د بشري حقونو سازمان «ههنګاو» اعلان کړی چې د ايران حکومت د مشهد په مرکزي زندان کې درې تنه افغان بندیان اعدام کړي دي. د یاد سازمان په وينا، پر دغه افغانانو د نشهيي توکو اړوند تورونو له کبله د اعدام حکمونه صادر شوي وو.
ههنګاو د جمعې په ورځ (د چنګاښ ۶مه) په خبرپاڼه کې ويلي چې د اعدام شویو له ډلې د دوو کسانو هویت په ډاګه شوی، خو د یو بل تن بیا پټ پاتې شوی دی. د دغو دوو اعدام شویو افغانانو نومونه «پاشاه او حمد» ښوول شوي دي.
د معلوماتو له مخې، دغه درې واړه زندانيان د چهارشنبې په ورځ (د چنګاښ ۴مه) د مشهد په مرکزي زندان کې اعدام شوي دي. تر دې دمه، نه د ايران کومې کورنۍ رسنۍ او نه هم رسمي حکومتي سرچينې د دغو اعدامونو پخلی کړی دی.
له ایران نه دباندې فعالیت کوونکو بشري سازمانونو تر دې مخکې خبر ورکړی چې د طالبانو تر واکمنۍ راوروسته د تهران له لوري د افغان زندانیانو د اعدامونو کچه لوړه شوې ده. د دغو سازمانونو د راپور له مخې، تېر کال ايران کې تر ۸۰ زيات افغان زندانيان اعدام شوي دي.
د امریکا د کانګرس غړي بېل هویزینګا خبرداری ورکړی چې افغانستان یو وار بیا د ترهګرو ډلو لپاره پر خوندي ځای بدل شوی او دا کولای شي د سیمې او ان تر هغې هاخوا امنیت ته وګواښي.
د نیوز اېکس د راپور پر بنسټ، هویزینګا دا څرګندونې جمعه (د جون ۲۷مه) د سوېلي او مرکزي اسیا د امنیتي وضعیت د ارزونې په یوې رسمي غونډه کې مطرح کړې دي.
هغه وايي چې په ۲۰۲۱ کال کې له افغانستان نه د امريکايي ځواکونو وتلو د سيمې امنيتي توازن بدل کړی او د داعش-خراسان او تحريک طالبان پاکستان په څېر ترهګرې ډلې یو وار بیا فعالې شوې دي.
د امریکا د کانګرس غړي همدا راز یادونه کړې چې په ۲۰۲۱ کال کې د کابل په هوايي ډګر کې د داعش-خراسان په ترسره شوي ځانمرګي برید کې ۱۳ امریکایي سرتېري او ۱۷۰ ملکي وګړي وژل شوي وو. هغه وايي چې د نوموړي د ټاکنیزې حوزې یو اوسېدونکی هم په دې برید کې ټپي شوی و.
د امریکا د کانګریس بېل هویزینګا زیاته کړې چې داعش وسلهوالې ډلې اوس ډېرې وړتیاوې ترلاسه کړې دي او په ډېرې اسانه سره کولای شي ملکیان او همدا راز طالب چارواکي په نښه کړي.
هغه د ترهګرۍ پر وړاندې په مبارزه کې د امریکا او پاکستان وروستۍ همکارۍ ته په اشارې خبرداری ورکری چې پاکستان لاهم له پراخې بېثباتۍ او تاوتریخوالي سره مخ دی.
د هغه په وینا، ۲۰۲۴ کال په پاکستان کې یو له ډېرو تاوتریخوالي ډکو کلونو نه و چې د تحریک طالبان پاکستان (ټيپيپي) او بلوڅ ازادي غوښتوکو په څېر ډلو ګڼ شمېر بریدونه ترسره کړي دي.
پر افغانستان د طالبانو تر واکمنېدو وروسته امریکايي چارواکو په وار-وار خبرداری ورکړی چې افغانستان د «القاعده، داعش-خراسان او ټيټيپي» په ګډون د ترهګرو ډلو لپاره پر خوندي هېواد بدل شوی، خو طالب چارواکي بیا دا ادعاوې ردوي او بې بنسټه یې بولي.
