د ایران او اسراییلو استازو په نیویارک کې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا په یوه غونډه کې پر یو او بل سختې نیوکې کړي، چې دا لفظي شخړه د دواړو هېوادونو ترمنځ د تاوتریخوالي د زیاتوالي تازه نښه بلل کېږي.
د ایران استازي، امیر سعید ایرواني، د غونډې پر مهال د اسراییلو له بریدونو د ملکي وګړو د مرګ ژوبلې یادونه وکړه، نوموړي د غونډې ګډونوالو ته د هغو ایراني ماشومانو انځورونه وښودل، چې د بمبارۍ له امله وژل شوي دي.
هغه وویل: «د اسراییلو بریدونه د نړیوالو قوانینو ښکاره سرغړونه ده، او ملګري ملتونه باید ژر تر ژره اقدام وکړي.»
بلخوا د اسراییلو استازي، ډینيډانون، د ایران استازی په سختو ټکو تورن کړ او ویې ویل چې ایران «د قرباني رول لوبوي» او هڅه کوي د نړیوالو قوانینو تر چتر لاندې ځان ته مشروعیت ورکړي.
ډانون زیاته کړه، «ایران نه یوازې د شخړو پېل کوونکی دی، بلکې اوس غواړي د امنیت شورا د ملاتړ تر نوم لاندې د خپلو کړنو پټولو هڅه وکړي.»
د ډيپلوماټ ویب پاڼې په افغانستان کې طالبانو ته د هند د ستراتیژيک لاسرسي او درک په تړاو یوه مقاله خپره کړې او پکې ویل شوي چې، په تېرو وختونو کې افغانانو ته د هند بشري مرستې له طالبانو سره د مخالفت د څرګندولو او اوس له طالبانو سره د تعامل لپاره کارول کېدونکې وسیله دي.
د مقالې له مخې، د هند او طالبانو ترمنځ د اړیکو نوی پړاو پېل شوی او په وینا یې هند په افغانستان کې د ۲۰۲۱ کال په اګسټ کې د طالبانو له بیا واکمنېدو راهیسې افغانانو ته د ویزې بهیر درولی وو؛ خو د ۲۰۲۵م کال د اپرېل په وروستیو کې، افغانانو ته د ویزې ورکړې بهیر بیا پېل کړ او دغه چاره د دې ښودنه کوي چې، د طالبانو پر وړاندې د هند په پالیسیو کې یو څه نرمښت راغلی دی.
په ملګرو ملتونو کې د هند دایمي استازي پروتهانیني هریش په مارچ میاشت کې امنیت شورا ته وویل چې، هند له طالبانو سره پر دوه اړخیزو مسایلو خبرې کړي دي. هغه ټینګار وکړ چې د خلکو ترمنځ "ځانګړې اړیکې" د ننني هند-افغان اړیکو بنسټ جوړوي. همدارنګه، د جنورۍ په میاشت کې، د هند د بهرنیو چارو سکرتر ویکرم میسري، د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت له سرپرست سره په دوبۍ کې ولیدل.
له دې وروسته د مارچ پر ۱۵مه، د هند د بهرنیو چارو وزیر ایس. جېشنکر، د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت له سرپرست سره ټيلفوني خبرې وکړې او د کشمیر د اپرېل ۲۲مې ترهګریزې پېښې غندلو لپاره یې له امیرخان متقي مننه وکړه.
دا له ۲۰۲۱ کال راهیسې له طالبانو سره د هند لومړنۍ رسمي ټيلفوني اړیکه وه. جېشنکر ژمنه وکړه چې هند به د افغانستان د پرمختیایي اړتیاوو ملاتړ ته دوام ورکړي. متقي په دې ټيلفوني خبرو کې د افغانانو او په ځانګړې توګه ناروغانو لپاره د ویزو غوښتنه وکړه او همداراز یې هیله څرګنده کړه چې، هند د افغان بندیانو د ازادولو په بهیر کې همکاري وکړي او د مقالې لمخې، له دغو غوښتنو تر اوسه یوه یې عملي شوې ده.
