امرالله صالح: په خاش ولسوالۍ کې وسله واله نښته د پاڅون پیلامه وه؛ نه د کوکنارو مسله
د بدخشان په خاش ولسوالۍ کې د طالبانو او ځايي اوسېدونکو تر منځ تر وسله والې نښتې وروسته د تېر نظام لومړي مرستیال امرالله صالح یاده نښته د طالبانو پر ضد پاڅون بللی دی.
د بدخشان په خاش ولسوالۍ کې د طالبانو او ځايي اوسېدونکو تر منځ تر وسله والې نښتې وروسته د تېر نظام لومړي مرستیال امرالله صالح یاده نښته د طالبانو پر ضد پاڅون بللی دی.
د بدخشان په خاش ولسوالۍ کې د تېرې دوشنبې په ورځ د چنګاښ پر ۹مه د طالبانو او ځايي اوسېدونکو تر منځ په نښته کې لږ تر لږه د یوې ښځې په ګډون ۶ کسان وژل شوي او څه باندې ۱۵ نور ټپيان شوي دي.
په یاده نښته کې د دغې مرګژوبلې پخلی ځينو سرچینو افغانستان انټرنشنل- پښتو ته کړی وو.
په هغه وخت کې د طالبانو یوه سیمه ییز چارواکي او څو نورو سرچینو افغانستان انټرنشنل ته ویلي و، چې دغه وسله واله نښته د کوکنارو د کروندو د ویجاړولو پر سر رامنځته شوې؛ خو امرالله صالح بیا وايي، دغه نښته د کوکنارو له کرکېلې سره هېڅ تړاو نه لري او زیاتوي: "د طالبانو تبلیغاتي رسنۍ که هر څه وايي؛ دا موضوع له کوکنارو سره تړاو نه لري. دا د انصاف لپاره یو پاڅون دی. "
صالح همداراز په ډاګه کړې، چې په اوسني وخت کې یوازینۍ مهمه مسله پيل دی او په بدخشان کې شوې وسله واله نښته یې یوه پیلامه بللې او بدخشان ته یې هم د همدې مسلې په تړاو مبارکي ورکړې ده.
خو ځینې هېوادوال بیا له دغه ډول کسانو غواړي، که په رښتیا هم په افغانستان کې د نظام بدلون غواړي؛ نو په خپله په نورو هېوادونو کې د مجلل ژوند او فېسبوکي اعلامیې او غبرګونو پر ځای باید افغانستان ته راشي او دغه پیل هم په خپله همدوی وکړي.
د پاکستان پوځ وایي، د پاکستاني طالبانو ۲۴ غړو ته یې هغه مهال مرګژوبله اړولې، کله چې هغوی غوښتل له افغانستانه د شمالي وزیرستان زُۍ سیدګي سیمې ته واوړي. د پوځ په وینا، په دې پېښه کې ۱۷ کسان وژل شوي او ۷ نور ټپیان شوي دي.
پاکستانۍ خراسان ډایري ورځپانې د چهارشنبې په ورځ (د چنګاښ ۱۱مه) په یوه خبر کې د پاکستاني چارواکو له قوله لیکلي، چې پر دغه وسله والو یې له درېيو خواو هغه مهال برید وکړ، کله چې يې غوښتل پر ډیورنډ کرښه اغزن سیم پرې کړي.
په خبر کې ویل شوي، چې د پاکستاني طالبانو غړو پلان درلود له افغانستان څخه د شمالي وزيرستان ځينو سیمو ته د بریدونو لپاره ولاړ شي.
پاکستاني پوځ ویلي، چې په دې برید کې يې ۷ وسله وال ټپیان کړي او ممکن یو شمېر وسله وال پاکستان ته داخل شوي؛ خو ټينګار يې کړی چې په سيمه کې به یې عملیات دوام ولري.
که څه هم طالبانو په دې اړه څه نه دي ویلي؛ خو پاکستاني چارواکو ويلي چې په یاده سیمه کې اکثره وخت د حافظ ګل بهادر ډلې اړوند جنګيالي فعالیت کوي.