د ګډې کډوالۍ مرکز ( ایم ایم سي ) په خپل یوه تازه راپور کې ویلي چې افغانان د ناامنۍ، اقتصادي بحران او جنسیتي محدودیتونو له امله له هیواده وځي. خو د کډوالۍ په لار کې د تښتونې، شکنجې، فزیکي او د جنسیت پر بنسټ تاوتریخوالي سره مخ کېږي.
د « ایم ایم سي » په راپور کې راغلي دي، چې د طالبانو له خوا د افغانستان د کنټرول له ترلاسه کولو وروسته، په هېواد کې بشري وضعیت ډېر پېچلی شوی، چې خلک یې کډوالۍ ته اړ کړي دي.
دغه ډنمارکۍ شبکې "د ګډې کډوالۍ مرکز" خپل راپور په پاکستان او ترکیه کې د دوه زره څخه زیاتو افغان کډوالو د نظر پوښتنې پر اساس، چې د دوی د سفر څخه مخکې، په جریان کې او وروسته د ننګونو پوښتل شوي چمتو کړی دی.
د سازمان موندنې د کډوالۍ په ټوله لاره کې د محافظتي او ملاتړ کونکو اقداماتو پلي کولو بیړنۍ اړتیا باندې ټینګار کوي، او همداراز په جنسیتي او حساسو مسایلو کې د همغږي شوو او هر اړخیزو مرستو غوښتنه کوي.
د راپور له مخې، ۷۵سلنه کډوالو د خپلې کډوالۍ لامل ناامني بللې، او ۷۱ سلنه یې اقتصادي ستونزې بللې دي. د دې راپور له مخې، په پاکستان کې ۴۰سلنه افغان میرمنې او په ترکیه کې ۴۸سلنه میرمنې د هېواد پرېښودو لامل له خپلو حقونو څخه محرومیت بولي.
دې سازمان د افغان ښځو د کډوالۍ په برخه کې د جنسیتي ظلم یو مهم عامل پېژندلی دی. په راپور کې راغلي چې په پاکستان کې ۸۸سلنه او په ترکیه کې ۷۸سلنه ځواب ویونکو ویلي چې دوی د خپل مهاجرت په سفر کې د خوندیتوب له یو یا څو ډوله خطرونو سره مخ شوي دي.
ځواب ورکوونکو « ایم ایم سي » ته د پرله پسې فشارونو، د سرحدي مامورینو له خوا د ناوړه چلند، د غلا او د قاچاق وړونکو له خوا د پرېښودو شکایت کړی دی.
د راپور له مخې، په پاکستان کې افغان کډوال د بلوچستان، پېښور، کوېټې او د ډیورنډ کرښې ته ورڅېرمه خطر لرونکو سیمو کې له تاوتریخوالي، تښتونې، زور زیاتي او ځورونې سره مخ شوي دي.
راپور همدارنګه ټینګار کوي چې افغانانو د کډوالۍ په لاره کې فزیکي تاوتریخوالی، توقیف، غلا او شکنجې تجربه کړې، چې دا خطرونه د ښځو او نارینه وو لپاره توپیر لري.
راپور ښيي چې په دواړو هېوادونو کې، ښځو د نارینه وو په پرتله ډیر جنسي او غیر فزیکي تاوتریخوالی تجربه کړی، پداسې حال کې چې نارینه د غلا او نیولو سره مخ شوي دي.
د دې راپور د موندنو له مخې، په پاکستان کې د کډوالۍ پرمهال ښځې د نارینه وو په پرتله د فزیکي تاوتریخوالي سره ډیرې مخ شوې، خو په ترکیه کې، نارینه د ښځو په پرتله د فزیکي تاوتریخوالي سره ډیر مخ شوي دي.
په افغانستان کې د بشري بحران د پراختیا سره سم، په وروستۍ اونۍ کې له ۱۰۰ زرو څخه زیات افغان کډوال له ایران څخه جبري ویستل شوي، چې دا وضعیت د یوې لا جدي بشري فاجعې د رامنځته کېدو نښې څرګندوي.
