د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارډ بېنېټ نن چهارشنبه د (چنګاښ ۱۸مه) پر اېکس پاڼه د افغانستان د وضعیت په تړاو د ملګرو ملتونو د پرېکړهلیک مسوده ستایلې ده.
نوموړي ویلي: « زه د دغه پرېکړه لیک د مسودې له تصویبېدو هرکلی کوم. په مسوده کې د بشري حقونو، د افغان ښځو پر فعالې ونډې او د جدي سرغړونو د پلټونو پر اړتیا ټینګار شوی دی.»
ښاغلي بېنېټ همدا راز د راستنېدونکو کډوالو پر وضعیت اندېښنه ښودلې ده.
تازه د افغانستان د وضعیت په تړاو د ملګرو ملتونو د پرېکړه لیک مسوده د ۱۱۶ موافقو، ۲ مخالفو او ۱۲ ممتنع رایو سره تصویب شوه، چې له کبله یې د طالبانو په ګډون بېلابېلو خواوو غبرګونونه وښودل.
یو شمېر افغانانو افغانستان انټرنشنل ته په رالېږل شویو ویډیوګانو او پیغامونو کې په تهران کې د طالبانو تر کنټرول لاندې د افغانستان سفارت کارکوونکو له ناوړه چلند شکایتونه کړي دي. د سفارت کارکوونکو په ایران کې د مېشتو افغانانو اسنادونه څیري کړي دي.
یو افغان په رالېږل شوي پیغام کې وايي، چې کډوال د سېشنبې پر سهار په تهران کې د افغانستان سفارت مخې ته د «وتلو پاڼې» ترلاسه کولو لپاره په کتار کې ولاړ وو؛ خو د سفارت کارکوونکو د هغوی اسناد څیرې کړي او په «خځلو» کې یې غورځولي دي.
هغه د سفارت له مراجعهکوونکو سره د طالبانو د کارکوونکو چلند «ظالمانه» بللی. په تصویر کې همداراز لیدل کېږي، چې وګړي له ځمکې نه خپل اسناد راټولوي.
د افغانستان انټرنشنل مخاطبانو ویډیوګانې رالېږلي، چې په تهران کې د افغانستان سفارت دننه او بهر بېنظمي او پراخه ګڼه ګوڼه ښيي.
په ویډیوګانو کې د سفارت له مراجعهکوونکو سره د طالبانو د چلند خلاف قهرجن هېوادوال لاریون کوي او «مرګ پر اسلامي امارت» شعارونه ورکوي.
له ایرانه د افغان کډوالو د اېستلو پر دوام؛ ډېری کډوال په تهران کې د طالبانو سفارت ته د قونسلګرۍ د چارو د ترسره کولو او د اسنادو د چمتو کولو په موخه ورځي.
تر دې مخکې هم په تهران کې د طالبانو سفارت له افغان کډوالو سره پر ناوړه چلند تورن شوی و.
له اسراییل سره تر اوربند وروسته، ایران لسګونه زره افغان کډوال و اېستل او دا بهیر لاهم په چټکۍ سره روان دی.
په مسکو کې د طالبانو سفیر هلته له مېشتو افغانانو سره په لیدنه کې د روسیې لهخوا د دغې ډلې د رژیم له رسمیت پېژندنې هرکلی کړی دی. د هغه په وینا، د روسیې لهخوا د طالبانو په رسمیت پېژندل به د دواړو هېوادونو ترمنځ په بېلابېلو برخو کې د اړیکو د لا پیاوړتیا لامل شي.
نوموړي هلته له مېشتو افغانانو ته د هرکلي ترڅنګ زیاته کړې، چې د خپل ټیم په ملتیا به هڅه وکړي؛ څو په کوربه هېواد کې د مېشتو افغانانو ستونزو ته رسېدنه وشي.
په مسکو کې د طالبانو سفارت په خپل بیان کې ادعا کړې، چې په دې ناسته کې د ګډونوالو په استازولۍ څو تنو قومي مشرانو او د زدهکړیالانو استازو خبرې کړې دي.
د یادونې ده، چې روسیې تېره اوونۍ د ملا هبتالله په مشرۍ د طالبانو رژیم په رسمیت وپېژانده او په دې سره دا لومړنی هېواد شو چې یاده ډله په رسیمت پېژني.
د خیبر پښتونخوا په ۳۴ زره ښوونځیو کې له ۱۰ زره زیات افغان ماشومان پر زدهکړو بوخت دي. ډېری دغه ماشومان د هغو کډوالو له ډلې دي، چې په تېره یوه لسیزه کې پاکستان ته ورغلي او هلته یې د زدهکړو ترلاسه کولو لپاره هلې ځلې کړې دي.
