د طالبانو د کډوالو او راستنېدونکو چارو وزیر مولوي عبدالکبير په جبري ډول له پاکستانه د افغان کډوالو پر اېستلو نیوکه کړې او وایي، چې له کډوالو سره د پاکستاني پولیسو چلند له زغم څخه لرې دی او د دواړو ملتونو تر منځ د کرکې پیدا کېدو لامل کېږي.
د طالبانو تر کنټرول لاندې باختر خبري اژانس راپور ورکړی، چې یاد طالب چارواکي دغه خبرې د ملګرو ملتونو د سیاسي استازولۍ (یوناما) په یوه تخنیکي غونډه کې کړي دي.
د راپور له مخې، دا غونډه د هغو افغانانو د وضعیت ارزونې لپاره جوړه شوې چې یا له پاکستانه راستانه شوي او یا هم دننه په هېواد کې له خپلو مېنو او کورونو بېځایه شوي دي.
په راپور کې راغلي، د کډوالو چارو وزیر مولوي عبدالکبیر د غونډې ګډونوالو ته ویلي چې د تېرو څو لسیزو جګړو مېلیونونه افغانان بېځایه کړي او یا یې بهر ته د کډوالۍ لامل شوي دي.
په راپور کې دغه راز زیاته شوې، عبدالکبیر ټینګار کړی چې نړۍوالې مرستې باید د افغانستان دننه راستانه شويو او داخلي بېځایه شويو کورنیو ته متمرکزې شي او همداراز یې د کډوالو د ادغام، سرپناه برابرولو او خدماتو ته د لاسرسي لپاره د نړۍوالو بنسټونو پر رول ټینګار کړی دی.
ورته مهال، په افغانستان کې د یوناما مرستیالې ویلي چې له ۲۰۲۳ کال راهیسې تر دې دمه شاوخوا ۸۰۰ زره افغان کډوال له پاکستانه راستانه شوي دي.
نوموړې زیاته کړې، چې تېر کال ملګرو ملتونو او اړوندو ادارو ۱۸۳ مېلیونه ډالر د بشري مرستو لپاره ځانګړي کړي دي.
د باختر اژانس د راپور له مخې، په غونډه کې د ملګرو ملتونو ترڅنګ یو شمېر نورو نړۍوالو بشرپاله بنسټونو هم خپل فعالیتونه او پلانونه له ګډونوالو سره شریک کړي دي.
دغهراز، د طالبانو د بېلابېلو وزارتونو او ادارو استازو د خپلو ترسره شویو خدمتونو او راتلونکو همکاریو په تړاو معلومات ورکړي دي.
دا غونډه داسې مهال کېږي، چې پاکستان په دې وروستیو کې د افغان کډوالو جبري ستنېدو ته زور ورکړی او د روانې اپرېل میاشتې له پيله تر اوسه زرګونه کډوال د تورخم، سپینبولدک او نورو لارو افغانستان ته اوښتي دي.
د تېرې اوونۍ په پای کې د خېبرپښتونخوا حکومت ویلي و، چې د افغان کډوالو د جبري بېرته ستنولو دویم پړاو په ترڅ کې یې تر دې دمه له تورخم لارې ۴۲ زره او ۴۸ افغانان جبري افغانستان ته ستانه کړي دي.
د ملګرو ملتونو ځانګړي رپورټر ریچارډ بېنیټ د جګړې له امله د چاپیریال ویجاړتیا د بشري حقونو بحران وباله او د جګړې له امله د اوښتو زیانونو حساب ورکولو او جبران کولو غوښتنه یې وکړه.
هغه ټینګار وکړ، چې دغه بحران باید د نړیوال لومړیتوب په توګه حل شي.
د اوبو، هوا او خاورې ککړتیا په ځانګړې توګه په جګړه ځپلو سیمو کې د ښځو او ماشومانو ژوند د نورو ډلو په پرتله له خطر سره مخ کړی دی.
ماشومان په هغو کروندو کې لوبې کوي چې د جګړې له پاتې شونو ککړې دي او بزګران په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کرنه او کار کوي.
په ۲۰۱۷ کې په ننګرهار کې د متحده ایالاتو د اردو لخوا د "بمونو مور" په څیر د وسلو کارولو د خاورې ککړتیا او د حیاتي تنوع د ضایع کیدو په اړه اندیښنې راپورته کړې.
د زیربناوو ویجاړول لکه پلونه، سړکونه او د اوبو لګولو کانالونو هم په داسې یو هیواد کې د خوړو د خوندیتوب بحران لا پسې زیات کړی چې له ۷۰ سلنې زیاتو وګړو یې پر کرنه تکیه کوله.
په همدې ۲۰۱۷ کې ځینو راپورونو ښودلې وه، چې افغان وګړي زهري ککړتیا د طالبانو په پرتله لوی ګواښ ګڼي.
هارون رحیمي، په سویډن کې د راول والنبرګ انسټیټیوټ کې افغان څېړونکی، ریچارډ بېنیټ او مارکوس اوریلانا، د بشري حقونو او زهرجنو موادو په اړه د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور سره یوځای یو راپور چمتو کوي، چې په افغانستان کې د نظامي مداخلو د چاپیریالي اغېزو په اړه د ملګرو ملتونو عمومي غونډې ته وړاندې شي.
