسلهوالو بریدونه کړي؛ خو د مرګ ژوبلې کره جزییات یې لا نشته.
د سرچینې د معلوماتو له مخې، د باجوړ ولسوالۍ د پولیسو پر یو موټر د وسلهوالو برید کې یو تن پولیس او درې ملکیان ټپیان شوي دي.
په خېبر پښتونخوا او بلوچستان کې نا امنۍ مخ په پراخېدو دي، چې له امله یې د پاکستان د لومړي وزیر په ګډون پوځي چارواکي سخت وارخطا شوي دي.
بلوڅ بېلتون پالو په بلوچستان کې څو ورځې وړاندې د جعفر اېکسپرېس نومې پر یوه رېل ګاډي لوی وسلهوال برید وکړ، چې د ادعا له مخې یې پکې د پاکستان د امنیتي ادارو د ۳۰۰کارکوونکي تر برمته کېدو وروسته وژلي دي.
بل خوا د پاکستان پوځ بیا ویلي، چې د بلوڅ بېلتون پالو یاد برید یې په شاه تنبولی و او لسګونه وسلهوال یې هم ورته وژلي دي.
بلوچستان کې تر ډېره بلوڅ بېلتون پاله جنګي ډلو خپل فعالیتونه پراخ کړي او په خېبر پښتونخوا کې بیا «ټيټيپي» وروسته تر هغې سترګې وکړې، چې افغان طالبانو پر کابل واک ترلاسه کړ.
د «ټيټيپي» جنګیالي هره ورځ د پښتونخوا په بېلابېلو سیمو کې له پاکستاني پوځیانو سره نښتي وي او د فعالیتونو د پراخېدو ادعاوې کوي.
پاکستان بیا افغان طالبانو ته ګوته نېسي، چې د «ټيټيپي» په ګډون یې د دوی ضد وسلهوالو ته په افغانستان کې پناه ځایونه ورکړي او له هماغه ځایه پر دوی بریدونه پلانوي؛ خو افغان طالبان بیا نه یوازې چې دا ادعاوې ردوي بلکې وايي، روانه نا امني د پاکستان کورنۍ ستونزه ده.
د پښتونخوا سیاستوال د پاکستان پر مرکزي حکومت او پوځ نیوکه کوي، چې د ناسمو تګلارو له کبله یې پښتونخوا د جګړې په نامعلومه اور کې سوځي.
د پښتونخوا ملي عوامي ګوند د رهبرۍ شورا غړي حیدر خان هوتي تازه دا هم ویلي، چې پختونخوا کې وینې بهېږي؛ خو ایالتي حکومت سوله نه غواړي او سیاست کوي.
سره له دې چې ګران بیه ډبرې اکثره ښځو پورې تړل کېږي، خو په دې بازار کې د ښځو شتون نه لیدل کېږي؛ هغوی يوازې د بازار په څنډو کې سوالګرې وې، چې د دې ځای د پټو واقعيتونو يو بل اړخ ښيي.
د ګران بیه ډبرو بازار: ښکاره او پټ اړخونه
د نمک منډۍ د ګران بیه ډبرو د بازار اصلي سړک ډېری د نيمه ګران بیه ډبرو هټۍ درلودل، چې د افغانستان مشهور شين لاجورد، په ځانګړي ډول د بدخشان لاجورد په کې ډېر ليدل کېدل.
دا سړک يوې تنګې کوڅې ته تلو چې هلته د ګران بیه ډبرو سوداګر په يو پټ بازار کې ناست وو.
په دې پټو کوڅو کې د ګران بیه ډبرو هټۍ د یو بل ترڅنګ کلک سره نښتي وو، چې د دې بازار د اندازې او پېچلتيا يوه بله بڼه يې ښکاره کوله.
د دوکانونو ډېری برخو کې بېلابېلې قيمتي ډبرې ښکاریدلې، خو ځينې يوازې د لاجورد پلور ته ځانګړي وو.
د سوداګرو سره په خبرو کې معلومه شوه، چې د قيمتي ډبرو پلورونکي ځانګړي سیمې لري، لکه د افغانستان د پنجشېر سمندري زمرد، د سريلانکا ياقوت، او نور.
خو دا معلومات عام نه و او يو شمېر سوداګرو په ویاړ راته وویل، چې دوی د کابل په لويو معاملاتو کې شامل وو او د لسیزو راهیسې يې د سرحد دواړو خواوو ته د فساد له لارو قيمتي ډبرې قاچاق کولې.
