د پاکستان د بهرنیو چارو وزیر اسحاق ډار د کابل وروستی سفر د دواړو هېوادونو ترمنځ د سوداګرۍ او نورو سیاسي مسایلو په برخه کې یو مهم پرمختګ ګڼلی، خو افغان سرچینې وايي چې د امنیت اړوند مسایل لا هم اوږدمهالې ژمنتیا ته اړتیا لري، چې دا ستونزه حل شي.
سرچینو اېکسپرېس ټریبیون ته ویلي، چې د شنبې په ورځ د ډار سفر د ډیپلوماتیکو ترینګلتیاوو کمښت، د سوداګرۍ پراخېدل، د کډوالو بېرته ستنېدل او د تحریک طالبان پاکستان (ټيټيپي) د غړو د تګراتګ موضوعاتو په ګډون څو اړخیزې موخې لرلې.
پاکستان او افغانستان اړیکو ته یوې نږدې سرچینې وویل: «د بهرنیو چارو وزیر ډار پهخپله ومنله چې د دوو وروڼو هېوادونو ترمنځ اړیکې خړېپړې دي. بېباوري، سوداګري کسر، د افغان کډوالو ستنېدل او پر پولې بریدونو کابل ته خپګان رامنځته کړی.»
یو شمېر شنونکي باور لري، چې ډار په ډیپلوماتیک ډګر کې بریالی و، ځکه د دواړو هېوادونو ترمنځ د لوړپوړو لیدنو له لارې کنګل شوې فضا ماته شوه.
یوه شنونکي وویل: «په اقتصاد کې چې د ډار خپله قوي ساحه ده، هغه پوهېده څنګه بریا ترلاسه کړي. خپله وړتیا یې وښوده او ښه لوبه یې وکړه.»
په اقتصادي برخه کې د افغانستان د سوداګرۍ وزارت یوه چارواکي اېکسپرېس ټریبیون ته ویلي، چې پاکستان به د ټرانزیتي افغان مالونو لپاره ۱۴ تر ۱۶ کټګوریو پورې اضافي تعرفې ختمې کړي.
نوموړي زیاته کړه: «دا به پر ۸۶۷ ډول مالونو باندې ۱۰سلنه مالیې له منځه یوسي او افغان ټرانزیتي مالونه به یو ځل بیا پخوانیو معافیتونو څخه ګټه پورته کړي.»
همداراز د خېبرپښتونخوا حکومت لهخوا د کانټینر کراس سټفینګ (سياېساېس) په نوم پر افغان کانټینرونو لګېدلې ۲ سلنه مالیه به یو سلنې ته راکښته شي.
نور امتیازات:
د کراچۍ په بندر کې د افغان مالونو لپاره اسانتیا رامنځته کېدل.
د بارولو او تخلیې لپاره اسانتیاوې.
د کانټینرونو د تبادلې امتیازات
او اضافي محصولاتو څخه معافیت، دا ټول افغان خوا ته د هڅونې نښې ګڼل شوې دي.
د سرچینو په وینا، د افغانستان-پاکستان د ترانزیت تړون (اېپيټياې) به د جون تر ۳۰مې پورې نهایي او پلي شي.
دواړو خواوو هوکړه کړې، چې د سیاسي او سوداګریزو موضوعاتو لپاره به دوه کمېټې جوړوي چې وخت پر وخت به غونډې کوي.
په خبرو اترو کې د افغان خوا د کډوالو د ستنېدو پر بهیر خپلې اندېښنې شریکې کړې دي.
د افغان چارواکو له مخې، دوی د کډوالو د نیولو او «ناسم چلند» له امله خواشیني وو.
ورته مهال، اسلاماباد ډاډ ورکړی چې هېڅ افغان کډوال به له خپل مال او ملکیت څخه پرته نه شړل کېږي او خپل قیمتي توکي له ځان سره وړلای شي.
همداراز، پاکستان دا هم روښانه کړې چې ځیني شرخوښونکي دې د دغه نرموالي څخه د قاچاق لپاره استفاده نه کوي، نو یو منظم د څار او توازن سېسټم به د وتونکو کډوالو د څار لپاره وي.
د افغان خوا اندېښنه دا وه چې «شرخوښونکي» ښايي د بېرته ستنېدونکو کډوالو په بڼه افغانستان ته دننه شي.
په دې اړه د پاکستاني پلاوي ډاډ ورکړ، چې د کابل اندېښنې به په جدي ډول واورېدل شي.
ډار ډاډ ورکړ، چې اسلاماباد به هېڅکله خپله خاوره د افغانستان پر ضد کارېدو ته پرې نه ږدي.