په لوړو زدهکړو کې هم د افغان زدهکړیالانو شمېر خورا ډېر ښودل شوی. د صوبې ۳۴ پوهنتونونو له ډلې په ۲۴ پوهنتونونو کې نږدې ۱۵۰۰ افغان زدهکړیالان پر زدهکړو بوخت دي، چې پکې تر ۱۵۰ زیاتې نجونې هم شاملې دي.
له دې ډلې تر ټولو زیات افغان زدهکړیالان په پېښور پوهنتون کې پر زدهکړو بوخت دي، چې شمېر یې ۲۴۷ ته رسېږي. په انسټیټوټ اف منېجمېنټ ساینسز کې ۲۱۹ او په خیبر مېډیکل پوهنتون کې ۲۱۸ افغان زدهکړیالان ثبت شوي دي.
د لوړو زدهکړو څانګې د معلوماتو له مخې؛ په دې پوهنتونونو کې ۹۶۰ افغان زدهکړیالان د علامه اقبال سکالرشېپ له لارې ثبت شوي او ۵۳۶ نور بیا په خپل شخصي لګښت په دغه پوهنتونونو کې پر زدهکړو بوخت دي.
احمد د افغانستان د کندهار ولایت اوسېدونکی دی. هغه دوه کاله مخکې له خپل مشر ورور سره پېښور ته تللی دی.
د دوی پلار لا هم په افغانستان کې دی خو احمد او د هغه ورور پرېکړه کړې، چې په پاکستان کې خپلو زدهکړو ته دوام ورکړي.
احمد په پېښور کې د اېف اېس سي (پري مېډیکل) کالج دویم کال زدهکوونکی دی. احمد افغانستان انټرنشنل پښتو خبریال جواد شینواري ته ویلي:« زه یوازې زدهکړې غواړم نه له سیاست سره کار لرم او نه له کوم تنظیم سره. یوازې دا هیله لرم، چې یو ښه ډاکټر شم او دا مې د ماشومتوب خوب دی.»
په کالج کې وخت ناوخت له احمد څخه د هغه د هویت له امله پوښتنې کېږي؛ که څه هم تر ډېره دغه خبرې د ټوکو په بڼه وي، خو احمد وايي دغه ټوکې یې دردوي.
هغه کیسه کوي، کله چې د نوم لیکنې لپاره کالج ته تللی و؛ نو لومړی پوښتنه ترې دا وه، چې افغان یې؟ بیا یې ترې پوښتنه کړې، چې د ویزې کاپي ورکړي.
خو احمد وایي،« موږ فیس ورکوو درسونه وایو؛ خو بیا هم زموږ سره د پردیو سلوک کېږي.»
احمد له خپل ورور سره په یو کوچني اپارتمان کې اوسېږي او ترڅنګ یې په ځینو ځایونو کې تدریس هم کوي؛ څو لږ تر لږه د ورځني لګښت بندوبست وکړي.
د فاطمې په مستعار نوم یوه کابل مېشتې چې شپږ کاله مخکې یې د لوړو زدهکړو لپاره پېښور ته سفر وکړ، دا مهال د پېښور یوه خصوصي پوهنتون کې د کمپیوټر ساینس د وروستي سمسټر زدهکړیاله ده او په خپل ټولګي کې د ممتازو زدهکړیالانو له ډلې ده.
فاطمه د افغانستان انټرنشنل پښتو خبریال جواد شینواری ته وايي، چې دلته په پوهنتون کې ورته نوم لیکنه ترټولو سخته وه.
هغې پېښور ته له رسېدو وروسته د پېښور یونیورسټي ټاون په سیمه کې د خپل ماما په کور کې اوسېده، چې ماما کورنۍ یې لا له وړاندې هلته مېشته وه.
فاطمه وایي، پېښور ته له تګ وروسته د خپلو لګښتونو د پوره کولو لپاره به یې د ورځې پوهنتون ته تګ کاوه او د ماښام لهخوا به یې د ودونو په یوه تالار کې دنده کوله.
د افغان کډوالو د بېرته ستنولو لړۍ په یادولو سره فاطمه ژړغونې شوه او ویې ویل، کله چې دغه لړۍ پیل شوه ماما یې هم بېرته افغانستان ته ولاړ چې له امله یې خويندې له زدهکړو پاتې شوې او بېرته افغانستان ته ستنې شوې او اوس هغه دلته یوازې پاتې ده.