په کندوز ولایت کې د طالبانو د اطلاعاتو او کلتور ادارې له خبریالانو غوښتي چې په بېلابېلو مراسمو کې د اسراف، موسیقۍ او نڅا د بندیز په اړه عامه پوهاوی زیات کړي. طالبانو د خپل مشر هبت الله اخوندزاده د فرمانونو پر عملي کولو ټينګار کړی.
په کندوز کې د طالبانو د اطلاعاتو او فرهنګ ادارې د چهارشنبې په ورځ (د چنګاښ ۱۱مه) په یوې خبرپاڼه کې ویلي، چې دوی د ناسمو رواجونو د مخنيوي په موخه د سیمه ييزو رسنیو د مسوولینو او خبریالانو سره ناسته تر سره کړې ده.
د دغه ولایت د طالبانو په خبرپاڼه کې ویل شوي، چې په دې ناسته کې د دې ډلې د مشر هبت الله اخوندزاده له لوري د «خېښيو، ودونو، مصیبتونو او له حج او عمرې څخه د راستنېدو پر مهال د ناسمو او له شریعت سره په ټکر کې رواجونو د مخنيوي» اړوند فرمانونه هم تشریح شوي دي.
په دغه ولایت کې د طالبانو د ځوانانو چارو امر داد محمد منصور ویلي: «اسلام د منځلارېتوب دین دی، زموږ ټولنیز محفلونه باید له اسراف، ناروا رواجونو، موسیقۍ، ګډو نڅاوو او نورو ناسمو دودونو پاک وساتل شي.»
نوموړي له رسنیو غوښتې، چې دا «شرعي فریضه ده او د ولس مادي او معنوي سوکالي پکې نغښتې ده.»
طالبانو په دغه ولایت کې له رسنیو څخه په ټینګار غوښتنه کړې، چې په دې برخه کې باید د عامه پوهاوي پروګرامونه زيات کړي.
دا په داسې حال کې ده، چې طالبانو د تېر ۱۴۰۳ کال په کب میاشت کې په هېواد کې د کوژدو، ودونو، فاتحو، جنازو او له حج او عمرې د راستنېدو پر مهال له ناوړه دودونو او رواجونو د مخنیوي په موخه یو پنځه مادهییز فرمان صادر کړ.
د دې فرمان له مخې، په هېواد کې باید د هر ډول اسراف او ناسمو دودونو مخه ونیول شي.
واک ته د طالبانو له رسېدو را رووسته دغه ډلې په ډېرو برخو کې بندیزونه لګولي.
موسیقي بنده، د ځوانانو پر ډېرو تفريحې لوبو بندیز دی، ښځې او نجونې له کار، زده کړو او یوازي سفر څخه منعه شوي او ان خلک پر دې ډلې له نیوکه کولو هم منعه شوي دي.
ډېری افغانان د طالبانو له دې کړونو په تکلیف شوي او له نړۍوالې ټولنې څخه د فشار راوړولو په تمه دي.
د افغانستان لپاره د امریکا د مرستو کمښت او د ښځو د حقونو او بندیانو د خلاصون په برخه کې د طالبانو د نههمکارۍ له امله د بندیزونو کواښونو پر خصوصي پانګوالو فشار زیات کړی، چې د هېواد اقتصاد ته ساه ورکړي. اوس پوښتنه راپورته شوې، چې له پانګوالو دا تمه عادلانه او عملي ده او که نه؟
د نیو هیومنټېرین وېبپاڼې د راپور له مخې، په بروکسل کې د مرسته کوونکو هېوادونو د غونډې پر مهال د امریکا د بهرنیو چارو وزارت لوړپوړې چارواکې «ماري بېشوپینګ» له خبرو داسې ښکاره شوه، چې متحده ایالات به نور د طالبانو له حکومت سره مرسته و نه کړي.
هغې ویلي: «طالبان وایي چې ملاتړ غواړي، خو عمل نه کوي او امریکا نه شي کولی نور دغې ډلې ته پیسې ورکړي.»
نیو هیومنټېرین زیاتوي، که دا پرېکړه عملي شي نو دا به د طالبانو لپاره یوه لویه اقتصادي ضربه وي، ځکه دغه هېواد له لسیزو راهیسې پر بهرنیو مرستو متکي پاتې شوی دی.
