پاکستان له ۲۰۲۳ کال راهیسې ۹۷۹ زره او ۴۸۶ افغان کډوال په زوره بېرته افغانستان ته استولي دي. پاکستاني چارواکو ویلي، چې د افغان کډوالو پروسه با وقاره ترسره شوې، خو افغان کډوالو د پولیسو له ناوړه چلند څخه شکایت کوي.
اسلاماباد دا کمپاین د ۲۰۲۳ کال د نومبر په میاشت کې پیل کړ او له ټولو بهرنيانو چې قانوني اسناد نه لري، غوښتنه وکړه چې له دې هېواده ووځي.
دغه هېواد سږکال د دویم ځل لپاره د افغان کډوالو د جبري ستنولو بهیر پیل کړ او دا ځل هغه افغانان باسي چې د افغان تابعیت کارټونه (ACC) لري.
دا کارټونه له ۲۰۱۷ کال راهيسې افغانانو ته د لنډمهاله قانوني مېشتېدنې په موخه ورکړل شوي وو.
د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې، پاکستان له ۲.۸ مېليونه زياتو افغانانو ته پناه ورکړې، چې د خپل هېواد له اوږدمهاله جګړو او بېثباتۍ څخه د تښتېدلو په موخه له ډيورنډ کرښې اوښتي.
د راپورونو له مخې، شاوخوا ۱.۳ مېليونه افغانان په رسمي ډول د کډوالو په توګه ثبت شوي او د د (PoR) کارټونه لري، چې هغوی ته قانوني خونديتوب ورکوي.
په راپورونو کې دغه راز زیاته شوې، چې پاتې نور اته لکه کسان ACC کارټونه لري، چې یو جلا پېژندل شوی سند دی چې د پاکستان حکومت له لوري ورکړل شوی.
د پاکستان دولتي راډیو په یوه راپور کې لیکلي: "له پاکستانه د ناقانونه افغان وګړو د وتلو شمېر ۹۷۹٬۴۸۶ ته رسېدلی دی. یوازې پرون یکشنبه، ۳،۳۸۷ ناقانونه افغان وګړي خپل هېواد ته ستانه شوي دي."
د پاکستان حکومت د یکشنبې په ورځ یوه څلرویشت ساعته مرکزي کنټرول خونه جوړه کړه، څو د افغان وګړو سره مرسته وکړي او د ستنېدو پر مهال د ځورونې شکایتونو ته ځواب ورکړي.
دا پرېکړه یوه ورځ وروسته له هغه وشوه، چې د پاکستان د لومړي وزیر مرستيال او د بهرنیو چارو وزیر اسحاق ډار کابل ته سفر وکړ او له افغان طالبانو سره یې د افغان وګړو د ډلهييز بېرته ستنولو په تړاو خبرې وکړې.
یو شمېر طالب چارواکو تېره اوونۍ پاکستان ته د خپل سفر پر مهال وړاندیز وکړ، چې په لوړه کچه دې یوه ګډه کمېټه جوړه شي، ترڅو د پاکستان، افغانستان او اړوندو نړۍوالو سازمانونو چارواکي پکې شامل وي، چې د "کډوالو اړوند مسایل په همغږۍ سره حل شي".
افغانستان له پاکستانه غوښتي، چې د کډوالو بېرته ستنول دې په سولهييز او همغږي بڼه ترسره شي، په داسې حال کې چې راپورونه وايي چې په پاکستان کې د ډلهييز بېرته ستنولو پروګرام پر مهال خلک نیول شوي او ځورول شوي.
اسلاماباد دا تورونه رد کړي او له کابل څخه يې غوښتي، چې د خپلو وګړو د بېرته ستنېدو لپاره اسانتياوې برابرې کړي.
پاکستان د ۲۰۲۳ کال د افغان کډوالو د جبري بېرته ستنولو پاليسي وروسته له هغه اعلان کړه، چې د افغانستان سره په ډيورنډ کرښه خېبرپښتونخوا کې د وسلهوالو بريدونو شمېر زيات شو.
اسلاماباد پخوا هم پر افغان وګړو د ترهګریزو بریدونو او نورو جرمونو تورونه لګولي.
د پاکستان حکومت وايي، وسلهوال په ځانګړې توګه د پاکستاني طالبانو غړي (چې د تحريک طالبان پاکستان TTP په نوم پېژندل کېږي) په افغانستان کې خوندي پټنځایونه لري او له هغو افغانانو سره چې په پاکستان کې مېشت دي اړیکې لري، څو په پاکستان کې بریدونه ترسره کړي.
