څلور کاله کیږي، چې افغانستان د طالبانو تر واک لاندې لا هم د نړیوال مشروعیت له سیسټم نه بهر پاتې دی. یوازینی استثنا روسیه ده، چې متزلزل رسمیت پېژندلو یې د کابل او مسکو ترمنځ یو محتاطانه تعامل رامنځته کړی، خو مسکو خپله هم په نړیواله کچه منزوي او تر نړیوالو بندیزونو لاندې دی.
د نړۍ له خوا د طالبانو د حکومت په رسمیت نه پېژندل یوازې د طالبانو د ناکامې دیپلوماسۍ پایله نه، بلکې د یوه ملت د سیاسي هویت له منځه تللو، نړیوالې انزوااو د بشري ناورین د ژورېدلو داستان هم دی.
نړیوالې ټولنې، چې له دوحې تړون وروسته د یو «نوي افغان اسلامي»، پرانيستي او مشارکتي حکومت تمه لرله، اوس له یوه تړلي، انحصاري او مشروعیت نهلرونکي « اسلامي امارت» سره مخ ده. د رسمیت نه پېژندلو دا دوام افغانستان له نړیوال مالي نظام، سیاسي تعامل، پراخو مرستو او په کوردننه او بهر سیاسي خبرو اترو څخه محروم کړی دی.
طالبانو پرله پسې هڅې کړې چې له ګاونډیو، سیمهییزو قدرتونو او نړیوالو سازمانونو سره اړیکې ټینګې کړي. هغوی د اقتصادي بندیزونو نرمولو او د افغانستان د کنګل شویو شتمنیو خوشې کولو غوښتنه کړې، خو نړیوالې ټولنې، په ځانګړې توګه لوېدیځ یو واضح شرط وړاندې کړی چې د بشري حقونو درناوی او د ټولو افغانانو د استازیتوب وړ، ټولشموله حکومت جوړول دي.
دا غوښتنه تر اوسه طالبانو نه ده عملي کړې. د طالبانو کابینه، چې په بشپړ ډول د دې ډلې له غړو او ديني عالمانو جوړه ده، د قومي، سیاسي او مذهبي تنوع هیڅ استازیتوب نه کوي.
د رسنیو د ازادۍ او مدني ټولنې پر وړاندې فشارونه هم بېساري زیات شوي، خبریالان تعقیبېږي، غږونه غلی کېږي او مدني فعالان یا په بند کې دي یا جلاوطنه شوي دي. له همدې امله، د نړیوال مشروعیت دروازه، چې د بشري ارزښتونو، مشارکت او زغم له لارې پرانستل کېدای شي، د طالبانو د یو اړخیز دریځ له امله لا هم تړلې پاتې ده.
طالبان یوازې روسیې په رسمیت پېژندلي
پر کابل له واکمنېدو ۱۴۱۷ ورځې وروسته یوازې روسیې د لومړني هېواد په توګه په رسمیت پېژندلي دي.
د روسیې له خوا د طالبانو په رسمیت پېژندل طالبان یو ښه پیل ګڼي، خو د طالبانو نږدې ملګري لا هم د دې ډلې په رسمیت پېژندلو کې محتاط دي.
پاکستان ویلي، د طالبانو په رسمیت پېژندنې کې بیړه نه کوي، خو د طالبانو ترواک لاندې افغانستان کې د ترهګرو پټنځایونه اوس هم د ځان لپاره د دوامداره اندېښنې سرچینه بولي.
ایران او د منځنۍ اسیا هېوادونو هم یوازې له طالبانو سره د خپلو ګټو په رڼا کې اقتصادي تعامل ته مخه کړې ده.
د طالبانو د حکومت د رسمیت نه پېژندنې په اړه د امریکا، اروپايی ټولنې، ملګرو ملتونو او ګڼو نورو هېوادونو درېځونه یو ډول دي او وايي، تر څو چې طالبان ټول شموله او قانونمند مشروع حکومت ونه لري او د ښځو په اړه خپلې پالیسۍ بدلې نه کړي، د دوی اداره به په رسمیت ونه پېژندل شي.
د طالبانو په لومړۍ دوره کې پاکستان، سعودي عربستان او متحده عربي اماراتو د دې ډلې حکومت په رسمیت پیژندلی و، خو اوس داسې ښکاري، چې د سعودي عربستان له اقدام پرته به نور اسلامي هېوادونه هم د طالبانو په رسمیت پېژندلو ته زړه ښه نه کړي.