د نمک منډۍ د ګران بیه ډبرو د صنعت تخنيکونه او ستونزې
په نمک منډۍ کې هنرمندان د وارد شويو سينګاري ډبرو، لکه مرمر، عقيق، اونکس او ګرانېټ په ډېر مهارت سره پرې کوي او پالش کوي.
دا هنري کار د دوکانونو ښايست ته يو ځانګړی رنګ ورکوي او د دې بازار د هنري مهارتونو انعکاس دی.
د ګران بیه ډبرو پرېکولو او صیقل کولو کار اکثره د همدغو سوداګرو لهخوا ترسره کېږي، چې د کلونو تجربه يې لري.
خو سره له دې، وسایل ډېر زاړه او دودیز ښکاري، چې د قيمتي ډبرو د نازک کار لپاره مناسب نه برېښي.
دا حالت دواړه، د دوديزو طريقو استقامت او د عصري تخنيکونو نشتوالی منعکس کوي.
د دې بازار سوداګر پوهېږي، چې پاکستان د ګران بیه ډبرو د ارزښت زياتولو په پروسه کې وروسته پاتې دی.
دوی د زړو استخراج او پرېکولو طريقو، د مهارت د پراخېدو نشتوالي او د عصري نړۍوال برانډینګ کمښت د دې صنعت د پرمختګ عمده خنډونه ګڼي.
د لاجورد ځانګړي کارځایونه
په نمک منډۍ کې ځينې داسې کارځایونه هم شته، چې يوازې د قيمتي ډبرو پرې کولو او صیقل کولو ته ځانګړي شوي دي.
دا کارځایونه د بازار له اصلي برخې لږ لرې موقعيت لري.
هلته نيمه قيمتي ډبرې، سينګاري ټوټې او کريسټالونه جوړېږي.
د دې ورکشاپونو وسايل زاړه او ابتدایي دي، چې د قيمتي ډبرو د نازک کار لپاره مناسب نه ښکاري. خو بيا هم، دا ساده کارځایونه د بازار د ټولې سوداګرۍ لپاره اړین دي.
د نمک منډۍ د اقتصاد او تجارت پټې نوې بڼې
که څه هم نمک منډۍ د باندې له نظره يو عادي بازار ښکاري، خو د دې ارزښت تر ملیاردونو ډالرو پورې رسېږي.
دلته ځینې دوکانداران په خپلو تنګو دوکانونو کې بېکاره ناست وي، د نایابه مشتریانو په تمه. خو د دې تجارت اصل راز په انلاین پلور(ای کامرس)کې دی.
اوس د دې بازار تقریباً هر دوکان انلاین پلور لري او د دوی اکثره خرڅلاو د انټرنیټ له لارې کېږي. ځوان سوداګر وايي، چې دوی په میاشت کې له ۲ زرو څخه تر ۵ زرو ډالرو پورې ګټه کوي.
ځینې دوکانونه يوازې د انلاین ګودامونو په توګه کارېږي، چې پرې کړل شوي او پالش شوي قيمتي ډبرې په کې ساتل کېږي.
دا ګودامونه اکثره په تورو تهکاویو کې موقعيت لري، چېرې چې خریدار يوازې د پلورونکي په ملتیا داخلېدای شي.
د دې بازار سوداګر داسې يوه نږدې او دوستانه فضا جوړوي چې فکر کوې د کورنې له غړو سره راکړه ورکړه ترسره کوي.
د نړۍوالو بازارونو سره تړاو
ډېری دوکاندارانو اوس خپل دوکانونه بند کړي او د بهرنيو سوداګرو لپاره کار کوي.
په پټو دوکانونو کې هنرمندان د قيمتي ډبرو پرې کول، ډيزاين او صیقل کول کوي، څو يې بيا اروپا، امريکا، کاناډا، استراليا او نورو نړۍوالو مارکيټونو ته واستوي.
که څه هم بهرني هېوادونه د پرېکولو او صیقل کولو پرمختللي تخنيکونه لري، خو هلته مزدوران د ساعت پر اساس اجوره اخلي، په داسې حال کې چې د پاکستان هنرمندان پر امر کار کوي او ډېر ژر کار سر ته رسوي.
تصويرونه، بازار ته يو نوی ښکلا ورکوي
د نمک منډۍ د قيمتي ډبرو روښانه سوداګرۍ او د دې ځای خړ واقعيتونه يو له بل سره تضاد لري. ځوانان د قيمتي ډبرو د عکسونو اخيستو لپاره د بازار دباندې، د لمر وړانګو ته ولاړ وي. د دوی لاسونو کې دا ځلیدونکې ډبرې، د شاخوا چټل چاپېریال، خلاصو ګندابونو او غورځول شوو ټايرونو تر څنګ، د دې بازار نه ليدل کېدونکې دوهمخۍ ښيي.