د « یي ایف یي » ویبپاڼې د راپور له مخې یوازې د ۲۰۲۵ کال له پېله څخه تر دې دمه افغانستان ته تر يو ميليون زيات افغانان بېرته له ګاونډیو هېوادونو راستانه شوي دي.
په هرات کې د طالبانو د اطلاعات او کلتور مشر، مولوي احمدالله متقي، ويلي چې د کډوالو کمیسیون چمتو دی، څو بېرته راستانه شویو ته لومړني خدمات لکه د څښاک اوبه، خوراک، او بېړنۍ طبي خدمتونه چمتو کړي.
په راپور کې راغلي، چې د راتګ دا بهیر زياتره د هرات ولایت، اسلام کلا له پولې ترسره کېږي، چې دا د افغانستان او ايران ترمنځ ستره پوله ده. دلته طالب چارواکي او د ملګرو ملتونو ادارې نوي راتلونکي ثبتوي، تر څو هغوی خپلو اصلي ولايتونو ته ولاړ شي.
د ملګرو ملتونو د راپورونو له مخې، د ايران او اسرایيل ترمنځ وروستۍ شخړې او بمبارۍ د کډوالو په زياتېدو اغېز کړی. د ملګرو ملتونو د استازې روزا اوتونبايېوا په وینا، يوازې په تېرو ورځو کې هره ورځ تر ۱۰,۰۰۰ زيات افغان کډوال له ایران څخه راستنېږي، چې دا شمېره په وروستیو ورځو کې تر ۳۰،۰۰۰ پورې رسېدلې ده.
ملګرو ملتونو خبرداری ورکړی چې افغانستان له مخکې نه د اقليمي بدلونونو او د بنيادي خدماتو کمښت سره مخ دی، او دا شمېر بېرته راستانه شوي خلک د دغه وضعيت د لا خرابېدو سبب ګرځي.
راپور زیاتوي، چې سږکال تر اوسه ۶۰۵،۰۰۰ کډوال له ايران او ۲۸۲،۰۰۰ له پاکستان څخه راستانه شوي. له پاکستانه بېرته راستانه شويو کې ۵۷ سلنه ماشومان، او له ايران څخه راستانه شويو کډوالو کې ۶۶ سلنه لويان نارينه شامل دي.
« یي ایف یي » وایي چې په ۲۰۲۴ کال کې ملګرو ملتونو درې ميليونه افغانانو ته د ۱۸۳ ميليونه ډالرو مرسته رسولې وه، خو د ۲۰۲۵ مالي کال د مرستو کچه ډېره راکمه شوې، او اوسنی مالي ملاتړ د اړمنو خلکو لپاره بسنه نه کوي.
بلخوا په افغانستان کې د یوناما مرستیال اندريکا راتواټ، په وینا: «هر راستون شوی افغان باید په امن او درناوي سره ژوند وکړي. خو که چټکه مرسته ونه شي، ډېری کورنۍ به نور هم د بېوزلۍ او ناورین کندې ته ولويږي."
د کډوالۍ نړیوال سازمان« اې او ایم »وايي، ډېری راستانه شوي اسناد نه لري او بېړني ډول سرپنا، روغتيايي پاملرنې، او خوندیتوب ته اړتيا لري.
د عوامي نیشنل ګوند غړی، پښتون شاعر، لیکوال او قامي مبارز شیرین یار یوسفزی د ورپېښې ناروغۍ له امله وفات شو. یوسفزي ته نږدې سرچینو تایید کړې چې نوموړی د معدې په سرطان اخته وو او د شپې پر مهال ومړ.
شیرین یار یوسفزی، چې د صوابۍ اوسېدونکی و، د عوامي نیشنل ګوند یو فعال غړی او روشن فکره پښتون شخصیت وو. هغه په پښتونخوا کې د خپلې سیاسې او ټولنیزې مبارزې له امله محبوبیت لره او د پښتنو د حقونو لپاره یې غږ پورته کړی و.