د افغانستان د سولې انسټیټیوټ مشر خلیل الله ساپی وايي:« د افغانستان ګاونډي هېوادونه په ځانګړي ډول چین، ایران او پاکستان چې عملا له افغانستان سره دوه اړخیزه ښکیلتیا لري، له دیپلوماتیکې پېژندنې څخه ډډه کوي. دوی له یوې خوا د نړیوالې ټولنې له شرطونو سره همغږي مراعاتوي، خو له بلې خوا د رسمیت نه پېژندنه دغو هېوادونو ته دا امکان ورکوي، چې له طالبانو څخه امتیاز واخلي. دوی کوښښ کوي، طالبان وهڅوي، چې د خپلو امنیتي، اقتصادي او ستراتیژیکو ګټو په خاطر د دوی په مقابل کې نرم دریځ خپل کړي. دوی د نړیوالو اصولو په چوکاټ کې خپل ځانونه خوندي ساتي او هر هغه هېواد چې طالبان په رسمیت و پېژني ممکن له اقتصادي بندیزونو سره مخ شي».
امنیتي ګواښ او د طالبانو ادعاوې
په افغانستان کې د پاکستان پر ضد پاکستاني طالبانو(TTP)، بلوڅ ازادي غوښتونکو ډلې، د ایران پر ضد انصار الفرقان او جیش العدل، د ازبکستان ضد تحریک اسلامي ازبکستان او امارت اسلامي بخارا ډلې، د چین پر خلاف د ایغوریانو وسله والو ډلو حضور او له القاعده ډلې سره د طالبانو اړیکي هغه مسایل دي چې ګاونډي هېوادونه ترې ګواښ احساسوي.
ځینو هېوادونو په مستقیم او غیرمستقم ډول په افغانستان کې د یادو ډلو د حضور په اړه غږ هم پورته کړی دی.
د افغانستان متحدې جبهې مشر جنرال سمیع سادات وايي:«پاکستان، چین، ایران، ازبکستان، تاجکستان او ځینې نور هېوادونه د امنیتي ګواښونو له امله طالبان په رسمیت نه پېژني. په مجموع کې د طالبانو دوام ته ټول ګاونډي هېوادونه د یو امنیتي ګواښ په سترګه ګوري او ډېر باور نه ورباندې کوي. په نړیواله سطحه له نړیوال تروریزم سره د طالبانو اړیکه یو امنیتي تهدید دی. د طالبانو له خوا د یو مشخص سیاسي دریځ نه شتون او له بشري حقونو سرغړونه دا ټول هغه مسایل دې چې طالبان به په رسمیت نه پېژندل کیږي».
طالبان وايي، چې د څلورو کلونو په تېرېدو سره اوس بېلابېلو هېوادونو کې شاوخوا ۴۰ استازولیو کې استازي لري. له دې ډلې په کمو هېوادونو کې د طالبانو استازي د سفیر او شارژدافیر په توګه او په ګڼو هېوادونو کې یوازې سفیر، کونسل او د سفارت د خدماتي دیپلوماټانو په توګه دي. د اروپايي ټولنې یو شمېر هېوادونو له دې ډلې سره تخنیکي اړیکې پیل کړې، چې هدف یې د افغان کډوالو د اخراج لپاره لاره برابرول دي، خو طالبان له دې نه د یوې وسیلې په توګه د استفادې په هڅه کې دي، چې یوه بېلګه یې جرمني ته د اخراج د اسانچارو په توګه د دوو ډیپلوماټانو استول دي.
دمګړۍ په کابل کې د چین، ایران، پاکستان، تاجکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرغیزستان، اذربایجان، روسیې، ترکیې، متحده عربي امارات، قطر، اندونیزیا، مالیزیا او سعودي عربستان هېوادونو سیاسي استازولۍ فعالیت کوي.
طالبانو په خپلې څلور کلنې واکمنۍ کې په چین، متحده عربي امارات، ازبکستان روسیه، ترکیه او پاکستان کې د دیپلوماتیکو ماموریتونو سطحه د سفیرانو کچې ته لوړه کړې ده او جرمني، ناروي، هند او اندونیزیا ته یې په ۲۰۲۴او ۲۰۲۵ کال کې دېپلوماتان استولي دي.