امیرخان متقي چې، له یو شمېر نورو طالب چارواکو سره لا تر اوسه هم د ملګرو ملتونو د بندیز په نوملړ کې شامل دی نه یوازې دا چې د اپرېل برید یې وغانده؛ بلکې د اپرېل پر ۲۷مه یې د هند یو ډیپلوماټ، انند پراکاش، کابل ته وباله او دغه چارې هم د هند او پاکستان تر منځ د ترینګلتیاوو پر مهال ترسره شوې.
له امیرخان متقي سره د جېشنکر له ټيلفوني خبرو یوه ورځ وروسته، د هند بهرنیو چارو وزارت وویل چې، نوی ډهلي به د افغانستان په اړه "زړور ګامونه" پورته کړي او "هر هغه څه به وکړي" چې لمخې یې له طالبانو سره اړیکې پراخې شي.
په دې لړ کې هند له پاکستان او ایران څخه له جبري اېستل شویو افغان کډوالو سره د بشري مرستو ټټر وواهه او د مقالې لمخې، له دې سره جوخت بیا په رسنیو کې د افغان ښځو او ماشومانو داسې انځورونه خپاره شول چې د هند سفارت مخې ته د هند بیرغلرونکي خوراکي بکسې اخلي.
مقاله کاږي، هند د بشري مرستو له لارې د تېر نظام د حاکمیت پر مهال له طالبانو سره مخالفت کړی او اوس د دغو مرستو له لارې له طالبانو سره د تعامل په لټه کې دی.
سره له دې چې د هند مرستې ډېرې نه دي؛ خو دومره دي چې، ورسره هند د طالبانو تر حاکمیت لاندې افغانستان کې خپل نرم حضور وساتي او ورسره د پراخېدو دروازې یې پرانیزي.
د ۲۰۲۱م کال له اګست راهیسې، هند ۲۷ټُنه بیړني توکي له هغې ډلې، ۵۰,۰۰۰ټُنه غنم، ۴۰,۰۰۰ لیټره آفت وژونکي، او څه باندې ۳۰۰ټُنه درمل او طبي وسایل افغانستان ته لېږلي دي. له دې سربېره، هند له UNODC سره په افغانستان کې له ۲۰۲۲ راهیسې ۱۱,۰۰۰ روغتیايي کېټونه، د ماشومانو خواړه، جامې، درمل او ۳۰ټُنه نور ټولنیز مرستندویه توکي برابر کړي؛ خو هند لا تراوسه هم په افغانستان کې د هغو پرمختیایي او بنسټیزو پروژو کار بیا نه دی پیل کړی چې، د تېر نظام پر مهال یې پيل کړي وو او د دغې چارې بیا پیل د طالبانو غوښتنه هم ده.
ډيپلوماټ کاږي، هند له افغانستان سره د خپلو اړیکو د پراخولو لپاره ډېر څه کولی شي او دغه چاره هم د احتیاط له سیاست څخه تېرېدلو ته اړتیا لري؛ څو افغانانو ته د لنډ او منځمهاله مرستو زمینه برابره شي.
هند په کابل کې په خپل سفارت کې له خپل "تخنیکي ماموریت" پرته، کولی شي کوچنۍ پراختیایي پروژې بیا پیل کړي. دغه هېواد کولی شي پر کرنې، بدیل معیشت، زدهکړو، روغتیا او کوچنیو سوداګریو تمرکز ولري او ورسره به افغان ټولنه او اقتصاد بېرته راژوندۍ شي. د هند او افغانستان د سوداګرۍ خونو ترمنځ مشارکت به دوه اړخیزې سوداګرۍ وغوړېږي او همداراز پر بنسټیزو پروژو پانګونې به افغانستان یو ځل بیا د ترانزیت پر یوې مهمې څلور لارې بدل کړي او ورسره به افغانانو ته د عوایدو او کار زمینې هم برابرې شي.
د ډيپلوماټ په مقاله کې راځي چې، په دې بهیر کې به د کابل لاره ستونزمنه هم وي. که څه هم طالبان د هند او پاکستان د وروستۍ شخړې له امله یو څه ګټه ترلاسه کړې؛ خو لا هم له پاکستان سره یې خپلې اړیکې نه دي پرې کړي، ځکه افغانستان په وچه کې راګیر هېواد دی او له بحر سره یې د تګ راتګ لاره د پاکستان له لارې ده. پاکستان بیا غواړي چې، د چین په مرسته، له کابل سره خپلې اړیکې ورغوي.