دا په داسې حال کې ده، چې امریکا د تېرو څلورو کلونو په ترڅ کې هره اوونۍ شاوخوا ۴۰ میلیون ډالره طالبانو ته ورکړي دي، له بلې خوا د پخواني حکومت ۷۵ سلنه لګښتونه د بهرنیو مرستو له لارې تمویلېدل.
د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې، له ۲۳ میلیونه زیات افغانان مرستو ته اړتیا لري، چې ۱۲.۳ میلیون یې ماشومان دي.
د ټرمپ د ادارې د جنورۍ میاشتې د نړۍوالو مرستو کنګل دا وضعیت لا پسې خراب کړی.
په راپور کې راغلي، د افغانستان او دوبۍ افغان سوداګر وایي چې دا تمه چې خصوصي سکټور به د مرستو ځای ونیسي، غېرمنصفانه او غېرواقعي ده، په ځانګړي ډول د امریکا له بندیزونو، مالي محدودیتونو او د طالبانو د حکومت په رسمیت د نهپېژندنې له امله.
حاجي عبیدالله چې په دوبۍ کې د افغان سوداګرۍ شورا مشري کوي، وایي، «وېره لا هم پاتې ده او تر هغو چې نړۍوال دا حکومت رسمي و نهپېژني، د پانګوالو لپاره هېڅ تضمین نشته».
هغه زیاتوي: «۸۵ سلنه افغان پانګوال اوس په دوبۍ کې مېشت دي، خو د اوسني وضعیت له امله چمتو نه دي چې په افغانستان کې بېرته پانګونه وکړي.»
وېبپاڼه زیاتوي، په داسې ګونګو حالاتو کې یو افغان پانګوال هڅه کوي دا ذهنیت بدل کړي. میرویس عزیزي، چې په دوبۍ کې د افغان شتمنو له ډلې شمېرل کېږي، سږ کال هرات ته سفر وکړ او هلته یې د ۳ میلیونه ډالرو په ارزښت د «عزیزي ټاون» پرانیسته وکړه، چې ۳۰۰ کورونه، یو ښوونځی او یو کلینیک پکې شامل دي. سربېره پر دې، عزیزي هلته د ۱۰ میلیارده ډالرو ژمنه هم وکړه، چې د برېښنا او رېلپټلۍ پراخې پروژې پکې شاملې دي.
افغانستان اوس هم شاوخوا ۸۰ سلنه برېښنا له نورو هېوادونو واردوي او د دې وارداتو لپاره کلنی لګښت ۲۲۰ میلیونه ډالره دی.
د برېښنا د نشتوالي له امله خلکو ته اوږده پرچاوۍ، چاپېریالي الودګي او روغتیايي ستونزې پیدا شوې دي. ځینې روغتونونه ان لسو یا شلو ساعتونو پورې برېښنا نه لري.
د عزیزي کورنۍ بله پروژه چې د میرویس عزیزي د یوه شخصي غم له امله پیل شوې، په کابل کې د «فرشتې عزیزي» په نوم یو روغتیايي ښارګوټی دی، چې پکې د سرطاني ناروغانو لپاره ۴۰۰ بستریز روغتون او د مېندو او ماشومانو لپاره ۲۰۰ بستریز روغتون شامل دي.
دا پروژه له هغه وروسته پیل شوه، چې د عزیزي لور فرشته عزیزي د سرطان له امله مړه شوه.
د عزیزي پراختیایي شرکت اجراییه مشر فرهاد عزیزي وایي، د دوی موخه دا ده چې نور شتمن افغانان هم وهڅوي چې وطن ته راستانه شي او خلکو ته خدمت وکړي.
خوسره له دې، عزیزي کورنۍ استثنا ده ځکه د دوی شتمني یوازې په دوبۍ کې ۶۰ میلیارده ډالر اټکل شوی، چې د افغانستان د ټول ناخالص تولید درې چنده برابروي.
سره له دې چې د امریکا د خزانې وزارت یو شمېر جوازونه صادر کړي چې له بندیزونو پرته تجارت ممکن کړي، خو بانکونه لا هم محتاط دي.
د سوداګرو په وینا، د یوه واضیح رسمي سند نشتوالي ستونزې زیاتې کړي دي.
دوی وایي، باید واشنګټن یو لیک صادر کړي چې د مشروع کاروبارونو لپاره د معاملاتو زمینه برابره کړي.