د نمک منډۍ د سوداګرۍ بدلون او ناسم مدیریت
په نمک منډۍ کې د قيمتي ډبرو بازار ورځ تر بلې بدلون مومي.
په دې وروستيو کې د بازار په اصلي سړک کې نوی پلور، سرکني پلورونکي پیدا شوي.
ځينې سوداګر اوس خپل دوکانونه نه لري، بلکې د سړک پر غاړه يا حتی پر ځمکه خپل خام قيمتي ډبرې پلوري.
دا پلورونکي اکثراً تازه کانونو څخه راغلي قيمتي ډبرې له ځان سره راوړي، چې د بازار له اوږدمهاله سوداګرو سره د رقابت سبب ګرځي.
د تجارت د اصولو ماتېدل
ځینې پخواني سوداګر شکايت کوي، چې د سړک د غاړې دا پلورونکي د بازار وقار ته زيان رسوي. دوی باور لري، چې د قيمتي ډبرو دا ارزښتناک تجارت بايد د دوديزو طريقو سره پر مخ لاړ شي، نه دا چې ډبرې د سړک پر غاړه کېښودل شي او د عامو خلکو لهخوا واخيستل شي.
دغه نوی بدلون د دوديز تجارت او عصري بازار موندنې ترمنځ شته شخړه په ډاګه کوي.
د ګران بیه ډبرو ضايعات او د چاپېريال ستونزې
کله چې ما وپوښتل، چې ټيټ کيفيت لرونکې او پاتې شوې ډبرې څه کېږي، نو سوداګرو د نمک منډۍ تياره تهکاوی ته بوتلم.
هلته ما د قيمتي ډبرو د پرې کولو او صیقل کولو ډېر زيات پاتې شوني وليدلې، چې د خځلو په توګه غورځول شوي وو.
دوکاندارانو وويل، چې دا مواد اکثره د ودانیزو کارونو لپاره کارېږي، خو هېڅ رسمي اداره يې د مدیریت لپاره کار نه کوي.
دا حالت د چاپېريالي بېپروایۍ يوه بله بېلګه ده، چې د دې سوداګرۍ پټ لګښتونه ښيي.
د ناپېژندل شوې پوهې پټ رازونه
ما نمک منډۍ ته د دې لپاره سفر کړی و، چې د جېډ (Jade) او نيفرايټ (Nephrite) قيمتي ډبرو په اړه معلومات ترلاسه کړم، چې د مومند ایجنسۍ نه ترلاسه کېږي.
ما هلته داسې قيمتي ډبرې وليدې، چې يوازې يو ماهر يې له يو بله جلا کولی شي.
دا حقيقت د نمک منډۍ يو له تر ټولو پټو رازونو څخه دی.
د قيمتي ډبرو د پېژندلو مهارت ډېر محدودو خلکو ته رسېدلی دی.
د دې بازار سوداګر نه غواړي، چې دا معالومات له نورو سره شريک کړي، ځکه چې دا د دوی د تجارت يو مهم اصل دی.
د نمک منډۍ تاریخي مخینه
نمک منډۍ ظاهراً یو عام او نااشنا بازار ښکاري، خو د دې بازار اهمیت د پېښور د تاریخ، د سیمې د جغرافیې او د نړۍوال اقتصاد سره ژور تړاو لري.
دا بازار په اصل کې د مالګې د پلور لپاره جوړ شوی و، ځکه خو یې نوم "نمک منډۍ" پاتې شوی.
خو د ۱۹۷۰ کال راهیسې دا د قيمتي ډبرو د تجارت لپاره یو مهم مرکز وګرځېد.
کله چې د شوروي اتحاد یرغل په ۱۹۷۹ کې افغانستان ته راغی، نو ګڼ شمېر افغان کډوال پېښور ته راکډه شول.
دوی له ځان سره نه یوازې خپلې کورنۍ راوستلې، بلکې د قيمتي ډبرو تجارت ته یې هم وده ورکړه.
تر نن ورځې پورې د نمک منډۍ د قيمتي ډبرو بازار تر ۸۰ سلنې پورې د افغان سوداګرو په لاس کې دی.