له دې ټولو سره سره طالبان غواړي له درېیو مهمو ګاونډیانو هند، پاکستان، او چین سره اړیکې وساتي. طالبان د ډيپلوماټيکي او د بهرني سیاست د زده کړو په حال کې دي. د هند د ستراتیژیکې سیالۍ د لیدلوري لمخې، افغانستان د منځنۍ آسیا د پالیسۍ یوه مهمه برخه ده، چې په افغانستان کې د تېر نظام پر مهال له ناکامۍ سره مخ وه. اوس هڅې کېږي چې دا پالیسي د طالبانو په مرسته فعاله شي. د جنورۍ د ناستې پر مهال، هند او طالبانو سلا وکړه چې د چابهار بندر د سوداګریزو چارو لپاره وکاروي؛ خو د ایران او اسراییل تر منځ د جګړې له پیل سره، یاد بندر هم له جدي ستونزو سره مخ شوی دی.
له طالبانو سره د اړیکو په ګرمولو سره، هند د خپلې ستراتیژۍ لمخې، د افغانستان د جمهوري نظام له چارواکو سره خپلې اړیکې پرې کړي او همداراز یې په افغانستان کې د ټولګډوني حکومت د جوړېدو غوښتنې ته هم شا کړې؛ خو دا چې دغه ستراتیژیک ګامونه به څه پایله ورکړي او که څنګه؟ دا به د هند د ډيپلوماټيکو هڅو اصلي ازموینه وي.
د ایران او اسراییل ترمنځ د جګړې د پراخېدو له امله نړیوال مالي بازارونه ګډوډ شوي، او د خامو تیلو نرخونه هم ښکته شوي دي. د امریکا د ۵۰۰ لویو شرکتونو د ونډو بازار راټیټ شوی او پانګوال له بازارونو خپله پانګه اوباسي.
د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ ویلي چې د ایران پر ضد به د امریکا احتمالي نظامي اقدام لږ تر لږه دوه اونۍ وځنډوي. د دغه بیان له امله بازار ته یو څه هوساینه راغله، خو وروسته ټرمپ وویل چې "اروپا د جګړې د پای ته رسولو توان نه لري"، چې دې خبرې یو ځل بیاد بېباورۍ فضا خپره کړه.
د تیلو نړیوال نرخ، تر دوه سلنه زیات راټیټ شوی، او د امریکا کورني بازار کې هم د تیلو بیو کمښت ثبت شوی، چې د رخصتیو له امله د سوداګرۍ حجم ټیټ پاتې دی.
کارپوهان وایي، تر هغو چې د جګړې د پای یا پراخېدو څرک ونه لیدل شي، پانګوال به له خطره ځان ساتي او بازارونه به تر فشار لاندې وي.
د بشري حقونو ویب پاڼې د غيرې دولتي سرچينو په حواله راپور ورکړی، چې پر ایران د اسراییل په بریدونو کې تر دې مهاله ۳۲۶۸ تنه مړه او ټپيان شوي دي. په راپور کې راغلي، چې د اسراییل د ۸مې ورځې د بریدونو د پای ته رسېدو سره په مختلفو ښارونو کې ۷۲۲ تنه وژل شوي او ۲۵۴۶ تنه ټپیان شوي دي.
د بشري حقونو ویب پاڼې هرانا د راپور له مخي، چې په دې کې ۲۸۵ تنه ملکیان وژل شوي او ۳۴۴ ټپيان شوي دي.
دوی زياتوي، چې ۱۹۸ تنه ایراني پوځيان وژل او ۱۲۶ نور ټپیان شوي دي.
د معلوماتو له مخي، چې د ۲۳۹ وژل شويو او ۲۰۷۶ ټپیانو نظامي او ملکي پېژندنه لا نده شوې او په دې اړه یې پلټنې روانې دي.
هرانا لیکلي، چې پر ایران د اسراییل بریدونه ۲۵ ولایتونو ته غځېدلي او په تېرو اتو ورځو کې شاوخوا ۲۳۶ تنه په دې تور نیول شوي، چې په ټولنیزو رسنیو کې يې د اسراييل د بریدونو په اړه معلومات خپرول.