سوداګریز مشران ټینګار کوي، چې که طالبان خصوصي سکتور ته تمه وي چې اقتصاد بېرته راژوندی کړي، نو باید لازم مالي او حقوقي شرایط برابر کړي، په ځانګړي ډول د نړۍوال مالي سیستم سره نښلول شوې بانکداري چې دا د پانګونې بنسټیز شرط بلل شوی.
سره له دې اندېښنو، عزیزي کورنۍ هڅه کوي د اوږدمهاله پروژو له لارې دا پیغام ورکړي چې افغانستان لا هم د پانګونې یو مهم فرصت دی.
فرهاد عزیزي وایي: «که د چا موخه اقتصادي وده وي، نو افغانستان ته دې د یوه فرصتناکه او نوي بازار په سترګه وګوري.»
له ایران څخه د افغان کډوالو د ډله ییزې اېستنې په درشل کې د ماشومانو د ژغورنې نړۍوال سازمان ویلي، یوازې په تېره جون میاشت کې شاوخوا ۸۰ زره ماشومان هم له ایران را اېستل شوي، چې دغه شمېر د مې میاشتې په پر تله د دوه برابره زیاتوالي ښکارندويي کوي.
د دغه سازمان په وینا، په دې سره به په افغانستان کې خدماتي سیستم لا پسې وځپل شي.
د ماشومانو د ژغورنې نړۍوال سازمان په وینا، له دې ماشومانو شاوخوا ۶ زره او ۷۰۰ یې بې سرپرسته دي او ۳۹ سلنه یې بیا چې اوس ایران ته رسېدلي وو، په زوره بېرته افغانستان ته اړول شوي دي.
د ایران حکومت د روان کال د مارچ تر ۲۰مې په دغه هېواد کې مېشتو ټولو بېاسناده افغانانو ته د وتلو مهلت ورکړی و، چې ورپسې د راستنیدو بهیر له اپرېل راهیسې چټک شو.
له ایران څخه د افغانانو د اېستلو چټک کېدل هم د منځني ختیځ د جګړې له شدت سره تړاو لري او یوازې د جون پر ۲۶مه له ایرانه تر ۳۶ زره زیات افغان کډوال افغانستان ته اړول شوي او دغه شمېر هم د ۲۰۲۵ کال په یوه ورځ کې تر ټولو زیات شمېر ګڼل شوی او دا هر څه د اسراییل او ایران تر منځ له اوربند وروسته وشول.
په هرات کې د ماشومانو د ژغورنې کارکوونکي وايي، خلک له ورځو ورځو اوږدو سفرونو وروسته اسلام کلا بندر ته را رسول کېږي او ډېری یې هېڅ هم له ځانه سره نه لري.
د ماشومانو د ژغورنې سازمان مدافع ريیسه سمیرا سېد رحمان وايي: "ډېری افغان ماشومان له ایران څخه له هېڅ شي پرته را اېستل کېږي؛ یعنې یوازې هغه توکي له ځان سره لري چې رالېږدولی یې شي. دوی ستړي، وېرېدلي او ناهیلې دي چې په داسې هېواد کې به څنګه ژوند کوي چې لا له مخکې د لوږې، بېوزلۍ او د مرستو له کمښت سره لاس او ګرېوان دي.
یوازې د ۲۰۲۵ کال په لومړیو شپږو میاشتو کې له ایران او پاکستان څخه تر یو میلیون زیات افغانان بېرته راستانه شوي دي. دا هغه یو میلیون کسان دي چې خوړو، کورونو او عاید ته اړتیا لري، په داسې حال کې چې لا هم د افغانستان نیمايي نفوس مرستو ته اړتیا لري.
د روان کال یوازې په تېر جون میاشت کې له را اېستل شویو کسانو ۲ پر درېیمه برخه یې کورنۍ دي. د ماشومانو د ژغورنې سازمان په هرات کې د ماشومانو د پالنې په موخه دوه مرکزونه جوړ کړي دي.
دغه مرکزونه اوس ډک دي او هره ورځ څه باندې ۴۰۰ نور ماشومان هم را اړول کېږي.