په کوردننه د طالبانو ستونزې
واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته دې ډلې په حکومتي، خصوصي سکټور او ان د زده کړو په برخه کې پر ښځو سخت بندیزونه لګولي دي.
د طالبانو یاد بندیزونه د ملګرو ملتونو، هېوادونو او نړیوالو سازمانونو له سخت غبرګون سره مخ شوې دي.
د ملګرو ملتونو د ماشومانو ملاتړ ادارې «یونېسف» په خپل یوه راپور کې چې د ۲۰۲۵ کال په مارچ میاشت کې یې خپور کړی ویلي، چې د طالبانو له خوا تر شپږم ټولګي پورته ښوونځي ته د نجونو پر تګ
بندیز له امله په افغانستان کې ۲،۲ میلیونه نجونې له زده کړو محرومې شوې دي.
د طالبانو له واکمنېدو وړاندې په افغانستان کې زرګونو ښځو سیاسي فعالیتونه ترسره کول او د افغانستان په رسنیو کې شاوخوا دوه زره ښځینه خبریالانو او رسنیزو کارکوونکو کار کاوه، خو پر ښځو د طالبانو د بندیزونو په دوام له۲۰۲۱ کال راهیسې ۷۰ سلنه ښځینه خبریالانو خپل مسلک پرېښی دی.
د افغانستان له خبریالانو د ملاتړ سازمان د معلوماتو له مخې، په جمهوریت کې شاوخوا دوه زره ښځینه خبریالانې او رسنیزې کارکوونکې فعاله وې، خو دا شمېر اوس یوازې ۵۵۷ ته راکم شوی دی.
د ښځو د حقونو فعالاني وايي، تر څو چې طالبان د ښځو حقونو ته درناوی ونه وکړي، تر هغه به نړۍ د دوی د حکومت رسمیت پېژندلو ته چمتو نه شي.
د ښځو د حقونو فعاله وږمه توخي وايي:«ښايي په نړۍ کې بل هېڅ داسې هېواد نه وي چې دومره دې د ښځو حقونه پکې تر پښو لاندې شوي وي. دا یوازې طالبان دې چې پر ښځو ظلم کوي او تر څو چې طالبان د ښځو حقونو ته درناوی ونه لري، نړۍ به دوی هېڅکله په رسمیت ونه پېژني. اوس خو روسیې طالبان په رسمیت پېژندلي دي، دا هېواد او که راتلونکي کې بل هر هېواد د طالبانو د رسمیت پېژندلو په اړه هڅه وکړي هغه ټول د طالبانو د ظلمونو شریکان دي».
سیاسي ګوندونه لغوه او فعالیتونه یې ممنوع دي
د طالبانو له خوا د سیاسي ګوندونو او خوځښتونو پر فعالیت هم بندیز لګول شوی او د دې ډلې په حکومتي سیسټم کې یوازې د طالبانو غړي او پلویان ګډون لري.
د تېر جمهوري نظام پر مهال د افغانستان په عدلیې وزارت کې ۷۲ سیاسي ګوندونه په رسمي ډول ثبت وو. د راپورونو له مخې، یادو ټولو ګوندونو په ګډه شاوخوا ۳۰۰ زره تر ۴۰۰ زره پورې غړي لرل.
واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته د یادو ګوندونو پر سیاسي فعالیت بندیز ولګول شو او هېڅ ګوند، ټولنې او خوځښت ته د سیاسي فعالیت اجازه نه ورکول کېږي.
د طالبانو د عدلیې وزارت ویلي، چې ټول سیاسي ګوندونه او ټولنیز سازمانونه لغوه شوي او له دغو ادرسونو هېڅوک د سیاسي فعالیت حق نه لري.
طالبانو د عدلیې وزارت د سیاسي ګوندونو اړوند ریاست هم له تشکیلاتو اېستلی دی.
طالبانو خبرداری ورکړی، چې د ګوندونو په نوم هر ډول کړنه ناقانونه ده او که د کومې ډلې له خوا پر دغه شان دریځونو ټینګار کېږي، نو له قانوني او شرعي چلند سره به مخامخ شي.
د سیاسي ګوندونو ډېره برخه مشران له هېواده بهر وتلي، خو د حزب اسلامي مشر ګلبدین حکمتیار لا هم افغانستان کې اوسیږي.
د طالبانو د حکومت ټولې پرېکړې د امیرالمومنین په نوم شخص له خوا ترسره کیږي او د کابینې په تشکیل کې یې ټول وزیران پخواني جنګي قوماندانان او ملایان دي.