د ترکې خبري اژانس اناډولو خبر ورکړی، چې د عرب لیګ د بهرنیو چارو وزیرانو نن په استانبول کې غونډه کړې، څو د ایران او اسراییل ترمنځ د روانې جګړې د پراخېدو په اړه خبرې اترې وکړي.
دا غونډه د اسلامي همکاریو سازمان (OIC) د ناستې له پیل یوه ورځ مخکې ترسره کېږي، چې ټاکل شوې هلته هم د ایران-اسراییل جګړه تر بحث لاندې ونیول شي.
د ترکيې د بهرنیو چارو وزارت وایي، چې د شنبې او یکشنبې په ناسته کې به شاوخوا ۴۰ لوړپوړي ډېپلوماټان ګډون ولري او یوه ځانګړې ناسته به یوازې د ایران او اسراییل ترمنځ د کړکېچ لپاره ځانګړې شوې وي.
د اناډولو خبري اژانس په وینا، تمه ده چې د عرب لیګ وزیران له خپلې غونډې وروسته یوه ګډه اعلامیه هم خپره کړي.
د طالبانو او پاکستان اړیکې د ټيټيپي، کډوالو او امنیتي شخړو له امله ترینګلې شوې، خو هممهاله طالبان له هند او چین سره اړیکو ته نوی لوری ورکوي، چې دا بدلونونه کولی شي د سیمې جیوپولیټیک انځور له بنسټه بدل کړي.
د اسیا ای اېن اېن خبري اژانس د جمعې په ورځ (د غبرګولي ۳۰مه) په خپل یوه تحلیل کې ویلي، چې په افغانستان کې د پاکستاني طالبانو د تحریک شتون، پر ډیورنډ کرښه بریدونه، د ټيټيپي پر وړاندې د طالبانو نه اقدام او له پاکستانه د کډوالو په زور اېستلو سره د پاکستان او طالبانو اړيکې خرابې شوې وې.
د پاکستان او طالبانو ترمنځ د اړیکو خرابېدو سره هممهاله طالبانو له هند سره خپلې اړیکې پراخې کړې او هند په افغانستان کې له لنډمهالي حکومت سره د اړیکو جوړولو کې ژوره علاقه لري.
د هند د بهرنیو چارو وزارت سکرتر د روان کال په جنورۍ کې افغانستان ته سفر وکړ، چې دا په اړیکو کې یو نوی پیل ګڼل کېږي.
په ورته وخت کې پاکستان وویل، چې د هند د «سیندور عملیاتو» په جریان کې په توغوندیزو بریدونو کې افغانستان هم په نښه شوی دی.
هند دا ادعا بې بنسټه او مسخره وبلله او په کلکه یې رد کړه.
افغانستان د پهلګام برید وغانده او د هند د بهرنیو چارو وزیر اېس جي شنکر د مې په ۱۶مه د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر امیر خان متقي سره ټلیفوني خبرې وکړې.
چین له ډېر پخوا راهیسې د افغانستان او پاکستان یو ازمایل شوی ملګری دی او له فرصته یې په ګټې اخیستنې سره د درې اړخیزو بهرنیو چارو وزیرانو یو غېررسمي غونډه جوړه کړه.
د دې غونډې خبرې په ۲۰۱۷ کال کې پیل شوې وې؛ خو یو وخت لپاره ودرول شوې تر څو پاکستان او افغانستان وکولای شي د خپلو زیاتېدونکو اختلافاتو په اړه تفاهم ته ورسېږي.
د غونډې له ترسره کېدو وروسته پاکستان اعلان وکړ، چې افغانستان ته به یو سفیر واستوي، چې دا د طالبانو له واکمنېدو را وروسته لومړی ځل دی چې دواړو هېوادونو خپل ډیپلوماتیک روابط لوړوي.
په ځواب کې طالبانو هم اعلان وکړ، چې په اسلاماباد کې د خپل سیاسي دفتر رتبه د شارژدافیره څخه سفیر ته لوړوي.