یوسفزی د پښتو ادب یو وړ لیکوال او شاعر هم و، چې د خپلو لیکنو او شعرونو له لارې یې د پښتو کلتور او ټولنې ته ځانګړې خدمتونه کړي. هغه د خپلې مبارزې په ترڅ کې نه یوازې د پښتنو د پرمختګ لپاره، بلکې د ټولنې د ځوانانو لپاره هم ډېرې هڅې کړي.
شیرین یار یوسفزي د قامي مبارز په توګه له ګڼو ستونزو سره مخ و. په ۲۰۱۲ کال کې، هغه د یوولس کلن زندان څخه خوشې شو، که څه هم د اعدام پرېکړه یې شوې وه، خو وروسته یې قضیه وګټله. هغه په خپل ژوند کې ډېرې ستړې وګاللې، خو تر وروستۍ شیبې فعال مبارز پاتې شو.
فرانسوي خبري اژانس «فرانس ۲۴» په راپور کې وایي، سره له دې چې په افغانستان کې د ښځو مدني، ټولنیز او تعلیمي فعالیتونه د طالبانو له دوامدارو محدودیتونو سره مخ دي، خو ځینې مېرمنې د هنر له لارې خپل غږ پورته کوي، او دغه هنر د هغوی لپاره د مقاومت، اظهار او هیلو وسیله ګرځېدلې.
له هغه راهیسې چې طالبان د ۲۰۲۱م کال په اګست میاشت کې یو ځل بیا په افغانستان واکمن شول، د ښځو او نجونو اساسي حقونه د دغه سخت دریځې ډلې لخوا د سختو محدودیتونو سره مخ شوي دي.
د زده کړو د ملاتړ نړیوالو ادارو د شمېرو له مخې دا مهال په افغانستان کې شاوخوا ۲.۲میلیونه نجونې له زدهکړو بېبرخې شوي او نجونې له شپږم ټولګي پورته ښوونځیو ته د تګ اجازه نه لري. همداراز، ښځې په ډېرو دولتي او خصوصي برخو کې له کار کولو هم منع شوي دي.
د فرانس ۲۴ خبري اژانس په کابل کې د یوې افغانې نجلۍ سره خبرې کړي، هغې چې د رسامۍ پر سپين کاغذ یې د ښوونځي انځور جوړ کړی، وایي، « کله چې طالبان راغلل زمونږ ښوونځي یې راوتړل، ډیره خفه وم، ځکه چې هیلې مې له خاورو سره خاورې شوې، اوس غواړم چې انځورګري زده کړم او له دې لارې خپل ټپي شوی غږ تر نړیوالو ورسوم».
په راپور کې راغلي، دغه ښځې، چې ځینې یې پټې او ځینې یې ښکاره هنري فعالیتونه کوي، د لیک، انځورګرۍ، فوټوګرافي او نورو تخلیقي لارو هڅه کوي د خپل موجودیت، درد، او هیلو کیسې نړۍ ته ورسوي. یو شمېر یې ان د کورونو دننه سټوډیوګانې جوړې کړي، له نړیوالو هنرمندانو سره مجازي همکارۍ کوي، او خپل اثار د ټولنیزو رسنیو له لارې خپروي.
یوه بله افغانه مېرمن « یلدا » چې د ښځو پر وړاندې د طالبانو د سختو تګلارو له امله ترې لوړې زده کړې پاتې شوي وایي، «هنر نه یوازې د بیان وسیله ده، بلکې د بقا، پېوستون، او هیلو یوه لاره هم ده».
سره له دې چې سانسور، امنیتي ګواښونه او ټولنیز بندیزونه زیات شوي، دغو مېرمنو ژمنه کړې چې خپل هنري کار ته دوام ورکوي او د هنر په ژبه به د خپلو حقونو لپاره غږ پورته کوي.
په داسې یو چاپېریال کې چې د خاموشۍ او حذف سیاست حاکم دی، افغان ښځې هنر ته د مقاومت د یوه عمل په سترګه ګوري، یو داسې عمل چې نه یوازې د دوی هویت ژوندی ساتي، بلکې د زرګونو نورو خاموشو غږونو نمایندګي هم کوي.