د تحریک طالبان پاکستان (ټيټيپي) او امنیتي مسایلو په اړه د امنیتي شنونکو او کارپوهانو په وینا، اوږدمهاله ژمنتیا نه لیدل کېږي، ځکه د حقاني شبکې مشر سراجالدین حقاني د پاکستاني پلاوي سره په هېڅ غونډه کې ګډون ونه کړ.
سرچینو ویلي، تر څو چې سراجالدین حقاني ژمنتیا ونه ښيي، پاکستان به نه په خېبرپښتونخوا او نه هم په بلوچستان کې سوله وویني.
یوه سرچینه وايي، چې پاکستان او افغانستان له مخکې د ګډې همغږۍ کمېټه (جېسيسي) جوړه کړې او تېرې میاشتې پهکې د ټيټيپي او نورو امنیتي مسایلو راپور وړاندې شوی و، خو جدي پایله به هغه وخت رامنځته شي چې حقاني هم د پرېکړو برخه وي.
دواړه لوري دا څرګندوي چې د ډار سفر په سوداګرۍ، دیپلوماتیکو او اقتصادي برخو کې بریالی و او هیله لري، چې مثبت اغېز به یې تر جون میاشتې ښکاره شي.
خو لا هم کابل د کډوالو مسله د اړیکو خنډ بولي او اسلاماباد ته د ټيټيټي او نورو امنیتي مسایلو حل ډېر ستونزمن ښکاري.
یوې افغان سرچینې اېکسېریس ټریبیون ته ویلي: «که اسلام اباد د امنیت له اړخه کوم بدلون احساس نه کړي، نو دا وېره شته چې له ډيورنډ کرښې د پاکستان احتمالي برید به ټولې هڅې له منځه یوسي.»
د بهرنیو چارو وزیر اسحاق ډار دا کنګل ماتوونکی سفر شاوخوا دوه میاشتې وروسته ترسره کړ، وروسته له هغه چې دواړه هېوادونه د تورخم بندر پر سر د نښتو له امله د احتمالي پراخې جګړې تر څنډې رسېدلی وو.
پاکستان د افغانستان له خوا د یوې نوې پوستې جوړول د خپل حاکمیت خلاف وګڼلو.
تر اوږدو خبرو وروسته چې د دودیزې جرګې له خوا منځګړیتوب وشو او تورخم دروازه بېرته خلاصه شوه.
د تورخم له بیا پرانېستلو وروسته دواړو خواوو پټې خبرې پیل کړې، څو د تکراري بندښتونو مخه ونیسي او د اړیکو خنډونه لرې کړي.
اصلي خنډ دا دی، چې له افغان خاورې څخه د ټيټيپي او نورو ډلو لهخوا د پاکستان پر ضد کار اخیستل کېږي.
دا مسله ځکه نوره هم پېچلې شوې، چې ټيټيپي اوس زیات شمېر افغانان د بریدونو لپاره ګوماري.
ځینې افغانان چې د بریدونو ښکېل ګڼل کېږي، د افغان طالبانو له مشرانو سره نېږدې خپلوان دي.
پاکستان افغان لوري ته ویلي، چې د ټيټيپي د ستونزې تر حل پرته، د همکارۍ ځای نه شته.
د پردې تر شاه د خبرو پر مهال، د طالبانو حکومت ومنله چې ټيټيپي یوه ستونزه ده او له پاکستانه یې وخت غوښتی، څو اندېښنې یې حل کړي.
اسلاماباد خپله یو څه نرمي وښوده او طالبانو ته یې وویل، چې لږ تر لږه دا یقیني کړي چې ټيټيپي له افغانستانه برید ونه کړي.
پخوا پاکستان له طالبانو د ټيټيپي پر ضد عملیات او د مشرانو نیول غوښتل، خو اوس اسلاماباد طالبانو ته ویلي، چې پرته له زور او نیولو دې داسې ګامونه واخلي چې ټيټيپي نور له افغان خاورې کار وانخلي.
یوه چارواکي ویلي، طالبانو ومنله او د ګډې همغږۍ کمېټې (جېسيسي) په غونډه کې یې پاکستاني اړخ ته د خپلو اقداماتو تفصیل ورکړ.
یوه چارواکي دا هم افشا کړه، چې د طالبان څو افغانان د دغه شک له مخې نیولي چې ښايي په پاکستان کې په ترهګریزو فعالیتونو کې ښکېل وي.
یوه چارواکي وویل، باور لري چې طالبان هم غواړي د ټيټيپي موضوع حل کړي.
د اسحاق ډار د شنبې د سفر پر مهال د طالبانو رییسالوزرا ملا حسن اخوندزاده نوموړي ته ډاډ ورکړ، چې افغانستان به د پاکستان په ګډون خپله خاوره د هېڅ ګاونډي هېواد پر ضد ونه کاروي.
