د پنجشنېر د علماوو شورا پخواني مرستیال عبدالمالک کورنۍ ته نږدې سرچینو افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې طالبانو نوموړی د کابل ښار په یوه جومات کې نیولی او نامعلوم لوري ته یې له ځانه سره وړی دی.
سرچينې افغانستان انټرنشنل ته زیاته کړې، چې دا پېښه د چهارشنبې په ورځ د (چنګاښ ۱۸مه) د کابل ښار د پنځلسمې ناحیې اړوند په یوه جومات کې رامنځته شوې ده.
طالبانو تر دې وړاندې هم د ۱۴۰۱ هجري لمریز کال په ترڅ کې مولوي عبدالمالک له دې کبله نیولی و، چې ګنې له «مقاومت جبهې» سره يې اړیکې لرلې؛ خو وروسته له نږدې دوه کلن بند نه بېرته خوشې شو.
د هغه خپلوان بیا دغه ادعا ردوي او وايي، چې نوموړی له یادې جبهې سره هېڅ ډول اړیکه نه لري.
د مولوي عبدالمالک کورنۍ اندېښنه لري، چې د طالبانو دغه ډول تورونه کولای شي د ده ژوند له ګواښ سره مخ کړي او وېره شته چې نوموړی د طالبانو په زندانونو کې په پټه توګه شکنجه یا ووژل شي.
مولوي عبدالمالک د پنجشېر ولایت د دره ولسوالۍ د عبداللهخېلو کلي اوسېدونکی دی.
نوموړی د کلونو لپاره د پنجشېر د علماوو شورا مرستیال او د همدې ولایت د عبدالواحد دیني مدرسې مشر پاتې شوی دی.
همداراز، طالبانو د ۱۴۰۴ لمریز کال (د روژې په ۱۷مه نېټه) د ده ورور پاینده محمد هم نیولی و. هغه د مخکیني جمهوري نظام پر مهال د ملي امنیت ادارې غړی و. طالبانو نوموړی له درې میاشتني بند وروسته خوشې کړی و.
د طالبانو او پاکستان د بهرنیو چارو وزارت د «ټرانس افغان رېل پټلۍ» پروژې پر نهایي کېدو خبرې کړې او دواړه لوري په دې تړاو سره وروستۍ هوکړې ته رسېدلي دي. یاده پروژه د ازبکستان، افغانستان او پاکستان د نښلېدو او د اقتصادي همکارۍ د پیاوړتیا لپاره طرحه شوې ده.
د پاکستان د دولتي راډیو د راپور له مخې؛ دا هوکړه د دواړو هېوادونو د بهرنیو چارو وزارتونو د مرستیالانو ترمنځ په اسلام اباد کې د خبرو اترو په لومړي پړاو کې شوې ده. په دې خبرو کې پر سوداګرۍ، ټرانزیټ، سیمهییز امنیت او ځمکني نښلېدو اړوندو مسلو بحث او خبرې شوې دي.
راپور زیاتوي، دواړه لوریو ټینګار کړی چې د دوامداره پرمختګ لپاره باید دوه اړخیزو اړیکو او زېربناوو د پراختیا هڅې وشي. پاکستاني چارواکو د خبرو پر مهال ویلي، چې له افغانستانه د فعالیت کوونکو ترهګرو ډلو لهخوا سیمه له جدي ګواښ سره مخ ده.
هغوی له طالبانو وغوښتل؛ څو د دغو ډلو پر ضد کلک او پرېکنده اقدام وکړي، ځکه دا ډلې نه یوازې د پاکستان ملي امنیت؛ بلکې د ټولې سیمې پرمختګ ته مستقیم ګواښ پېښوي.
دواړو لوریو د ټرانس افغان رېلپټلۍ پروژه د دوامدار پرمختګ او ګډې هوساینې یو مهم لامل وباله.