د څلورو کلونو په تېرېدو سره لا هم د یادې ډلې ټوله کابینه سرپرسته ده او دوی ویلي، چې د افغانستان پخوانی اساسي قانون نه مني، خو خپله هم تراوسه د یوه اساسي قانون پر جوړولو نه دي بریالي شوي.
نړیواله ټولنه او هېوادونه وايي، طالبانو په دې کار سره د ټول شموله حکومت جوړولو ژمنه تر پښو لاندې کړې ده او دا ډله د سختګیرانه پالیسیو له امله په افغانستان کې هم له داخلي مشروعیت او د ټولنې د پراخې برخې له ملاتړه برخمن نه دي.
په کندهار کې یو قومي مشر چې نه غواړي نوم یې واخېستل شي، وايي:« خلک د طالبانو له کړنو خوشحاله نه دي، ولس باندې هره ورځ بندیزونه لګول کیږي. ځوانان ټول د امر بالمعروف دبندیزونو له امله شکایت کوي. مشرانو خپلې دروازې د خلکو پر مخ تړلې دي، یوازې مشخص کسان له مشرانو سره لیدلی شي. خلک له ډاره وایي چې بیعت یې کړی دی، کنه هېڅوک د طالبانو له چلند او د حکومتدارۍ له ډول څخه راضي نه دي».
له بشري حقونو څخه سرغړونه په ځانګړې توګه په عام محضر کې تورنو ته کسانو بدني سزاګانې، اعدامونه، د پخوانیو نظامیانو ربړونه، د طالبانو د ځینو چارواکو له خوا شخصي زندانونه او د ټولنیزو ازادیو سلبولهم ددې لامل ګرځېدلي، چې د دې ډلې د رسمیت پېژندلو چاره وځنډوي.
د ملګرو ملتونو او نړیوالو بشري سازمانونو پر غبرګونونو سربیره طالبان نږدې هره ورځ یا دوو ورځو کې د هېواد په بېلابېلو ولایتونو کې تورنو کسانو ته بدني سزاوې ورکوي.
شنونکي وايي، که څه هم ځیني هېوادونه د اړتیا له مخې، له طالبانو سره سوداګریزې اړیکي پالي، خو بشري حقونو ته له درناوي،داخلي مشروعیت او ټولشموله حکومت پرته د هېوادونو له خوا د دې ډلې د حکومت رسمیت پېژندل ناشوني ښکاري.
که څه هم طالبان له نشه يي توکو سره د مبارزې خبرې کوي؛ خو د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو موندنې ښيي، چې یو شمېر طالب چارواکي او سیمه ييز قومندانان د اومان په دې نوي کاروبار کې ښکېل دي.
پر نشه يي توکو د طالبانو له بندیزونو وروسته افغانستان انټرنشنل ـ پښتو په کندهار، هلمند، فراه، زابل، غور او ارزګان کې له ۴۰ ورځو پرله پسې تعقیب وروسته د خپلو سرچینو له لارې موندلي، چې لا هم په دې ولایتونو کې د اومان بوټي د راټولولو او ایپډرین استخراج پټ مرکزونه فعاله دي.
سیمه ییزو سرچینو ویلي، دا یوه نوې صنعتي نشه ده چې د طالبانو تر سیوري لاندې پر مخ روانه ده.
په سوېل کې یو شمېر کروندګر وايي: «د طالبانو ځیني قوماندانان د ایپډرین تولید او قاچاق ته اجازه ورکوي، یا له دې شبکو مالیات اخلي.»
ایفډرا (Ephedra) چې په سیمه ییزه توګه د اومان په نوم پېژندل کیږي یو بوټی دی، چې د افغانستان په مرکزي او سوېلي غرنیو سیمو په خاص ډول غور، دایکنډي او ارزګان کې په طبیعي ډول وده کوي، چې اوس په افغانستان کې په چټکۍ سره د کرېسټال په صنعت کې په یو مهم عنصر بدل شوی دی.
د راپورونو له مخې، دا مواد د نیمروز، فراه او بلوچستان له لارې ایران، ترکیې او تر دې دمه اروپا ته هم رسېږي.