په افغانسان کې د ماشومانو د ژغورنې سازمان د ماشومانو د ساتنې مسوول حمید وايي: "د ماشومانو او کورنیو لپاره وضعیت ښه نه دی. دوی تر لمر لاندې پرته له کوم سیوري او یا سرپناه ناست دي. ځینې کورنۍ دلته تر دوو شپو پاتې کېږي. دوی کافي خواړه نه لري، ډېر ستړي او اندېښمن دي. په ایران کې یې ماشومان ښوونځي ته تلل؛ خو اوس له ناڅاپي بېنظمۍ سره مخ دي. ځینې خواشیني دي ځکه چې د دوی وروڼه یا خويندې لا هم په ایران کې پاتې دي."
افغانستان تر دې مخکې د نړۍ په کچه تر ټولو ډېر یعنې شاوخوا ۴ میلیونه داخلي بې ځایه شوي درلودل او داسې پتېیل کېږي، چې سږکال به دغه شمېر لا ډېر شي؛ ځکه پاکستان او ایران د افغانانو اېستلو ته ملا تړلې ده.
په افغانستان کې شاوخوا هر پنځم ماشوم د سختې لوږې له ګواښ سره مخ دی او د نړۍوالو مرستو کمښت د خوراکي توکو پر وېش منفي اغېز کړی دی.
د ماشومانو د ژغورنې سازمان له ۱۹۷۶ راهیسې په افغانستان کې په هر ډول شرایطو لکه جګړو او طبیعي پېښو پر مهال د ماشومانو له حقونو د ملاتړ په برخو کې کار کوي.
دغه سازمان په ۱۰ ولایتونو کې فعال دی او له خپلو شریکانو سره په ۱۱ نورو ولایتونو کې د ماشومانو د روغتیا، تغذیې، تعلیم، سرپناه او د اوبو د برابرولو او ورته نورو برخو کې کار کوي.
په کندهار ولایت کې د طالبانو د امر بالمعروف ادارې په تېرو څلورو ورځو کې د کمپاین پر مهال شاوخوا ۴۰۰ تنه د ږيري د کوچني کېدو او سټايلي جوړېدو له کبله نیولي او بندیان کړي دي. د کندهار اوسېدونکي د طالبانو له سخت چلند، د بدو الفاظو له کارولو او د بشري حقونو له نقض څخه شکایت کوي.
په سوېلي ولایت کندهار کې له تېرو څو ورځو راهیسې د طالبانو د امربالمعروف ریاست د ږیرو پر وړاندې سخت کمپاین پیل کړی دی.
له کندهار څخه سرچینو د چهارشنبې په ورځ (د چنګاښ ۱۱مه) افغانستان انټرنشنل ـ پښتو ته ویلي، چې دغه کمپاین د ښار په ټولو مهمو مارکېټونو، واټونو او هټيو کې پلي کېږي او هغه کسان نیول کېږي، چې ږېري یې خرېیلي، کوچنۍ کړي او يا یې هم سټايلي جوړې کړې وي.
د سرچینو په خبره، دغه ډلې تر دې دمه شاوخوا ۴۰۰ کسان نیولي چې ځیني یې تر لنډ یا یوې ورځې بند وروسته خوشې کړي او یو شمېر نور لا هم په بند کې دي.
د عیني شاهدانو په وینا، طالبان نه یوازې له امربالمعروف ریاست پورې محدود دي، بلکې د پولیسو او حوزو امنیتي کسان هم د نیولو عملیاتو کې برخه اخلي.
د کندهار ښار هټۍوال وايي، چې له همدې کبله د دوی کارونه اغېزمن شوي او د مشتریانو تګ راتګ هم کم شوی، ځکه خلک له وېرې له کورونو نه وځي.
د جميل احمد په نوم د کندهار ښار یوه اوسېدونکي وویل: «زه له ګدامه راووتلم، درې طالبان راغلل، ږیره یې وکتل او پرته له خبرو یې ونیولم. یوه ورځ بندي وم، هېڅ جرم مې نه وو کړی.»
طالبان نیول شوي کسان په اړوندو حوزو او یا د امربالمعروف ریاست په بند خونو کې ساتي.
د بشري حقونو ځايي فعالان وايي، دا ډول نیونې د خلکو د شخصي ازادۍ، فکري خودمختارۍ او انساني کرامت ښکاره نقض دی.