تمه کېږي، چې دغه پټلۍ به د سوداګرۍ یو لنډ او اقتصادي مسیر برابر کړي چې د سیمې د سوداګریزو راکړو ورکړو په پراخېدو کې به مهم رول ولوبوي.
همداراز، د افغان کډوالو د بېرته ستنېدو موضوع هم د ناستې یوه مهمه برخه وه. پاکستاني استازو د افغان پلاوي سره د افغان وګړو لپاره د سفر اسنادو د برابرولو پر هڅو معلومات شریک کړل.
د هغوی په وینا؛ له روان زېږدیز کال راهیسې تر اوسه د افغان وګړو لپاره له ۵۰۰ زرو ډېرې ویزې ورکړل شوې دي، چې پکې د ناروغانو، ګرځندوی، زدهکړو او سوداګرۍ هغه شاملې دي.
ټاکل شوې، چې د دغو خبرو اترو بل پړاو به هم ترسره شي؛ څو پر پاتو اندېښنو او وروستیو هوکړو ګډ کار وکړي.
د اتلانتیک شورا کارپوهانو د جرمونو د نړۍوالې محکمې لهخوا د دوو طالب مشرانو د نیولو د حکم اغېزې ارزولي دي. کارپوهان وايي، چې د هبت الله اخوندزاده او عبدالحکیم حقاني د نیولو حکمونه دا ښیی چې نړۍواله ټولنه باید له طالبانو سره عادي چلند ونه کړي.
د جرمونو نړۍوالې محکمې د سې شنبې په ورځ د طالبانو د مشر هبتالله اخوندزاده او د دې ډلې د قاضيالقضات عبدالحکیم حقاني لپاره د نیولو حکمونه صادر کړل. دغه حکمونه د ښځو، نجونو او نورو ډلو د سیستماتیکې ځورونې له امله د بشریت ضد جرمونو په تور صادر شوي دي.
له هغه وخته چې طالبان د ۲۰۲۱ کال د اګست په میاشت کې بیا پر افغانستان واکمن شوي، دغې ډلې د سختو او ظالمانه فرمانونو په صادرولو او پلي کولو سره پر ښځو او نجونو سخت محدودیتونه لګولي دي او تر اوسه هېڅ داسې نښه نه ده لیدل شوې چې دوی دې له دې سیاستونو په شا شي.
۱: د هغو طالب مشرانو په اړه څه پوهېږو چې د جرمونو نړۍوالې محکمې له خوا تعقیبېږي؟
هبت الله اخوندزاده له ۲۰۱۶ کال راهیسې د طالبانو مشر دی.
هغه یو منزوي شخصیت دی، چې ډېر کم په عام محضر کې څرګندېږي او ډېر کم د افغانستان په سوېلي افغانستان کې تر خپل واک لاندې سیمو کې را وځي.
اخوندزاده په ۱۹۹۴ کال کې له طالبانو سره یوځای شو او ژر د دې ډلې د قضايي او مذهبي چارو کې لوړ مقام ته ورسېد.
د طالبانو د واکمنۍ د لومړۍ دورې (۱۹۹۶-۲۰۰۱) په جریان کې هغه د طالبانو د سترې محکمې مشر وټاکل شو او د ښځو او ټولنې پروړاندې یې د ځپونکو پالیسیو په پلي کولو کې کلیدي رول لوبولی.
له هغه وخته چې طالبان د ۲۰۲۱ کال په اګست کې واک ته ورسېدل، سره له دې چې هبتالله اخوندزاده په عام محضر کې ډېر کم راڅرګندېږي، خو تر سلو زیات فرمانونه یې د ښځو او نجونو په اړه صادر کړي، چې له مخې یې د هغوی اساسي حقونه په سیستماتیک ډول سلب شوي او یو جنسیتپرست نظام رامنځته شوی دی.
هغه د شرعي قانون د سخت دريځه تفسیر له امله پېژندل کېږي او د نجونو له شپږم ټولګي پورته زده کړې يې بندې کړي او همدارنګه يې په عام محضر کې د خلکو اعدامونه او په دورو وهل بیا پيل کړي.