د طالبانو مشر هبت الله اخونزاده د ۲۰۲۲ کال د اپرېل په میاشت کې د یوه فرمان له مخې د نشه يي توکو پر کښت او قاچاق بندیز ولګاوه؛ خو له دې سره سره ګاونډيو هېوادونو په وار-وار ویلي، چې له افغانستان څخه د نشه یي توکو قاچاق ډېر شوی دی.
که څه هم نړۍ د طالبانو تر واک لاندې افغانستان کې د تریاکو له کښت او قاچاق سره اشنا ده، خو اوس بیا یوه نوې نباتي نشه يي سرچینه د نړۍوالو او سیمه ییزو اندېښنو لامل شوې ده
سرچينې وایي، چې د تاریاکو د بندېدو له کبله د اومان قاچاق په وروستيو کلونو کې دومره پراخ شوی، چې د نشه یي توکو د نړۍوالو څارونکو ادارو پام یې ځان ته اړولی دی.
د اومان ګټه څوک وړي، کروندګر که قاچاقبر؟
د طالبانو تر واک لاندې په لرو پرتو سیمو کې د خدماتو نشتوالی، بېکاري، د اصلاح شویو کښتونو په برخه کې له بزګرو سره د مرستې نه کول او د لرو سیمو د یوه پراخ نفوس له پامه غورځول او له امکاناتو لرې ساتل د دې لامل شوی، چې کلیوال او کروندګر کوکنار د خپلو عایدو یوه مهمه سرچینه وبولي.
پر کوکنارو د طالبانو بندیز زرګونو بزګرانو او کروندګرو ته اقتصادي ضربه ورکړې او اوس په ډېرو لرو سیمو کې کروندګرو د اومان بوټي ټولولو ته مخه کړې.
د روزګان د دهراود ولسوالۍ اوسېدونکی حاجي امان الله د دې بوټي په اړه وايي: «اومان بوټی په غرونو کې په طبیعي ډول شین کېږي، کرنه، اوبه یا خاص زحمت نه غواړي. خلک یوازې غرونو ته ورځي، دا راټولوي، وچوي او بیا یې منځګړي یا قاچاقبران پېري، همدا سادګي او چټکه ګټه ده چې بزګران یې دې کار ته هڅولي دي.»
کروندګر باور لري، چې د اومان بوټي راټولول یوه پټه خو فعاله سوداګري ده، چې د دوی په خبره د دې بوټي تقاضا ورځ تر بلې لوړېږي او د نشه يي توکو پټه اقتصادي کړۍ یې پیاوړې ساتلې.
حاجي امان الله وايي، چې په بازار کې د وچ شوي اومان بیه شاوخوا ۴ سوه افغانۍ ده او ورځنۍ تر لاسه شوي عواید یې تر نورو کرنیزو کارونو ډېر لوړ دي.
نوموړی وايي، چې ډېری وخت ماشومان، ځوانان او حتی ښځې هم په غرنیو سیمو کې دغه بوټي راټولوي.
د کوکنارو او نورو نشه يي توکو د کښتونو په څېر د اومان بوټي ګټه هم تر ډېره د کروندګرو او کلیوالو پر ځای قاچاقبر تر لاسه کوي.
همدغه کلیوال سپین ږیری امان الله وايي: «د کوکنارو د کښت ګټه هم بزګرانو نه، قاچاقبرو او ټولوونکو تر لاسه کول، لویو کاروبارویانو ته یې ډېره ګټه رسېده، موږ بزګران چې تر مصرف شوي عواید چې لږ ګټه به پاتې شوه موږ به خوښ وو، خو د اومان ګټه دا ده، چې کر، کښت او مصرف نه غواړي خو بیا یې هم ډېره ګټه قاچاقبر او ښکېلو لویو کسانو ته رسېږي.»
د امان الله په خبره، له تېر یوه کال څخه د فقر د زیاتېدو، محدودو اقتصادي فرصتونو او د نشه يي توکو د نړۍوالې تقاضا له کبله زیات بزګران اومان د بدیل عاید په توګه استفاده کوي.
اومان اقتصادي سرچینه که یو بل ناورین
د سوېلي ولایتونو اوسېدونکي وایي، چې اقتصادي ستونزو، بې کاري او د کوکنارو بندیز دوی دې ته اړ کړي، چې د اومان راټولولو ته مخه کړي.
سرچينې وايې، چې د هلمند، روزګان، غور، دایکنډي، کندهار، بامیان او فراه ولایتونو په ځینو ولسوالیو کې دا کاروبار ورځ تر بلې پراخېږي.