درې اړخیزه غونډه
هغه اووه ټکي چې درې واړو هېوادونو پرې موافقه وکړه، چې د چین د کمونست ګوند د سیاسي دفتر غړي او د بهرنیو چارو وزیر وانګ یي له خوا وړاندې شول: «د متقابل باور، ښه ګاونډیتوب او دوستۍ پیاوړتیا، د درې اړخیز فورم بیا فعالول او په کابل کې د شپږم درې اړخیز ډیالوګ د ترسره کولو لپاره هڅې، د ډیپلوماتیکو اړیکو پیاوړتیا او د سفیرانو تبادله، د یو کمربند یوه لار پروژې سره همکاري، افغانستان ته د چین-پاکستان اقتصادي دهلیز پراخول، د افغانستان د پراختیا ظرفیت لوړول، د ترهګرۍ د هر ډول جوړښت مخالفت، د سیمه ییزو هېوادونو په کورنیو چارو کې د بهرنۍ لاسوهنې په وړاندې محتاط پاتې کېدل، د سالم بهرني چاپېریال رامنځته کول او د سیمه ییزې سولې ثبات ساتل.» شامل و.
د افغانستان نښلول
د درې واړو هېوادونو تر منځ د موافقه شویو اوو ټکو څخه تر ټولو مهم ټکی تر افغانستان پوري د چین او پاکستان اقتصادي دهلیز پراخول وو.
هند د دې پروژې مخالفت کړی او وايي، چې دا پروژه د جمو او کشمیر پر خاوره د هند له حاکمیت څخه سرغړونه ده.
د پانګوالو د جذب لپاره طالبانو په ۲۰۲۳ کال کې له چین څخه تمویلېدونکې «یو کمربند، یوه لار» پروژې سره د یو ځای کېدو علاقه وښوده.
افغانستان هم له نړۍوال شمال- سوېل ټرانسپورتي دهلېز سره علاقه لري، چې یوه څو اړخیزه پروژه ده او همداراز د هند له خوا په ایران کې جوړ شوي چابهار بندر ته هم لېوالتیا لري.
طالبان غواړي، د خپلې بهرنۍ سوداګرۍ لپاره بدیلې لارې ومومي تر څو یوازې تر پاکستان پورې محدود پاتې نه شي.
د واخان دهلېز جغرافیایي سیاسي ارزښت
د ۲۰۲۳کال په سپټمبر کې د واخان دهلېز ۵۰ کیلومتره سړک چې افغانستان په مستقیم ډول له چین سره نښلوي پرانیستل شو.
پاکستان غواړي، چې د واخان دهلېز پر وړاندې ستراتیژیک کنټرول ولري، ځکه دا دهلېز مرکزي اسیا ته یوه مهمه لاره ده، چې له همدې لارې به تاجکستان ته د دروازې حیثیت ورکړل شي.
د شوروي له وتلو وروسته پاکستان تل هڅه کړې، چې د افغانستان له لارې مرکزي اسیا ته د سوداګرۍ لاره ومومي؛ خو دا هدف تر اوسه نه دی عملي شوی.
افغانستان له کلونو راهیسې د تاوتریخوالي او بېثباتۍ ښکار دی او په دې شرایطو کې واخان دهلېز د لوبې بدلوونکي کېدلی شي.
دا په داسې حال کې ده، چې تر اوسه دا نه ده څرګنده چې ایا چین به د دغه دهلېز د جوړولو لګښت پر غاړه واخلي او که نه.
د سیاسي اختلافاتو له منځه وړل
د ۲۰۲۴ کال په ډسمبر کې تاجکستان ته د پاکستان د استخباراتو ادارې د مشر جنرال عاصم ملک د سفر په اړه ځینې اټکلونه وشول.
ځینو خلکو دا باور درلود، چې هغه غواړي د طالبانو پر وړاندي پخوانی اتحاد (د افغانستان د ملي مقاومت جبهه) بیا فعاله کړي.
له دې وړاندې د جنورۍ په ۱۰مه د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت مرستیال عباس ستانکزي پاکستان تورن کړ، چې داعش روزي، ترڅو د طالبانو پروړاندې جګړه وکړي.
همداراز، د ډسمبر په میاشت کې د طالبانو د کډوالو چارو وزیر خلیلالرحمان حقاني په کابل کې ووژل شو، چې داعش د دې برید پړه پر غاړه واخیسته.
دې ته په کتو واخان دهلېز به پاکستان ته دا زمینه برابره کړي، چې له افغانستان نه مخکې لا مرکزي اسیا او اروپا ته د نښلېدو لپاره لاره ومومي.