ځايي سرچینو افغانستان انټرنشنل پښتو ته ویلي، چې د کندهار ښار امنیه قوماندانۍ د تصفیې کمیسیون په ودانۍ کې چاودنه شوې. سرچینې وايي، په پېښه کې ګڼو کسانو ته مرګ ژوبله اوښتې خو کره شمېر یې نه دی معلوم.
د طالبانو امنیتي چارواکو تر اوسه پورې د کندهار د چاودنې په اړه څه نه دي ویلي.
په سیمه کې خبریالان وايي، چې د چاودنې له سیمې ځینې امبولانسونه تر روغتونونو پورې تللي دي.
کندهار د ملا هبتالله ټاټوبی او د هغه د کار او اوسېدو ځای دی، چې ځینې وخت د طالب مشرانو غونډې له کابله کندهار ته ور بولي.
ځايي سرچینې وايي، چې له څو پرله پسې چاودنو وروسته د ډزو غږونه هم اوریدل شوي دي.
تر اوسه پورې طالبانو لا په رسمي ډول څه نه دي ویلي، خو د دغې ډلې د خواله رسنیو فعالانو لیکلي، چې د وسلو ډیپو کې چاودنه شوې.
د پاکستاني پوځ یو متقاعد جنرال انعامالحق، د اېکسپرېس ټربیون ورځپاڼې په یوې مقاله کې په افغانستان کې د پاتېشویو امریکايي تجهیزاتو په تړاو د امریکا او پاکستان د بهرنیو چارو وزیرانو ترمنځ وروستیو خبرواترو ته په اشارې خبرداری ورکړی، چې دا وسلې د سیمې امنیت ته یو ګواښ ګرځېدلی دی.
نوموړي پاکستاني جنرال ادعا کړې، چې د دې وسلو لویه برخه د سیمې هېوادونو او ترهګریزو سازمانونو لاس ته ورغلې ده.
د اېکسپرېس ټربیون په مقاله کې نوموړي جنرال ادعا کړې، چې د امریکايي نښهویشتونکو ټوپکونو په ګډون د دغو وسلو لویه برخه د ټيټيپي لاس ته لوېدلې او د پاکستان د امنیتي ځواکونو پر وړاندې په خونړیو بریدونو کې کارول شوې ده.
د هغه په وینا، که څه هم متحدهایالاتو له افغانستانه د وتلو پرمهال خپل ځینې تجهیزات له منځه یوړل، خو بیا هم د دغو تجهیزاتو یوه لویه برخه د ایران، افغانستان او پاکستان په پولو کې تور بازار ته رسېدلې ده.
همداراز داسې راپورونه خپاره شوي، چې ایران د دغو تجهیزاتو یوه برخه چې سپکې وسلې، د شپې لید وسایل او د څارنې سېستمونه پهکې شامل دي، په پراخه کچه اخیستي دي.
اېکسپرېس ټربیون زیاته کړې، چې داوسلې اوس نه یوازې د تحریک طالبان پاکستان یا ټيټيپي جنګیالیو؛ بلکې په پریمانه کچه د بلوڅ بېلتونپالو، کشمیري جنګیالیو او نورو غیردولتي وسلهوالو ډلو ته لاس ته ورغلي دي.
د پاکستان یاد متقاعدجنرال خبرداری ورکړی: «د دغو تجهیزاتو رامنځته شوی ګواښ د افغانستان له پولو اوښتی او اوس یې د سیمې امنیت لپاره یوه جدي ستونزه جوړې کړې ده.»
همداراز، انعامالحق ادعا کړې چې د امریکايي وسلو د سپارلو مسأله کابل ته د امریکايي پلاوي د وروستي سفر یوه مهمه برخه وه.
د اېکسپرېس ټربیون د راپور پر بنسټ، خلیلزاد هڅه کړې چې طالبان دې ته قانع کړي چې د مالي او بشري مرستو په بدل کې د دغو تجهیزاتو ځینې برخې واشنګټن ته وسپاري.
د یادونې ده، چې له دې مخکې نیویارک ټایمز ورځپاڼې په یوه راپور کې ویلي و چې په افغانستان کې د نښهویشتونکو ټوپکونو په ګډون د امریکا پاتې شوې وسلې د داعش خراسان، القاعدې او پاکستاني ترهګرو ډلو لاس ته ورغلي دي.
له ۲۰۲۱ کال راهیسې چې طالبان یو ځل بیا په افغانستان کې واک ته رسېدلي، د بیان ازادي، د رسنیو فعالیتونه او د ښځو ونډه له پراخو محدودیتونو سره مخ شوې ده. دا وضعیت نه یوازې د افغانستان د اساسي قانون له اصولو سره په ټکر کې دی؛ بلکې د نړۍوالو حقوقو په رڼا کې هم جدي سرغړونه ګڼل کېږي.