عبدالحکیم حقاني د پاکستان د دارالعلوم حقانیه څخه دی او هغه د دوحې په خبرو اترو کې د طالبانو د مذاکراتي ټیم مشري کوله او د ډلې یو له مشهورو مذهبي شخصیتونو څخه ګڼل کېږي.
حقاني هم د اخوندزاده په څېر سخت دريځه مذهبي لیدلوری لري او د طالبانو د عدلي او قضايي پالیسیو په جوړولو او تفسیر کې یې مهم رول لوبولی، په ځانګړې توګه د ښځو او نجونو د حقونو او شریعت له مخې د پرېکړو په اړه د هغه نظرونه کليدي ګڼل کېږي.
۲: د دوی د نیولو حکمونه پر طالبانو څه اغېزې لري؟
د دغه دوو طالب مشرانو د نیولو د حکمونو صادرېدل په داسې وخت کې ترسره کېږي، چې نړۍواله ټولنه ورو ورو له طالبانو سره خپلې اړیکې عادي کوي، په داسي حال کې چې دغه رژيم یو (استبدادي) حکومت دی.
د نیولو د حکمونو غوښتنه دا یادونه کوي، چې نړۍواله ټولنه د نړۍوالو کنوانسیونونو له مخې دا مکلفیت لري، چې له قضايي مصوونیت سره مبارزه وکړي او دا روښانوي چې طالبان چې غړي یې د تورنو په توګه پېژندل شوي، باید د افغانستان د مشروع حکومت په توګه ونه پېژندل شي.
د دغو حکمونو عملي کېدل د جرمونو د نړۍوالې محکمې د غړو هېوادونو له همکارۍ پرته ممکن نه دی، ترڅو عدالت تامین شي.
که څه هم دا یو مثبت ګام بلل کېږي، خو د جرمونو نړۍواله محکمه باید ژر تر ژره د طالبانو پر نورو لوړپوړو مشرانو هم د تورونو تعقیب وکړي او دا تورونه باید هغو بشري ضد جنایتونو او د جنګي جنایتونو ته هم وغځول شي، چې له ۲۰۰۳م کال راهیسې په افغانستان کې ترسره شوي دي.
۳: دا حکمونه به پر افغان ښځو او نجونو څه اغېزې ولري؟
پر افغانستان د طالبانو د بیا واکمنېدو د څلورمې کلیزې په درشل کې دا حکمونه د تشو ژمنو، شفاهي غندنو او بې معنې عدالت وروسته د امید یو څراغ وړاندې کوي.
دا د طالبانو د حساب ورکولو او د افغان ښځو او نجونو د نه ستړې کېدونکو هڅو د منلو په لور لومړی ګام دی، چې د سیستماټیک جنسیتي ظلم پر وړاندې مستند، مقاومت او مبارزه کوي.
د دې حکمونو اغېزې یوازې یوه سمبولیکه خواخوږي نه ده.
دا حکمونه دا په ډاګه کوي، چې کافي منطقي دلایل شته چې د طالبانو مشران د بشري ضد د جنایتونو مرتکبین وګڼل شي او دا کار لاره هواروي چې نه یوازې د طالبانو مشران، بلکې هغه نور هېوادونه هم مسوول وبلل شي، چې د پناه ورکولو یا بیا مېشتېدو سیاستونه عملي کوي.
دا حکمونه یوازې ښځې او نجونې نه رانغاړي، بلکې د جرمونو نړۍوالې محکمې قربانیان په پراخ ډول تعریف کړي دي، چې پکې اقلیتونه هم شامل دي.
دا لومړی ځل دی، چې د نړۍوالو جزایي قوانینو په چوکاټ کې یوه محکمه دا تاییدوي چې جنسیتي ځورونې یوازې د ښځو مسله نه ده، بلکې د جنسي تمایلاتو او جنسیتي هویتونو پر بنسټ تبعیض هم پکې شاملېږي.