کله چې ترې وپوښتل شول چې اوس چېرته اوسېږې؟ نو فاطمې په ژړغوني غږ وویل:« دا مهال د یو څو خپلوانو سره موقتي اوسېږم؛ خو هغوی هم ژر شايد بېرته افغانستان ته ولاړ شي. اوس نه پوهېږم، چې زما به څه کېږي؟ ایا زه به خپله ډګري پوره کړای شم؟»
د پاکستان حکومت په دغه هېواد کې مېشتو افغان کډوالو لپاره د قانوني حیثیت له مخې څلور بېلابېلې کټګورۍ ټاکلې دي او هرې ډلې ته جلا (کارټونه) ورکړل شوي دي. د هرې کټګورۍ قانوني ټولنیز او اقتصادي حالت له یو بل سره توپیر لري او د دوی حقوق او اسانتیاوې هم د هماغو کارټونو پورې محدود دي.
د POR کارټ په ۲۰۰۶ کال کې د ملګرو ملتونو د کډوالو عالي کمېشنرۍ او د پاکستان د نادرا ادارې لهخوا افغان کډوالو ته ورکړل شوي. د دغه کارډ موده وخت په وخت غځول شوې ده او دغه کارټ لرونکي له جبري اېستنې څخه خوندي دي.
د رسمي شمېرو له مخې؛ دا مهال په پاکستان کې د پي او ار کارټ لرونکو افغانانو شمېر د ۱۳ لکو څخه تر ۱۴ نیم لکو پورې اټکل شوی. دغه کسان په پاکستان کې د روغتیایي، زدهکړو او نورو بنسټیزو خدمتونو ته لاسرسی لري او د کډوالو په توګه پېژندل شوي دي.
په ۲۰۱۷ کال کې د پاکستان حکومت هغو افغان وګړو ته د (ACC) کارټونه ورکړل، چې د ۲۰۰۶کال له لومړۍ نوم لیکنې پاتې وو او یا له هغې وروسته پاکستان ته رسېدلي وو. دغه کارټ یوازې د پېژندنې او احصایې لپاره ورکړل شوی و.
د ACC کارټ لرونکي قانوني کډوال نه ګڼل کېږي او دغه کارټ نه د ویزې ځای نیسي او نه هم د تابعیت ضمانت ورکوي. دوی ته یوازې محدودو ښوونیزو او روغتیایي اسانتیاوو ته لاسرسی ورکول کېږي. د دوی شمېر شاوخوا ۸ لکو څخه تر ۸ نیم لکو پورې اټکل شوی دی.
د پاکستان اوریجن کارټ (POC) د دغه هېواد د نادرا ادارې لهخوا هغو بهرنیو وګړو ته چې په کې افغانان هم شامل دي ورکول کېږي، چې د هغوی مور، پلار، نېکه، انا یا مېرمن او خاوند یې پاکستانی تابعیت ولري.
د دغه کارټ لرونکي کسان کولای شي پرته له ویزې پاکستان ته داخل شي، جایداد واخلي، بانکي حسابونه پرانیزي او کاروبار وکړي. دغه کارټ د تابعیت بدیل نه ګڼل کېږي؛ بلکې محدودې قانوني اسانتیاوې برابروي.
په څلورمه کټګورۍ کې هغه افغانان شامل دي، چې د پناه غوښتنه یې کړې ده او د ملګرو ملتونو د کډوالو عالي کمېشنرۍ لهخوا هغوی ته سندونه ورکړل شوي دي.
نوي افشا شوي اسناد ښيي، چې د کاناډا پوځي ځواکونو په کندهار ولایت کې د خپل ماموریت پرمهال تر زرو ډېر افغان بندیان د حامد کرزي حکومت امنیتي بنسټونو ته سپارلي دي. ورلډ سوسیالیست وېبپاڼې ویلي، کاناډايي پوځیان په دې پوهېدل چې دغه بندیان د شکنجې له ګواښ سره مخ دي.
دغه موندنې پخواني کاناډايي ډېپلومات ریچارډ کولوېن په یو زر مخیز راپور کې وړاندې کړي، چې دا راپور تر اوسه په رسمي ډول نهدی خپور شوی؛ خو ځینې برخې یې رسنیو ته رسېدلې دي. کولوېن په ۲۰۰۶ او ۲۰۰۷ کلونو کې په کندهار کې او وروسته بیا په کابل کې د کاناډا په سفارت کې دنده ترسره کوله.