په دې تحلیل کې د نړۍوال عام قانون، بشري حقونو تړونونو او ځانګړو اعلامیو پر بنسټ دا ارزوو، چې طالبانو د بیان د ازادۍ په محدودولو سره کوم نړۍوال او عرفي قوانین تر پښو لاندې کړې دي.
د نړۍوال قانون مکلفیتونه او د افغانستان ژمنتیا
افغانستان د یوه هېواد په توګه باید یو شمېر نړۍوال قوانین، اعلامیې او کنوانسیونونه ومني، چې له امله یې په نړۍوالې ونډه کې موجودیت تضمینېږي.
دا چاره له لسګونو کلونو را په دېخوا را روانه ده؛ خو له بده مرغه د طالبانو په بیا ځل واک ته رسېدو سره یاد ټول مکلفیتونه تر پښو لاندې شوي دي.
د بشري حقونو نړۍواله اعلامیه (UDHR)
که څه هم دا اعلامیه د الزام وړ تړون نه ګڼل کېږي؛ خو د عرفي نړۍوال قانون حیثیت لري او د نړۍ ټولو دولتونو ته د تطبیق وړ ارزښت لري.
د دغې اعلامیې ۱۹مه ماده حکم کوي: “هر انسان د عقیدې او د هغې د اظهار حق لري، چې پکې له مداخلې پرته د نظر درلودو او د معلوماتو ترلاسه کولو او خپرولو ازادي شامله ده.”
خو طالبان بیا په افغانستان کې د انتقادي نظریاتو بیان مجازات کوي، رسنۍ یې سانسور کړي دي او د معلوماتو د خپراوي پر وړاندې یې خنډونه جوړ کړي دي، چې د یادې مادې ښکاره نقض دی.
د مدني او سیاسي حقونو نړۍوال میثاق (ICCPR)
افغانستان د دغه تړون غړی دی او د دولتونو د تسلسل د اصولو له مخې، هر نوی واکمن یا نظام مکلف دی د تېر دولت له ژمنو سره وفادار پاتې شي.
د دغه میثاق ۱۹مه ماده وايي، چې د سرحدونو له پام پرته هر انسان د نظر او بیان ازادي لري او محدودیتونه باید قانوني، ضروري او مشروع هدف ولري.
خو طالبانو له شفاف قانون او قانوني دلایلو پرته د بیان ازادي محدوده کړې، چې نه ضروري ده، نه مشروع ده او نه هم متناسبه ده.
د ښځو پر ضد د تبعیض له منځه وړلو کنوانسیون (CEDAW)
افغانستان د دې کنوانسیون غړی پاتې شوی او د عرفي نړۍوال قانون له مخې، دولتونه د ښځو د برابر ګډون د تضمین مکلفیت لري.
د دغه کنوانسیون په اوومه ماده کې راغلي، چې ښځې باید د عامه ژوند، سیاست، رسنیو او ټولنیزو فعالیتونو مساوي حق ولري.
خو په افغانستان کې بیا ښځینه خبریالانې له کاره شړل شوي، په رسنیو کې د هغوی پر غږ او څېرې بندیز لګول شوی او د هغوی پر اظهار نظر هم بندیزونه لګېدلي، چې د دې کنوانسیون ښکاره نقض دي.
د بیان ازادۍ ته د نړۍوال ملاتړ اصول
د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا تل ټینګار کړی، چې دولتونه مکلف دي، څو د خبریالانو خوندیتوب تضمین کړي؛ خو طالبانو د ملګرو ملتونو د بشري حقونو د شورا یاد ټینګار له پامه غورځولی دی.
د یونسکو اعلامیه پر دې ټینګار کوي، چې د رسنیو، ژورنالیستانو او د بیان ازادۍ ته مداخله باید د قانون له مخې، مشروع او متوازنه وي؛ خو طالبان نه یوازې دا چې اساسي قانون او مشروع نظام نه لري، په جبري ډول د بیان ازادي ګواښي.
په افغانستان کې طالبانو د خبریالانو د فعالیت لپاره خوندي چاپېریال نه دی برابر کړی، هغوی یې نیولي، شکنجه کړي او د ښځو ژورنالیستکي فعالیتونه یې منع کړي دي.
د معلوماتو د لاسرسي نړۍوال اصل
په نړۍ کې معلوماتو ته لاسرسی یو نړۍوال او مهم اصل دی، چې پالل یې د هر دولت دنده او مسوولیت دی.