د هلمند ولایت د سنګین ولسوالۍ یو اوسېدونکی اسدالله چې د اومان د پروسس یوه کارخانه لري، وایي چې د کوکنارو له بندیز وروسته دا نوی کاروبار د خلکو لپاره د عاید یوه مهمه سرچینه ګرځېدلې.
نوموړی زیاتوي: «د هلمند هر کس اوس په دې کاروبار اخته دی، که له ۵ څخه تر ۷ لکه افغانیو ولګول شي، دوه میاشتې وروسته دوه برابره جوړوي، ډېر ساده کار دی، یوه ژرنده، یو لوښی او څو بېلره بسنه کوي.»
د اسدالله په خبره، د دې کاروبار اسانتیا او ګټه دومره ده چې عام خلک له غرونو څخه اومان راټولوي او بیا یې د نشه يي توکو کاروباریان په ټیټه بیه اخلي.
نوموړی وايي: «دا بوټی بیا د ساده تېزاب، اوبو او حرارت له لارې د ایفیډرین په ماده بدلېږي، چې له هغه وروسته ترې شیشه یا کرسټال جوړېږي.»
د روزګان ولایت یو اوسېدونکی ندا محمد وايي، دا بوټی اوس د سیمې د خلکو لپاره د یوې ورځنۍ مزدورۍ یا عاید سرچینه ګرځېدلې.
ده وویل: «د اومان راټولولو کار دومره زیات شوی چې خلک هره ورځ څلور یا پنځه کسان ګوماري، چې له غرونو دا بوټی راټول کړي، د ورځې له زرو تر دوه زرو افغانیو پورې پیدا کوي، دا ښه کاروبار دی، ځکه ډېر خلک پکې مصروف شوي دي.»
د کندهار له لرې پرتو ولسواليو نېش، میانشین، خاکرېز او یو شمېر نورو سیمو څخه هم معلومات تر سره شوي، چې ډېری سیمه ییز اوسېدونکي د اومان په راټولولو بوخت دي او یو شمېر سیمه ییز قومندانان یې همکاري کوي.
د کندهار د نېش ولسوالۍ یو اوسېدونکی عبدالله په دې اړه وايي: «د اومان پاڼې وچېږي، ژرنده کېږي، په تېزابو کې شپه پاتې کېږي، بیا اېشول کېږي، یو ډول ژېړ ځګ پیدا کوي، چې له هغه نه کرسټال جوړېږي.»
د یوناني بوټو یو پخوانی پلورونکی عبدالعلي چې اوس د نشه يي توکو له کاروبار سره نږدې دی، وایي چې دا بوټی له پخوا د خلکو د ټوخي او زکام لپاره کارېده خو اوس یې بله بڼه خپله کړې.
هغه زیاته کړه: «موږ کلیوال خلک یو، ډاکټر نه لرو، همدا بوټی له پېړیو راهیسې زموږ د کورنیو درمل دي، خو اوس خلک دا بوټی د نشه يي موادو لپاره کاروي، خطرناک شوی خو عاید یې زیات دی.»
د طالبانو د ادارو له خوا بندیزونه هم وخت ناوخته لګول شوي، خو د راپورونو له مخې دغه کاروبار لا هم پټ دوام لري.
د هلمند د سنګین، باغران، موسی کلا، د کندهار د خاکریز، نېش غورک او د روزګان د ګېزاب او خاص روزګان په غرنیو سیمو کې خلک د ورځې له ماسپښینه تر ماښامه بوټي راټولوي، بیا یې پر ټیټه بیه پلوري.
سره له دې چې طالبان وایي، د اومان د تولید مخنیوی یې کړی او پر کارخونو یې بندیزونه لګولي، خو سیمه ییز واقعیتونه بیا بله کیسه کوي.
خلک وایي، له مجبورۍ څخه دا بوټي راټولوي، نشه يي کاروباریان یې پروسس کوي او له افغانستانه بهر ته یې صادروي.
په ټوله کې اومان چې پخوا د زکام او ټوخي بوټی وو، اوس د افغانستان د اقتصادي ناورین، بې کارۍ، جګړې او قاچاقي بازارونو په سیوري کې د یوه نوي نسل ژوند ته بلا ګرځېدلې.