خو په کابل کې واکمنو طالب چارواکو بیا دا تورونه رد کړي دي.
د کورمې ولسوالۍ د مرکز پاړه چنار په کشمير چوک کې يوې لويې غونډې ته په وينا کې پخواني سناتور عابد حسيني وويل په کرمه کې د بدامنۍ په نامه خلکو ته چل او فریب ورکول کېږي.
هغه نیوکه وکړه چې د امن تړون سره د پېښور او کورمې سړک د رتګ او راتګ لپاره نه پرانیستل کېږي.
دی وايي، خلک حکومت ناهیلي شوي، ځکه به دوی سبا د رضاکار ځواک د استخدام کار پیل کړي ترڅو خلک له ګډوډۍ وژغورل شي او د خلکو د ژوند او مال د ساتنې لپاره د رضاکار ځواک له لارې ګامونه واخیستل شي.
په کورمه کې د سنیانو او شعیه ګانو ترمنځ شخړه له کلونو راهیسې د ځمکو او غرونو کې د ځنګلونو د وېش پر سر روانه ده؛ خو په دې وروستیو کې دا ناورین تر بل هر وخت ډېر خونړی شو.
اوسنی ناورین هغه مهال پیل شو، چې د پاړاچینار شیعه یانو کوزمه کورمه کې پر کاروان برید وکړ او د ماشومانو او ښځو په ګډون یې اتلس کسان ووژل.
په مقابل کې سنیانو د دوی پر کاروان برید وکړ او تر ۴۰ کسان یې ووژل او په ځواب کې شیعه یانو د بګن په نوم د سنیانو بازار وسوځاوه او د ماشومانو په ګډون یې ښځې او بوډاګان ووژل.
د راپورنو له مخې، په سیمه کې شیعه مذهبي د ایران هېواد له لوري ملاتړ کېږي او ان د وسلو مرستې هم ورسره کېږي، چې په بګن سوځولو کې یې هم ونډه درلوده.
د ملګرو ملتونو ځانګړي رپورټر ریچارډ بېنیټ د جګړې له امله د چاپیریال ویجاړتیا د بشري حقونو بحران وباله او د جګړې له امله د اوښتو زیانونو حساب ورکولو او جبران کولو غوښتنه یې وکړه.
هغه ټینګار وکړ، چې دغه بحران باید د نړیوال لومړیتوب په توګه حل شي.
د اوبو، هوا او خاورې ککړتیا په ځانګړې توګه په جګړه ځپلو سیمو کې د ښځو او ماشومانو ژوند د نورو ډلو په پرتله له خطر سره مخ کړی دی.
ماشومان په هغو کروندو کې لوبې کوي چې د جګړې له پاتې شونو ککړې دي او بزګران په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کرنه او کار کوي.
په ۲۰۱۷ کې په ننګرهار کې د متحده ایالاتو د اردو لخوا د "بمونو مور" په څیر د وسلو کارولو د خاورې ککړتیا او د حیاتي تنوع د ضایع کیدو په اړه اندیښنې راپورته کړې.
د زیربناوو ویجاړول لکه پلونه، سړکونه او د اوبو لګولو کانالونو هم په داسې یو هیواد کې د خوړو د خوندیتوب بحران لا پسې زیات کړی چې له ۷۰ سلنې زیاتو وګړو یې پر کرنه تکیه کوله.
په همدې ۲۰۱۷ کې ځینو راپورونو ښودلې وه، چې افغان وګړي زهري ککړتیا د طالبانو په پرتله لوی ګواښ ګڼي.
هارون رحیمي، په سویډن کې د راول والنبرګ انسټیټیوټ کې افغان څېړونکی، ریچارډ بېنیټ او مارکوس اوریلانا، د بشري حقونو او زهرجنو موادو په اړه د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور سره یوځای یو راپور چمتو کوي، چې په افغانستان کې د نظامي مداخلو د چاپیریالي اغېزو په اړه د ملګرو ملتونو عمومي غونډې ته وړاندې شي.
د افغانستان د چاپېریال د بحران ریښې په ۱۹۷۹ کال کې د شوروي تر یرغل مخکې زمانې ته رسېږي او د استعماري مداخلو او د سړې جګړې پر مهال دغه هېواد ته زیانونه اوښتي دي.