د معلوماتو ترلاسه کول، شریکول او رسنیو ته لاسرسی، د یوه مسوول حکومت بنسټیز اصل ګڼل کېږي؛ خو طالبان انټرنټ بندوي، ټولنیزې رسنۍ فلټر کوي، د ټولنیزو رسنیو پر یو پوسټ هم د ټولنیزو رسنیوکارکوونکي شکنجه او زنداني شوي او معلومات د یوې ډلې تر کنټرول لاندې راولي، چې دا کار د نړۍوالو اصولو خلاف دی.
د مسوولیت اصل (State Responsibility)
د نړۍوال قانون له مخې، که یو دولت یا هغه څوک چې د دولت په ځای واک چلوي
(de facto authorities)، نړۍوال قوانین تر پښو لاندې کړي، نو مسوولیت به یې پر همدې واکمن جوړېږي.
دا پکې شامل دي:
د سرغړونو مستند کول
د جبران مکلفیت
د نړۍوالو فشارونو منل
طالبان که څه هم په رسمي ډول د افغان دولت نړۍوال استازیتوب نه لري، خو د واک تمرکز او بشپړه ولکه د دې لامل شوې چې د دغه مسولیت وړ وګرځي.
پایله
دا مهال په افغانستان کې طالبان د نړۍوالو حقوقي مکلفیتونو په وړاندې په څرګند نقض مرتکب شوي دي.
هغوی نه یوازې د بیان د ازادۍ نړۍوال معیارونه تر پښو لاندې کړي، بلکې د ښځو پر بنسټیزو حقونو یې هم تېری کړی دی.
د دوی دا کړنې د نړۍوالو قوانینو، اعلامیو او کنوانسیونونو د نقض نمونې دي او نړۍواله ټولنه باید دا سرغړونې د حقوقي مسولیت له زاویې وڅاري، مستندې یې کړي او د فشار ټولې قانوني وسیلې پر طالبانو وکاروي.
د افغانستان د پخواني جمهوري دولت د سولې د مذاکره کوونکي پلاوي پخوانی مشر محمد معصوم ستانکزي له افغانستان انټرنشنل - پښتو سره په ځانګړې مرکه کې ویلي، چې د طالبانو رهبري د افغانستان خلکو او نړۍ ته ثابته شوې، چې په کور دننه او نړۍوالو سره تعامل نه کوي.
د سولې د مذاکره کوونکي پلاوي دغه پخواني مشر پر نړۍوالې ټولنې هم نیوکه وکړه او ویې ویل، چې نړۍوالو ورسره کړې ژمنې پوره نه کړې او هم ګاونډیانو غوښتل چې په افغانستان کې یو مشروع نظام سقوط وکړي، چې له امله یې اوس دوی له سخت حالت سره مخ دي.
نوموړی زیاتوي، چې د طالبانو مشران د خپلو استازو خبرې نه مني او هغه ژمنې یې چې په قطر کې کړې وې، عملي کړي یې نه دي.
ستانکزي زیاته کړه: “که چېرې طالبانو په تېرو درېیو یا څلورو کلونو کې د مشروع نظام لپاره زمینه برابره کړې وای اوس به هېڅ ستونزه نه وه”.
د هغه په خبره، طالبانو د زور له لارې د افغانستان د نیولو زمینه برابره کړه، ځکه چې دغې ډلې غوښتل په نړۍواله کچه د افغانستان رسمیت له منځه ولاړ شي او دغه هېواد له یو بل ناورین سره مخ شي.
نوموړي پر طالبانو غږ وکړ، چې که غواړي په افغانستان کې د یو ناروین مخنیوی وکړي نو اړتیا ده چې د افغانانو تر منځ خبرو ته زمینه برابر کړي؛ خو که داسې ونه کړي د افغانستان بحران به لا پیاوړی شي.
نېږدې څلور کاله پوره کېدونکي دي چې پر افغانستان طالبان واکمن شوي او د واکمنۍ له پیله ګاونډیو هېوادونو او نړۍوالې ټولنې پر دغې ډلې غږ کړی، چې په افغانستان کې یو ټولګډونه حکومت جوړ کړي؛ خو طالبانو یې په غبرګون کې ویلي چې دا د دوی داخلي چاره ده.
د طالبانو د امربالمعروف او نهی عنالمنکر وزیر محمدخالد حنفي په کابل کې د دغې ډلې یوې غونډې ته د وینا پرمهال ویلي، چې د عیسویانو، مشرکانو او کافرانو په ګډون هندوان او سېکان د چهارپا (ځناور) په شان دي.
په هغه غږیز کلېپ کې چې د طالبانو تر کنټرول لاندې ملي راډیو ټلوېزیون د چهارشنبې په ورځ (د وري ۲۰مه) خپور کړی، حنفي طالب چارواکو ته په خطاب کې زیاته کړې، چې د بیتالمال په کارونه کې احتیاط وکړي.