۴: د جرمونو د نړۍوالې محکمې د دې قضيې راتلونکی ګام څه دی؟
بل ګام دا دی، چې اخوندزاده او حقاني د جرمونو نړیوالې محکمې ته د تسلیمېدو یا د کوم همکار هېواد لهخوا د نیول کېدو انتظار وشي.
له دې وروسته د تورنو کسانو لومړنۍ محاکمه ترسره کېږي، چې پکې د تورونو د تایید غونډه شامله ده، دا مرحله د اصلي محاکمې نه وړاندې د یوې کوچنۍ مقدماتي محاکمې یا ابتدایي محکمې بڼه لري. که تورونه تایید شي، بیا اصلي محاکمه پیلېږي.
اصلي ننګونه د دې سزاګانو پلي کول دي، ځکه دا هېڅ شونې نه ده چې د طالبانو مشران دې په خپله خوښه تسلیم شي او د دوی نړۍوال سفر هم محدود یا ناممکن دی.
په همدې حال کې سیاسي پرمختګونه کولی شي وضعیت بدل کړي؛ د مثال په توګه، د فلیپین د پخواني ولسمشر رودریګو دوترټ د بشریت ضد جرمونو په تور محکمې ته تسلیمېدو وښودله چې سیاسي بدلونونه کولی شي د عدالت د پلي کېدو لپاره فرصت چمتو کړي.
د ځینو محکمو برعکس چې په غېر حاضرۍ کې محاکمه کوي، نړۍواله محکمه د تورن فزیکي شتون ته اړتیا لري.
په همدې حال کې محکمې په دې وروستیو کې تایید کړه، چې د یوګانډا د یاغي مشر جوزف کوني په وړاندې تورونه د هغه په غیاب کې محاکمه کېدای شي.
د اخوندزاده د کنټرول له سیمې بهر د محدود شتون په پام کې نیولو سره، دا انتخاب کولی شي قربانیانو ته اجازه ورکړي چې په راتلونکي کې په محاکمه کې برخه واخلي.
۵: د فعالینو او نړۍوالې ټولنې لپاره بل ګام څه دی؟
په داسې حال کې چې د طالبانو له رژیم سره د اړیکو عادي کولو اندېښمنکوونکي بهیرونه روان دي، فعالان باید له دغو حکمونو څخه د فشار د وسیلې په توګه استفاده وکړي او هم یې د عامه افکارو د راویښولو لپاره وکاروي.
نړۍواله ټولنه باید د دغو حکمونو د صادرېدو او تطبیق ملاتړ وکړي.
مګر دا یوازې د عدالت د معما یوه برخه ده.
نړۍواله ټولنه باید د حساب ورکولو نورې لارې ولټوي، لکه د نړۍوال قضاوت، د عدالت نړۍواله محکمه او د جنسیت د توکمپالنې په بشپړه توګه د بشریت پروړاندې د جرم په توګه رسمي جرم وګڼل شي.
لکه څنګه چې د جرمونو د نړۍوالې محکمې ابتدایي څانګې هم ویلي، چې دا مسله یوازې د فزيکي یا مستقیم تاوتريخوالي پورې محدوده نه ده، بلکي پکې سیستماټیک او نهادي زيانونه هم شامل دي: لکه د تبعیض پر بنسټ ټولنیزو ارزښتونو یا نورمونو جبري پلي کول.
د پاکستان د بهرنیو چارو پخوانی وزیر او د پیپلز ګوند مشر بلاول بوټو زرداري وایي، چې د افغانستان جګړه د سوېلي اسیا د ترهګرۍ بنسټیزه ریښه ده او همدغه جګړه د اوسني ناورین لامل شوې، چې د سیمې پر حالاتو ژور اغېز لري.