د افغانستان د چاپېریال د بحران ریښې په ۱۹۷۹ کال کې د شوروي تر یرغل مخکې زمانې ته رسېږي او د استعماري مداخلو او د سړې جګړې پر مهال دغه هېواد ته زیانونه اوښتي دي.
د ۱۹۸۰ لسیزې په لومړیو کې شاوخوا ۴.۳ میلیونه افغانان د جګړې له امله پاکستان او ایران ته کډه شول، کلي او حاصلخیزې ځمکې یې پرېښودې. دا پراخه بې ځایه کیدل د ځمکې کارولو نمونې ګډوډې کړې او د کوربه سیمو سرچینو باندې یې لوی فشار راوړی دی.
د شوروي ځواکونو له وتلو وروسته د مجاهدینو تر منځ داخلي شخړو په ځانګړې توګه په کابل کې ښاري زیربناوې ویجاړې کړې او په شاوخوا ولایتونو کې ځنګلونه د سونګ توکو د برابرولو لپاره په پراخه کچه پرې شول. د اوبولګولو سیسټمونه هم د نه جبرانېدونکي زیان سره مخ شول.
د افغانستان ځنګلونه د تېرو څو لسیزو د جګړو بل قرباني دي.
په ۱۹۷۰ کلونو کې، افغانستان پراخ ځنګلونه درلودل، مګر نن ورځ یوازې دوه سلنه ځنګلونه پاتې دي. د سونګ توکو اړتیا او پرله پسې جنګونه د دې لامل شوي چې د ځایی ټولنو لخوا بې توپیره شوي.
په ټولیز ډول، په افغانستان کې جګړه او د چاپېریال ویجاړتیا اوس داسې یوې مرحلې ته رسېدلې ده، چې د راتلونکو نسلونو بقا او بشري امنیت په جدي توګه ګواښي.
دا بحران د نړیوالې ټولنې سمدستي پاملرنې او د ویجاړونکو اغېزو د کمولو لپاره جدي ګامونو ته اړتیا لري.
په افغانستان کې د اوبو بحران یوازې د اوبو د سرچینو په کموالي پورې محدود نه دی، بلکې د اوبو پراخه ککړتیا هم یو جدي بحران ګرځېدلی دی.
بمباریو او په صنعتي پیمانه نظامي عملیاتو کې خطرناک کیمیاوي مواد په سیندونو او د ځمکې لاندې اوبو سرچینو سره یوځای شوي دي.
نوي راپورونه ښیي چې طالبانو په خپلو ځانمرګو بریدونو کې زهرجن کیمیاوي مواد کارولي، چې د اوبو او خاورې ککړتیا یې لا پسې زیاته کړې ده.
په ښاري سیمو کې، د حفظ الصحې سیسټمونو سقوط، اوبو د ککړتیا او له اوبو د ناروغیو د خپریدو لامل شوی.
د هوا ککړتیا هم په یو بل بحران بدله شوې چې جګړې پکې مستقیم رول لوبولی دی.
د متحده ایالاتو د نظامي ځواکونو د شتون په جریان کې د کثافاتو د سوځولو کندې پراخه کارول زهرجن ګازونه هوا ته خپروي چې د تنفسي ناروغیو او د سرطان کچه لوړوي.
ښځې او ماشومان د نورو ډلو په پرتله له دې ګواښونو سره مخ دي.
د یونیسف د راپور له مخې، د تېر کال په لومړیو کې په افغانستان کې د تنفسي ناروغیو څه باندې ۱۶۰ زره پېښې ثبت شوې وې، چې ډېری یې د هوا ککړتیا له امله وې او دې کې له ۶۲ سلنه یې له پنځو کلونو کم عمره ماشومانو کې وې.
د جګړې تر ټولو خطرناکو چاپیریالي پایلو کې د خاورې پراخه ککړتیا ده.
د بېلګې په توګه، د بلوچستان په سیمه کې، چې د هلمند او کندهار ولایتونو ته څېرمه موقعیت لري، د پاکستان اټومي ازموینې د خاورې د سخت ککړتیا او له افغان پولې سره نژدې سیمو کې د سرطان د پېښو د زیاتوالي لامل شوي دي.
همدارنګه، په توغندیزو بریدونو کې د تخریب شوي یورانیم کارول د راډیو اکټیو کثافاتو څخه پاتې دي، چې د خاورې او اوبو سرچینو ته رسیدلي دي.
کروندګر په ناپوهۍ سره په ککړه خاوره کې کښت کوي، او ماشومان په هغو سیمو کې لوبې کوي چې د تیرو جګړو په زهرجنو پاتې شونو ککړې دي.
سربیره پردې، ځمکني ماینونه او له جګړې د پاتې نورو چاودیدونکو توکو لږ تر لږه ۷۲۴ میلیونه مربع متره افغان خاوره ککړه کړې ده.
د بشري حقونو د څار سازمان وايي، په افغانستان کې یوازې دوه ښارونه په بشپړه توګه له ماینونو پاک شوي دي.