ډار چې له خپل یوه ورځني سفر بېرته را ستون شوی، دا سفر یې د پاکستان او افغانستان ترمنځ د «نوي څپرکي» پیل وباله.
یو لوړپوړی پاکستانی چارواکی چې د دې پرمختګونو شاهد و، وویل :«یقیناً دا یو ښه پیل دی. دوه میاشتې مخکې د جګړې خبرې روانې وې، خو اوس دغه وېره د نوې هیلې ځای نیولی دی.»
د کورمې ولسوالۍ د مرکز پاړه چنار په کشمير چوک کې يوې لويې غونډې ته په وينا کې پخواني سناتور عابد حسيني وويل په کرمه کې د بدامنۍ په نامه خلکو ته چل او فریب ورکول کېږي.
هغه نیوکه وکړه چې د امن تړون سره د پېښور او کورمې سړک د رتګ او راتګ لپاره نه پرانیستل کېږي.
دی وايي، خلک حکومت ناهیلي شوي، ځکه به دوی سبا د رضاکار ځواک د استخدام کار پیل کړي ترڅو خلک له ګډوډۍ وژغورل شي او د خلکو د ژوند او مال د ساتنې لپاره د رضاکار ځواک له لارې ګامونه واخیستل شي.
په کورمه کې د سنیانو او شعیه ګانو ترمنځ شخړه له کلونو راهیسې د ځمکو او غرونو کې د ځنګلونو د وېش پر سر روانه ده؛ خو په دې وروستیو کې دا ناورین تر بل هر وخت ډېر خونړی شو.
اوسنی ناورین هغه مهال پیل شو، چې د پاړاچینار شیعه یانو کوزمه کورمه کې پر کاروان برید وکړ او د ماشومانو او ښځو په ګډون یې اتلس کسان ووژل.
په مقابل کې سنیانو د دوی پر کاروان برید وکړ او تر ۴۰ کسان یې ووژل او په ځواب کې شیعه یانو د بګن په نوم د سنیانو بازار وسوځاوه او د ماشومانو په ګډون یې ښځې او بوډاګان ووژل.
د راپورنو له مخې، په سیمه کې شیعه مذهبي د ایران هېواد له لوري ملاتړ کېږي او ان د وسلو مرستې هم ورسره کېږي، چې په بګن سوځولو کې یې هم ونډه درلوده.
د ملګرو ملتونو ځانګړي رپورټر ریچارډ بېنیټ د جګړې له امله د چاپیریال ویجاړتیا د بشري حقونو بحران وباله او د جګړې له امله د اوښتو زیانونو حساب ورکولو او جبران کولو غوښتنه یې وکړه.
هغه ټینګار وکړ، چې دغه بحران باید د نړیوال لومړیتوب په توګه حل شي.
د اوبو، هوا او خاورې ککړتیا په ځانګړې توګه په جګړه ځپلو سیمو کې د ښځو او ماشومانو ژوند د نورو ډلو په پرتله له خطر سره مخ کړی دی.
ماشومان په هغو کروندو کې لوبې کوي چې د جګړې له پاتې شونو ککړې دي او بزګران په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کرنه او کار کوي.
په ۲۰۱۷ کې په ننګرهار کې د متحده ایالاتو د اردو لخوا د "بمونو مور" په څیر د وسلو کارولو د خاورې ککړتیا او د حیاتي تنوع د ضایع کیدو په اړه اندیښنې راپورته کړې.
د زیربناوو ویجاړول لکه پلونه، سړکونه او د اوبو لګولو کانالونو هم په داسې یو هیواد کې د خوړو د خوندیتوب بحران لا پسې زیات کړی چې له ۷۰ سلنې زیاتو وګړو یې پر کرنه تکیه کوله.
په همدې ۲۰۱۷ کې ځینو راپورونو ښودلې وه، چې افغان وګړي زهري ککړتیا د طالبانو په پرتله لوی ګواښ ګڼي.
هارون رحیمي، په سویډن کې د راول والنبرګ انسټیټیوټ کې افغان څېړونکی، ریچارډ بېنیټ او مارکوس اوریلانا، د بشري حقونو او زهرجنو موادو په اړه د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور سره یوځای یو راپور چمتو کوي، چې په افغانستان کې د نظامي مداخلو د چاپیریالي اغېزو په اړه د ملګرو ملتونو عمومي غونډې ته وړاندې شي.
د افغانستان د چاپېریال د بحران ریښې په ۱۹۷۹ کال کې د شوروي تر یرغل مخکې زمانې ته رسېږي او د استعماري مداخلو او د سړې جګړې پر مهال دغه هېواد ته زیانونه اوښتي دي.