د اومان په اړه د طالبانو دريځ؟
اومان اوس د نشه يي اقتصاد یوه مهمه سرچینه ګرځېدلې، په دې سوداګري کې تر ډېره د طالبانو سیمه ییز قوماندانان ښکېل دي، چې له امله یې د طالبانو حکومت د دې نوي ګواښ پر وړاندې له سختو ننګونو سره مخ دی.
د طالبانو د نشه يي توکو پر وړاندې د مبارزې اداره وايي، چې په تېر یوه کال کې یې د متامفتامین په ګډون د نشه يي موادو د تولید ۱۴۰۰ کارخونې او لابراتوارونه تخریب کړي او نږدې ۱۴ زره قاچاقبران او کاروباریان یې عدلي ادارو ته ورپېژندلي دي.
د دې تر څنګ چارواکي وايي، چې د نشه يي توکو پر ضد د خپلو اقداماتو په ترڅ کې یې د ایفدرایا اومان تولید ۸۰ سلنه راکم کړی.
خو د سیمه ییزو او نړۍوالو ادارو معلومات بیا یو بل انځور وړاندې کوي.
د ایران د نشه يي توکو د مبارزې مشر سکندر مومني چې د نشه يي توکو پر ضد د ملګروملتونو د کمېسیون په غونډه کې یې خبرې کولې، ویلي چې د روان لمریز کال په لسو میاشتو کې له افغانستانه ایران ته د مصنوعي نشه يي توکو قاچاق کې شل سلنه زیاتوالی راغلی.
نوموړی زیاتوي، چې دوی د تریاکو د کښت د کمېدو هرکلی کوي، خو لا هم د افغانستان له لورې د مصنوعي نشه يي موادو په ځانګړي ډول متامفتامینو قاچاق دوام لري.
د طالبانو چارواکي بیا ټینګار کوي، چې د نشه يي موادو د قاچاق مخنیوی یې جدي نیولی.
د نشه يي توکو پر ضد د مبارزې ادارې مشر مولوي عبدالحق همکار وايي، چې د دوی د عملیاتو په ترڅ کې په وروستیو درېیو میاشتو کې نږدې ۸۴ زره کیلوګرامه اومان نیول شوي او ۲۷ د متامفتامین د تولید کارخونې له منځه وړل شوې دي.
په کندهار کې د طالبانو د نشه یي توکو سره د مبارزې ادارې یوې سرچینې افغانستان انټرنشنل ـ پښتو ته ویلي، دا بوټی د ۲۰۲۱ کال په ډسمبر کې په غور، فراه، بامیان،روزګان، هلمند او نیمروز ولایتونو کې له بندیز سره مخ شو، خو لا هم د هغو کسانو له لورې راټولېږي، چې له اقتصادي مجبورۍ یا د نشه يي بازار له تقاضا سره مخ دي.
د ایفدرا پراخ شتون او له هغه نه د متامفتامین د ترلاسه کولو اسانه پروسه د طالبانو هڅې له سترو خنډونو سره مخ کړې دي.
سره له دې چې طالبان وایي د نشه يي توکو د قاچاق، تولید او کاروبار پر ضد مبارزه جدي ده، خو لا هم د نشه يي موادو نړۍوال بازارونه د افغانستان د مصنوعي نشه يي توکو له نفوذ څخه خلاص نه دي.
کارپوهان باور لري، تر هغه چې د افغانستان اقتصادي ستونزې، د قانون حاکمیت، شفافیت او سیمه ییزه همکاري پیاوړې نه شي، د نشه يي اقتصاد د بدیل موندل به یو اوږد او ستونزمن بهیر وي.
شفاف بندیز خو پټ کاروبار؛ د اومان بوټي قاچاق او پروسس کې د سیمه ییزوچارواکو لاس
په داسې حال کې چې د طالبانو حکومت په رسمي بڼه د نشه یي توکو پر کر، تولید، استعمال او قاچاق بندیز لګولی او له نړۍوالو سره یې د دغې مبارزې ژمنې تازه کړي، خو د افغانستان انټرنشنل - پښتو موندنې، سیمه ییزې سرچینې او عیني شاهدان وايي، د اومان په تولید او قاچاق کې د طالب چارواکو، مخکېنیو لویو قاچاقبرانو او د ځینو سیمه ییزو چارواکو لوی لاس دی.