د اسنادو پر بنسټ؛ د دې بندیانو ډېری هېڅکله هم رسمي ډول نه دي ثبت شوي او «د جګړې بندیانو» پر ځای د «تر کنترول لاندې کسانو» په نوم یاد شوي دي. دا کار له نړۍوالو قوانینو څخه د سرغړونې او د هغوی د برخلیک د پټولو په موخه ترسره شوی دی.
کولوېن د کاناډا پارلمان ته وویل: «موږ ډېر خلک ونیول او شکنجې ته مو وسپارل، ډېری یې په بشپړ ډول بېګناه خلک وو. په دې کې بزګران، موټر چلوونکي، خیاطان او عادي خلکو وو.»
د راپور لهمخې؛ نه یوازې د کاناډا پوځ بلکې د بهرنیو چارو په وزارت کې ملکي چارواکو هم د شکنجې په پټولو کې رول لوبولی دی. د کولوېن په وینا؛ هغه ډیپلوماتان چې دا مسله یې له پامه غورځولې وه، ترفیع ورکړل شوه؛ خو هغه کسان چې په دې اړه یې خبرداری ورکړی و، ګواښل شوي او له خپلو دندو لرې شوي وو.
په ۲۰۰۷ کال کې له شکنجو د پرده پورته کېدو وروسته، د کاناډا پارلمان څېړنې پیل کړې؛ خو هغه مهال حکومت چې مشري یې د ستیفن هارپر په غاړه وه، هڅه وکړه څېړنې ودروي. هغوی پارلمان وتاړه، اسناد یې سانسور کړل او شاهدان یې ووېرول.
که څه هم د کاناډا لېبرال ګوند په هغه وخت کې د پلټنې غوښتنه وکړه؛ خو په ۲۰۱۵ کال کې واک ته له رسېدو وروسته یې د محافظه کارانو غوندې ورته چلند غوره کړ. د هغه وخت د دفاع وزیر هارچیت ساجان چې په خپله یې هم په افغانستان کې دنده ترسره کړې وه، د عامه پلټنې لپاره د خلکو غوښتنې رد کړې او ویې ویل، چې له بندیانو سره د قانون مطابق چلند شوی دی.
کاناډا ۲۰۰۱ او ۲۰۱۴ کلونو ترمنځ د ناټو په چوکاټ کې له ۴۰ زرو ډېر پوځیان افغانستان ته واستول، چې دا د دویمې نړۍوالې جګړې راهیسې د کاناډا تر ټولو لوی پوځي حضور بلل کېږي. کاناډا د خپل حضور پرمهال ۱۵۸ سرتېري له لاسه ورکړل او تر ۱۰۰ ډېرو یې خپل هېواد ته تر راستنېدو وروسته ځانوژنه وکړه.
د پاکستان پوځ وايي، چې د ډیورنډ کرښې په اوږدو کې یې د تحریک طالبان پاکستان یا ټيټيپي اته جنګیالي وژلي دي. نوموړي پوځ ادعا کړې، چې دې کسانو غوښتل د افغانستان له کونړ ولایت نه د خېبرپښتونخوا باجوړ سیمې ته دننه شي.
د پاکستان پوځ د مطبوعاتو څانګې چهارشنبه (د چنګاښ ۱۸مه) په یوه بیان کې زیاته کړې، دغو وسلهوالو غوښتل چې د خېبرپښتونخوا د باجوړ مومند سیمې ته دننه شي؛ خو د دغه هېواد پوځ د استخباراتي معلوماتو له ترلاسه کېدو سره سم په چټکۍ سره اقدام کړی او ټول یې لهمنځه وړي دي.
ورته مهال پاکستاني رسنیو د خپلو سرچینو په حواله ویلي، چې دې نښتو څو ساعته دوام کړی؛ خو پاکستاني پوځ بیا په دې تړاو څه نه دي ویلي. د رسنیو د راپورونو لهمخې؛ تر دې پېښې وروسته ډیورنډ کرښې ته په نږدې سیمو کې څارنه ډېره شوې ده.
ویل کېږي، چې د ټيټيپي او پاکستاني پوځ د نښتې په ترڅ کې د محمد خان په نوم یو ماشوم هم ټپي شوی دی.
تېره اوونۍ هم پاکستاني پوځ ادعا کړې وه، چې په شمالي وزیرستان کې یې د یو لړ عملیاتو په ترڅ کې ۳۰ وسلهوال وژلي او د هغوی ځینې ترهګریز پلانونه یې شنډ کړي دي.