د ۱۹۸۰ لسیزې په لومړیو کې شاوخوا ۴.۳ میلیونه افغانان د جګړې له امله پاکستان او ایران ته کډه شول، کلي او حاصلخیزې ځمکې یې پرېښودې. دا پراخه بې ځایه کیدل د ځمکې کارولو نمونې ګډوډې کړې او د کوربه سیمو سرچینو باندې یې لوی فشار راوړی دی.
د شوروي ځواکونو له وتلو وروسته د مجاهدینو تر منځ داخلي شخړو په ځانګړې توګه په کابل کې ښاري زیربناوې ویجاړې کړې او په شاوخوا ولایتونو کې ځنګلونه د سونګ توکو د برابرولو لپاره په پراخه کچه پرې شول. د اوبولګولو سیسټمونه هم د نه جبرانېدونکي زیان سره مخ شول.
د افغانستان ځنګلونه د تېرو څو لسیزو د جګړو بل قرباني دي.
په ۱۹۷۰ کلونو کې، افغانستان پراخ ځنګلونه درلودل، مګر نن ورځ یوازې دوه سلنه ځنګلونه پاتې دي. د سونګ توکو اړتیا او پرله پسې جنګونه د دې لامل شوي چې د ځایی ټولنو لخوا بې توپیره شوي.
په ټولیز ډول، په افغانستان کې جګړه او د چاپېریال ویجاړتیا اوس داسې یوې مرحلې ته رسېدلې ده، چې د راتلونکو نسلونو بقا او بشري امنیت په جدي توګه ګواښي.
دا بحران د نړیوالې ټولنې سمدستي پاملرنې او د ویجاړونکو اغېزو د کمولو لپاره جدي ګامونو ته اړتیا لري.
په افغانستان کې د اوبو بحران یوازې د اوبو د سرچینو په کموالي پورې محدود نه دی، بلکې د اوبو پراخه ککړتیا هم یو جدي بحران ګرځېدلی دی.
بمباریو او په صنعتي پیمانه نظامي عملیاتو کې خطرناک کیمیاوي مواد په سیندونو او د ځمکې لاندې اوبو سرچینو سره یوځای شوي دي.
نوي راپورونه ښیي چې طالبانو په خپلو ځانمرګو بریدونو کې زهرجن کیمیاوي مواد کارولي، چې د اوبو او خاورې ککړتیا یې لا پسې زیاته کړې ده.
په ښاري سیمو کې، د حفظ الصحې سیسټمونو سقوط، اوبو د ککړتیا او له اوبو د ناروغیو د خپریدو لامل شوی.
د هوا ککړتیا هم په یو بل بحران بدله شوې چې جګړې پکې مستقیم رول لوبولی دی.
د متحده ایالاتو د نظامي ځواکونو د شتون په جریان کې د کثافاتو د سوځولو کندې پراخه کارول زهرجن ګازونه هوا ته خپروي چې د تنفسي ناروغیو او د سرطان کچه لوړوي.
ښځې او ماشومان د نورو ډلو په پرتله له دې ګواښونو سره مخ دي.
د یونیسف د راپور له مخې، د تېر کال په لومړیو کې په افغانستان کې د تنفسي ناروغیو څه باندې ۱۶۰ زره پېښې ثبت شوې وې، چې ډېری یې د هوا ککړتیا له امله وې او دې کې له ۶۲ سلنه یې له پنځو کلونو کم عمره ماشومانو کې وې.
د جګړې تر ټولو خطرناکو چاپیریالي پایلو کې د خاورې پراخه ککړتیا ده.
د بېلګې په توګه، د بلوچستان په سیمه کې، چې د هلمند او کندهار ولایتونو ته څېرمه موقعیت لري، د پاکستان اټومي ازموینې د خاورې د سخت ککړتیا او له افغان پولې سره نژدې سیمو کې د سرطان د پېښو د زیاتوالي لامل شوي دي.
همدارنګه، په توغندیزو بریدونو کې د تخریب شوي یورانیم کارول د راډیو اکټیو کثافاتو څخه پاتې دي، چې د خاورې او اوبو سرچینو ته رسیدلي دي.
کروندګر په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کښت کوي، او ماشومان په هغو سیمو کې لوبې کوي چې د تیرو جګړو په زهرجنو پاتې شونو ککړې دي.
سربیره پردې، ځمکني ماینونه او له جګړې د پاتې نورو چاودیدونکو توکو لږ تر لږه ۷۲۴ میلیونه مربع متره افغان خاوره ککړه کړې ده.
د بشري حقونو د څار سازمان وايي، په افغانستان کې یوازې دوه ښارونه په بشپړه توګه له ماینونو پاک شوي دي.