نوموړي همداراز ویلي، چې د القاعده، داعش، او نورو سختدریځو ډلو فعالیتونه او ان د هند او پاکستان ترمنځ کړکېچونه، د هماغه افغان «جهاد» له مهال څخه سرچینه اخلي.
بلاول بوټو زیاته کړې: «د افغان جهاد له پای ته رسېدو وروسته، ډېری وسلهوالې ډلې القاعده، داعش یا نورو سخت دریځو شبکو ته ورماتې شوې. دغه ډلې بیا نه یوازې زموږ په هېواد، بلکې په ټوله سیمه کې د وینې تویېدو لامل شوې.»
هغه وویل:«د افغان جهاد پر مهال، نړۍوالو استخباراتي ادارو ځینې ډلې (ازادي غوښتونکې) بللې، خو همدا ډلې وروسته د ترهګرۍ سمبولونه شول.»
بلاول زیاته کړه: «په افغانستان کې جګړه زموږ له خوا نه، بلکې د ستراتیژیکو قوتونو له خوا پیل شوې وه، خو اغېزې یې پر پاکستان او ټولې سیمې وشو. موږ خپله هم د ترهګرۍ قربانیان یو. ۹۲ زره پاکستانیانو پکې خپل ژوند له لاسه ورکړ.»
نوموړی ټینګار کوي، چې پاکستان اوسمهال د القاعده، داعش، ټي ټي پي او نورو خطرناکو شبکو پروړاندې مبارزه کوي او له افغان خاورې څخه راوتلي عناصر تر نن ورځې پورې د سیمې لپاره ګواښ دي.
هغه د یوې پوښتنې په ځواب کې وویل: «مسعود اظهر اوس په پاکستان کې نه دی، هغه په افغانستان کې دی. که چېرې په پاکستان کې وای، موږ به خامخا نیولی و.»
هغه د افغانستان له خاورې څخه د سیمه ییزه وسلهوالو د فعالیتونو په اړه اندېښنه وښوده، خو ټینګار یې وکړ چې پاکستان هڅه کوي د سیمې د ثبات لپاره مثبت رول ولوبوي.
بلاول بوټو زرداري دا هم وویل، چې نړۍواله ټولنه باید د افغانستان وضعیت ته جدي پام وکړي، ځکه له همدې خاورې څخه ډېرې سخت دریځې ډلې سرچینه اخلي.
هغه زیاته کړه: «د داعش، القاعده او نورو ډلو نوې بڼې لا هم د افغان جهاد له میراثه تغذیه کېږي. موږ باید دا پېژندنه ولرو چې ترهګري اوس یوه نړۍواله ستونزه ده، نه یوازې د یوه هېواد.»
د یادولو ده، چې بلاول بوټو زرداري په خپلو دغو څرګندونو کې هڅه وکړه، چې د سیمې ترهګرۍ ته تاریخي او سیمهییز اړخ ورکړي او دا مسله یوازې د پاکستان پر اوږو نه، بلکې د یو نړۍوال بحران په توګه معرفي کړي، چې ریښې یې د افغانستان جګړې او نړۍوالو سیاستونو پورې تړلې دي.
د روسیې د بهرنیو چارو وزارت ویاندې ماریا زاخارووا ویلي، چې له طالبانو سره اړیکې او همکاري د سیمې د امنیت د پیاوړتیا، د ترهګرۍ او د نشه یي توکو د قاچاق پر ضد مبارزې لپاره ځانګړی اهمیت لري.
د روسیې ټاس خبري اژانس د راپور له مخې، نوموړې دغه څرګندونې د چهارشنبې په ورځ په مسکو کې د یوې خبري ناستې پر مهال کړي او زیاته کړې یې ده: «د طالبانو رسمیت پېژندنه له دغه ډلې سره د پراخو اړیکو او همکارۍ زمینه برابره کړې ده».