د ۱۹۸۰ لسیزې په لومړیو کې شاوخوا ۴.۳ میلیونه افغانان د جګړې له امله پاکستان او ایران ته کډه شول، کلي او حاصلخیزې ځمکې یې پرېښودې. دا پراخه بې ځایه کیدل د ځمکې کارولو نمونې ګډوډې کړې او د کوربه سیمو سرچینو باندې یې لوی فشار راوړی دی.
د شوروي ځواکونو له وتلو وروسته د مجاهدینو تر منځ داخلي شخړو په ځانګړې توګه په کابل کې ښاري زیربناوې ویجاړې کړې او په شاوخوا ولایتونو کې ځنګلونه د سونګ توکو د برابرولو لپاره په پراخه کچه پرې شول. د اوبولګولو سیسټمونه هم د نه جبرانېدونکي زیان سره مخ شول.
د افغانستان ځنګلونه د تېرو څو لسیزو د جګړو بل قرباني دي.
په ۱۹۷۰ کلونو کې، افغانستان پراخ ځنګلونه درلودل، مګر نن ورځ یوازې دوه سلنه ځنګلونه پاتې دي. د سونګ توکو اړتیا او پرله پسې جنګونه د دې لامل شوي چې د ځایی ټولنو لخوا بې توپیره شوي.
په ټولیز ډول، په افغانستان کې جګړه او د چاپېریال ویجاړتیا اوس داسې یوې مرحلې ته رسېدلې ده، چې د راتلونکو نسلونو بقا او بشري امنیت په جدي توګه ګواښي.
دا بحران د نړیوالې ټولنې سمدستي پاملرنې او د ویجاړونکو اغېزو د کمولو لپاره جدي ګامونو ته اړتیا لري.
په افغانستان کې د اوبو بحران یوازې د اوبو د سرچینو په کموالي پورې محدود نه دی، بلکې د اوبو پراخه ککړتیا هم یو جدي بحران ګرځېدلی دی.
بمباریو او په صنعتي پیمانه نظامي عملیاتو کې خطرناک کیمیاوي مواد په سیندونو او د ځمکې لاندې اوبو سرچینو سره یوځای شوي دي.
نوي راپورونه ښیي چې طالبانو په خپلو ځانمرګو بریدونو کې زهرجن کیمیاوي مواد کارولي، چې د اوبو او خاورې ککړتیا یې لا پسې زیاته کړې ده.
په ښاري سیمو کې، د حفظ الصحې سیسټمونو سقوط، اوبو د ککړتیا او له اوبو د ناروغیو د خپریدو لامل شوی.
د هوا ککړتیا هم په یو بل بحران بدله شوې چې جګړې پکې مستقیم رول لوبولی دی.
د متحده ایالاتو د نظامي ځواکونو د شتون په جریان کې د کثافاتو د سوځولو کندې پراخه کارول زهرجن ګازونه هوا ته خپروي چې د تنفسي ناروغیو او د سرطان کچه لوړوي.
ښځې او ماشومان د نورو ډلو په پرتله له دې ګواښونو سره مخ دي.
د یونیسف د راپور له مخې، د تېر کال په لومړیو کې په افغانستان کې د تنفسي ناروغیو څه باندې ۱۶۰ زره پېښې ثبت شوې وې، چې ډېری یې د هوا ککړتیا له امله وې او دې کې له ۶۲ سلنه یې له پنځو کلونو کم عمره ماشومانو کې وې.
د جګړې تر ټولو خطرناکو چاپیریالي پایلو کې د خاورې پراخه ککړتیا ده.
د بېلګې په توګه، د بلوچستان په سیمه کې، چې د هلمند او کندهار ولایتونو ته څېرمه موقعیت لري، د پاکستان اټومي ازموینې د خاورې د سخت ککړتیا او له افغان پولې سره نژدې سیمو کې د سرطان د پېښو د زیاتوالي لامل شوي دي.
همدارنګه، په توغندیزو بریدونو کې د تخریب شوي یورانیم کارول د راډیو اکټیو کثافاتو څخه پاتې دي، چې د خاورې او اوبو سرچینو ته رسیدلي دي.
کروندګر په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کښت کوي، او ماشومان په هغو سیمو کې لوبې کوي چې د تیرو جګړو په زهرجنو پاتې شونو ککړې دي.
سربیره پردې، ځمکني ماینونه او له جګړې د پاتې نورو چاودیدونکو توکو لږ تر لږه ۷۲۴ میلیونه مربع متره افغان خاوره ککړه کړې ده.
د بشري حقونو د څار سازمان وايي، په افغانستان کې یوازې دوه ښارونه په بشپړه توګه له ماینونو پاک شوي دي.