د غیر رسمي اقتصاد او قاچاق مرکز
که څه هم نمک منډۍ د افغانستان، پاکستان او د نړۍ د نورو هېوادونو ترمنځ د قيمتي ډبرو د سوداګرۍ رسمي مرکز ګڼل کېږي، خو د دې بازار تر شا یوه بله تیاره نړۍ هم شتون لري.
ګڼ شمېر سوداګر اعتراف کوي، چې دا بازار د قيمتي ډبرو د قاچاق، د پيسو د مينځلو او د سرحدي ناامنۍ سره تړاو لري.
سره له دې چې د افغانستان او پاکستان تر منځ پولې سختې کنټرولېږي، خو بیا هم د نمک منډۍ ډېرې قيمتي ډبرې له افغانستان څخه د ناقانونه لارو څخه پاکستان ته راوړل کېږي او بیا د نړۍ مختلفو مارکيټونو ته غیر رسمي صادرېږي.
داسې اټکل کېږي، چې هر کال د ۵ ميليارده ډالرو قيمتي ډبرې د قاچاق له لارې له پاکستان څخه بهر ته لېږدول کېږي، خو په رسمي ډول پاکستان يوازې ۸ ميليونه ډالر صادرات ثبتوي.
دا توپیر د دې بازار د غیر رسمي اقتصاد یو څرګند مثال دی.
پاکستان او د قيمتي ډبرو نړۍواله سوداګري
پاکستان د قيمتي ډبرو یو ستر تولیدوونکی هېواد دی.
دلته هر کال شاوخوا ۸۰۰زره قیراطه یاقوت، ۸۷ زره قیراطه زمرد او ۵ ميليونه قیراطه پيریډوټ تولیدېږي.
د سوات زمرد، د مردان ګلابي ټوپاز، د مومند نيفرايټ، د کوهستان پيریډوټ او د کشمیر ياقوت د نړۍ په سطحه لوړ ارزښت لري.
چین، افغانستان، امریکا، بلجیم، برېتانیا، عربي امارات، تایلینډ، او هند د پاکستان له بازارونو خامې قيمتي ډبرې اخلي، پرې کار کوي او بیا یې د لوړ قیمت سره د نړۍوالو بازارونو لپاره چمتو کوي.
دا ښيي چې پاکستان که د پرې کولو، صیقل کولو او د بازار موندنې پر بېلابېلو تخنیکونو کار وکړي، نو کولی، شي چې خپل صادرات څو برابره زیات کړي.
د اصلاحاتو او نویو هڅو اړتیا
په وروستیو کلونو کې ځینې هڅې د دې شوي، چې دا غیر رسمي تجارت تنظیم شي.
د قيمتي ډبرو د صادراتو مرکز جوړول د دې لړۍ یوه مهمه هڅه ده.
دا مرکز د تصدیق لابراتوار، د نړۍوالو پارسلونو د لېږد دفتر، یو بانک او د ګمرکاتو دفتر لري، څو سوداګرو ته اسانتیاوې برابرې کړي.
که دا اصلاحات سم تطبیق شي، نو پاکستان کولی شي، چې خپل قيمتي ډبرو ته نړۍوال ارزښت ورکړي، د قاچاق مخه ونیسي او د سيمې سوداګرو ته يو قانوني مارکېټ برابر کړي.
پایله
نمک منډۍ یوازې یو بازار نه دی؛ بلکې دا د سيمې د تاريخ، سوداګرۍ، غیر رسمي اقتصاد او د قانوني او ناقانونه تجارت ترمنځ د متضادو عواملو یو سمبول دی.
دا بازار نه یوازې د سیمې اقتصاد ته ارزښت لري، بلکې د افغانستان او پاکستان ترمنځ د سوداګرۍ او سياسي اړیکو یوه مهمه حلقه هم ګڼل کېږي.
که د قاچاق، غیر رسمي تجارت، او د کاري شرایطو د ښه والي لپاره اقدامات وشي، نو دا پټ پاتې بازار کولی شي، چې د پاکستان لپاره يو نړۍوال ارزښت ولري او د سيمې د اقتصادي پرمختګ لپاره يو مهم رول ولوبوي.
یادوونه: دا راپور له ډېپلوماټ ویپ پاڼې رااخیستل شوی چې لیکواله یې فریال خان ده.
فریال خان د بن پوهنتون د دوکتورا څېړونکې او د جرمني په بن کې د شخړو د مطالعاتو نړۍوال مرکز د څېړنې همکاره ده.
د هغې څېړنه په پاکستان کې د شمال لوېدیځ سرحدي سیمو کې د سولې او شخړو په متحرکاتو تمرکز کوي.