زاخارووا وویل: «د روسیې دریځ ته د بیا کتنې خبرې ناسمې دي. موږ تل له افغانستان سره متقابلې او ګټورې همکارۍ ته ژمن او دا به دوام ولري. د روسیې د سترې محکمې پرېکړې د کابل له اوسني حکومت سره د بشپړ مشارکت لاره خلاصه کړه.»
د روسیې د بهرنیو چارو وزارت ویاندې وویل، افغانستان د خپل ځانګړي جغرافیوي موقعیت له امله کولای شي د انرژۍ او زېربناوو په لویو پروژو کې مهم رول ولوبوي.
نوموړې ټینګار وکړ، چې د کابل ګډون د سیمې د امنیتي ننګونو په حل کې په ځانګړي ډول د ترهګرۍ او نشه یي توکو پر ضد مبارزه کې ارزښتناک دی.
هغې زیاته کړه: «موږ همداراز هڅه کوو چې له افغانستان سره خپلې فرهنګي او بشري اړیکې هم لا ژورې کړو.»
د یادولو وړ ده، چې تېره اوونۍ روسیې د طالبانو حکومت په رسمیت وپېژانده، د جولای پر لومړۍ نېټه د طالبانو نوی استازی ګل حسن مسکو ته ولاړ او د جولای پر درېیمه نېټه د روسیې د بهرنیو چارو وزارت مرستیال اندري رودنکو ته خپل باورلیک وسپاره.
دا په داسې حال کې ده، چې له دې وړاندې د ۲۰۲۵ کال د اپرېل پر ۱۷مه د روسیې سترې محکمې د لویې څارنوالۍ په غوښتنه طالبان د ترهګرو ډلو له نوملړ څخه واېستل، چې دغه اقدام د رسمي اړیکو د پراخېدو زمینه برابره کړه.
د افغانستان د ډېپلوماتیکو مرکزونو او قونسلګریو د همغږۍ شورا وایي، چې پر ټولو ملتونو غږ کوي چې د طالبانو په غندلو کې سره متحد شي او په افغانستان کې د عدالت او بشري حقونو لپاره د مبارزې ملاتړ وکړي.
دغې شورا په یوې خپره کړې اعلامیه کې ویلي، چې د جرمونو د نړۍوالې محکمې له لوري د طالبانو د مشر ملا هبت الله اخوندزاده او د دغه ډلې د قاضي القضات مولوي عبدالحکیم حقاني د بشریت پر ضد جرمونو په ځانګړي ډول د جنسیت پر بنسټ ځورونې په تور د نیولو حکم هرکلی کوي.
شورا زیاتوي، د نیولو دا حکم د طالبانو د رژیم لهخوا د ترسره شویو سیستماتیکو جرمونو، د بشري حقونو او په ځانګړي ډول د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي د حساب ورکولو پر لور یو مهم ګام دی.
په اعلامیه کې راغلي، د جرمونو نړۍوالې محکمې دا پرېکړه یو روښانه پيغام لېږدوي، چې د طالبانو لپاره د دوی د اوسنیو ځپونکو او محرومونکو پالیسو او کړنو په رڼا کې نړۍوال مشروعیت ناشونی دی او دا موضوع د طالبانو د رژیم د نړۍوال پېژندلو د مخنیوي لپاره نړۍواله د افغانستان د ډېپلوماتیکو مرکزونو او قونسلګریو د همغږۍ شورا زیاتوي، چې طالبان په سیسټماتیک ډول پر ښځو او لږکیو باندې ظلم کوي او له ډېری اساسي حقونو څخه یې محروم کړي دي.
شورا وایي، چې دا تضمین د نورو روانو هڅو سره یو ځای د بشري حقونو او ډېموکراسۍ د مدافعینو هوډ پیاوړی کوي او د افغانستان د قربانیانو په ځانګړې توګه د ښځو او نجونو لپاره د نړۍوالې ټولنې ملاتړ بیا تاییدوي، چې د طالبانو د بې رحمه واکمنۍ لاندې د څو اړخیزه بحران بار زغمي.