ځیني ځوانان چې له بند وروسته خوشې شوي وايي، چې دا چلند یې پر دیني احکامو باور متزلزل کړی.
د نور احمد په نوم يو ځوان چې د امربالمعروف د محتسبانو له لوري نیول شوی او دوې شپې يې په دغه ریاست کې تېرې کړي، وویل: «ما ږیره کوچنۍ کړې وه، خو له دې وروسته به يې پرېږدم، له دې سره د دین نور احکام به نه عملي کوم زه په زوره اصلاح نه غواړم.»
د کندهار یو شمېر اوسېدونکي وایي، چې د امربالمعروف محتسبین نه یوازې نیونې کوي، بلکې خلکو ته له سپکاوي ډک الفاظ هم کاروي.
یو ځوان چې تازه خوشې شوی وایي: «طالب را ته وویل چې په دې څلورو کلونو کې لا هم نه یاست مسلمانان شوي ؟ او نور بد الفاظ یې هم وویل، دا چلند زموږ ایمان نه کمزوری کوي او نه یې زیاتوي خو له دوی څخه مو سخت نفرت کېږي.»
سرچينې وايي، چې دا ډول لفظي سپکاوی د خلکو دیني شناخت تر سوال لاندې راولي، د ټولنیز فشار، احساساتي زیان او دیني نفرت بڼې ته لاره جوړوي.
د ږیرو پر وړاندې دغه سخته تګلاره د طالبانو د نورو بندیزونو تسلسل دی.
په ورته وخت کې پر ځوانانو د ټولنیزو بندیزونو ترڅنګ، له محرم پرته د ښځو پر سفر بندیز، د موسیقۍ غږول حرام ګڼل او د نجونو ښوونځي تړل لا هم مخکنۍ اندېښنې دي.
سرچينې وايي دا ډول کمپاینونه تر ډېره په کندهار کې تر سره کېږي، ځکه چې د طالبانو مشر ملا هبتالله اخوندزاده همدلته اوسېږي او تر ډېره طالب چارواکي تګ راتګ کوي.
خلک وايي: «د مشر تمرکز د دې لامل شوی چې دلته پالیسي سخته پلي شي، خو ورته بندیزونه په نورو ولایتونو کې یا نشته، یا هم ډېر نرم پلي کېږي.»
خلک له دې شکایت هم کوي، چې طالبان د ږیرو، جامو او ظاهري موضوعاتو ته زیات تمرکز کوي، حال دا چې هېواد له سخت اقتصادي بحران سره مخ دی.
د دوی په وینا، په حکومتي ادارو کې پراخ فساد د دې لامل شوی، چې خلک رشوت ته اړ شي او دولتي خدمات د بډو پرته ممکن نه دي.
سره له دې چې دا ډول اقدامات ښکاره بشري سرغړونې بلل کېږي، تر اوسه د ملګرو ملتونو، بشري حقونو نړۍوالو بنسټونو یا اسلامي هېوادونو له خوا کوم رسمي غبرګون نه دی ښودل شوی.
د کندهار خلک له نړۍوالې ټولنې غواړي، چې د طالبانو د دا ډول غېر انساني چلند پر وړاندې چوپ پاتې نه شي.
له کله چې طالبان بیا واک ته رسېدلي، د افغانستان په ګڼو سیمو کې یې د خلکو پر شخصي ازادیو محدودیتونه لګولي. یو له دې جبري محدودیتونو څخه د ږیرې پرېښودو امر دی، چې د خلکو د شخصي انتخاب حق تر پښو لاندې کوي.
دا په داسې حال کې ده، چې تېره ورځ له ننګرهار ولایت څخه هم ځايي سرچینو افغانستان انټرنشنل - پښتو ته وویل، چې په یو شمېر ولسوالیو کې طالبان نارینه مجبوروي چې ږیره ولري او که څوک دا کار ونه کړي، نو له سپکاوي، وهلو او ان بندي کېدو سره مخ کېږي.
دغو سرچینو زیاته کړې، چې د طالبانو د استخباراتو کارکونکي او د «امر بالمعروف» محتسبین وخت ناوخته د سړکونو، مارکیټونو او نایي خانو څارنه کوي، څو یقیني کړي چې خلک د دوی د مذهبي تعبیر پر اساس ږیره لري.