نوموړی وايي: «ماموریت کافران هم ترسره کوي، ماموریت مشرکان هم ترسره کوي، ماموریت یهودان هم ترسره کوي، ماموریت عیسویان هم ترسره کوي، ماموریت هندوان او سېکان هم ترسره کوي؛ خو هغوی د چهارپا (ځناور) په شان دي. هغوی د قران او او شریعت خلاف نظر لري.»
همداراز، د طالبانو د امربالمعروف او نهی عنالمنکر وزیر، محمد خالد حنفي د دغې ډلې تر کنټرول لاندې دولتي کارکوونکو ته سپارښتنه کړې، چې خپل فکرونه د طالبانو له شریعت سره سم برابر کړي.
حنفي دا څرګندونې داسې مهال کوي، چې د امریکا د بهرنیو چارو وزارت تېرکال په خپل راپور کې د طالبانو تر کنټرول لاندې افغاستان کې د سېکانو او هندوانو په ګډون د مذهبي اقلیتونو ناوړه وضعیت د اندېښنې وړ بللی و.
په راپور کې راغلي و، چې مذهبي اقلیتونه په افغانستان کې د خپل خونديتوب په تړاو اندېښمن دي او د شکنجې له ګواښه محاکمې ته د شکایت په صورت کې وېره لري.
د یادونې ده، چې د بشري حقونو ګڼو بنسټونو په وار - وار له طالبانو غوښتنه کړې چې په افغانستان کې د مذهبي اقلیتونو خونديتوب ته پاملرنه وکړي.
په جوزجان کې د طالبانو د امربالمعروف او نهی عنالمنکر ریاست د رسنیو مسوولانو ته امر کړی، چې د ژوندیو موجوداتو د انځور او فلم له خپرېدو دې ډډه وکړي.
په دغه ولایت کې د طالبانو د امربالمعروف ډلې د چهارشنبې په ورځ (د وري ۲۰مه) ویلي، د انځور د خپرېدو بندیز د دغې ډلې د مشر امر دی او هېڅوک حق نهلري چې سرغړونه ترې وکړي.
د جوزجان ولایت د امربالمعروف ریاست د یوه مکتبوب او د سیمهییزو سرچینو د معلوماتو پر بنسټ، دغه ریاست د دې اونۍ په پیل کې د ولایتي اداري د غونډې پرمهال د سیمهییزو رسنیو لهخوا د ژوندیو موجوداتو انځورونو د خپرېدو بندیز غوښتنه کړې وه.
سرچینې افغانستان انټرنشنل ته وايي، چې دغه بندیز سره له نن څخه پر رسنیو او دولتي بنسټونو پلي شوی دی.
سرچینې زیاتوي، چې دا بندیز اوسمهال د دغه ولایت پر دولتي رسنیو پلي شوی او په جوزجان کې د طالبانو د امربالمعروف او نهی عنالمنکر مشر ټینګار کړی، چې دا بندیز به په پلازمېنه کې د دې ډلې د چارواکو له امر وروسته د ولایت پر خصوصي رسنیو پلي شي.
په هغه مکتبوب کې چې یوه نسخه یې افغانستان انټرنشنل ته رسېدلي، راغلي دي: «په جوزجان کې امارتي یا غیرامارتي (غیردولتي) ادارې مکلفې دي، چې د ژوندیو موجوداتو د انځورونو له خپرېدو ډډه وکړي او د نشرېدو په صورت کې به لویه ګناه ترسره کوي.»
طالبانو د وري په ۸مه د کندهار، نیمرور، بدخشان، تخار او بغلان په ګډون د هېواد په یو شمېر نورو ولایتونو کې هم د ژونديو موجوداتو د انځورونو پر خپرېدو بندیز ولګاوه.
د افغانستان د بیان ازادۍ خونې خبرداری ورکړی و، چې پر رسنیو د طالبانو دوامداره بندیزونه کولای شي په ټولو ولایتونو کې د ژوندیو موجوداتو د انځورونو د خپرېدو مخه ونیسي.
د افغان خبریالانو مرکز د وري په اتمه ویلي، چې د ژوندیو موجوداتو د انځورونو د خپرېدو بندیز غځول شوی او تر اوسه پورې دغه بندیز د افغانستان په ۱۰ ولایتونو کې پر رسنیو پلي شوی دی.
د یادونې ده، چې د طالبانو د امربالمعروف او نهی عنالمنکر غړو تر دې مخکې هم د هېواد په یو شمېر ولایتونو کې د ژوندیو موجوداتو د انځورونو خپرېدل منع کړي وو.