د طالبانو د لومړۍ دورې تر ټولو لوی مالي ملاتړی حاجي بشر نورزی چې د طالبانو په دویمه دوره کې د امریکا له بنده ازاد شوی او اوس کندهار کې اوسېږي، د طالبانو د دفاع وزارت مرستیال ملا قیوم ذاکر، د ننګرهار والي نعیم بړېڅی، د کانونو او پټرولیم وزیر هدایت الله بدري مشهور په ګل اغا او د هغه کورنۍ، یو شمېر والیان او سیمه ییزو قومندانانو د نشه یي توکو د تولید، قاچاق او کاروبار په پروسو کې ښکېل دي.
سرچینې وایي، چې اومان نوی کاروبار هم تر ډېره د همدې کسانو کړیو پراخ کړی او غواړي دغه پروسه په پټه خو په پراخ ډول مخ ته یوسي.
که څه هم د طالبانو د نشه یي توکو پر ضد د مبارزې ادارې څو ځله ویلي، چې دوی د اومان پر راټولولو، سوداګرۍ او پروسس بندیز لګولی؛ خو په ډېرو سیمو کې لا هم د اومان بوټي ټولونه او د کرېسټال توليدي کارخونې فعاله دي.
د کندهار د نېش ولسوالۍ یو ځایي اوسېدونکی چې د امنیتي ګواښونو له امله نه غواړي نوم یې واخیستل شي، وایي:«په سیمه ییزه کچه ولسوالان او قوماندانان د دغه بوټي په قاچاق او پروسس کې رول لري، عام خلک نشي کولای دغه د تولید په ډول استفاده او یا هم وپلوري، خو ځايي چارواکي د خپلو خاصو کسانو په مرسته دغه بوټي راټولوي، دلته یې ژرنده کوي او بیا هغو سیمو ته یې لېږي چې ترې ښېښه جوړېږي.»
د معلوماتو له مخې، د اومان څلور کیلوګرامه له سل تر درې سوه افغانیو پلورل کېږي او له هرو ۳۰ کیلوګرامه بوټي څخه یو کیلو ایفېډرین تولیدېږي.
د طالبانو مرکزي چارواکي پرلهپسې ادعا کوي، چې دا کاروبار بند شوی، خو د بېلابېلو ولایتونو له دننه داسې راپورونه ترلاسه کېږي چې دا فابریکې لا هم فعالې دي.
یوه سرچینه وایي، چې د فراه د بکوا ولسوالۍ، د هلمند سنګین، موسی کلا او ګرشک سیمو کې اوس هم د ښېښې د تولید فابریکې فعالې دي.
له دې څرګندېږي، چې طالبان یا له دې کاروباره ناخبره دي چې دا احتمال کم دی، یا یې په شعوري ډول اجازه ورکړې او یا هم دغه فعالیتونه د سیمه ییزو چارواکو له لوري د «اقتصادي ځانبساینې» یوه پټه سرچینه ګرځېدلې ده.
د کندهار ولایت د نېش ولسوالۍ اوسېدونکي وایي، د طالبانو په منځ کې د نشه يي بوټي اومان د کنټرول او قاچاق پر سر جدي شخړې راولاړې شوي، چې له امله یې وسله والې نښتې هم شوې دي.
عیني شاهدان وایي، د طالبانو دوه ډلې په تېر یوه کال کې څو ځله د کندهار په نېش ولسوالۍ کې یو بل سره جنګېدلي او مرګژوبله یې هم اړولې ده.
یو ځایي اوسېدونکی په دې اړه وايي: «په تېر یوه کال کې یوازې په نېش ولسوالۍ کې دوه ځله نښته وشوه، د طالبانو یوه ډله هڅه کوي د اومان کاروبار بند کړي، خو بله ډله چې له مرکزه راغلې او له پخوانیو جهادي قوماندانانو سره اړیکې لري، دغه بوټی راټولوي، پروسس کوي او نورو سیمو ته یې وړي.»
دی زیاتوي:«د طالبان تر منځ دا شخړه یوازې د یوه دیني فرمان نه ده، بلکې اوس یوه مالي شخړه ده، یو اړخ یې د شېخ د امر تطبیق ګڼي، بل یې د غنیمت او حلال رزق یوه لاره بولي.»
د سیمې خلک وایي، له کندهار څخه مرکزي ادارې ته څو ځله راپورونه ورکړل شوي، خو د دوی په خبره لا هم د کوم واقعي اقداماتو نښې نه تر سترګو کېږي.
د راپورونو له مخې، د طالبانو تر منځ د ایفېډرا بوټي پر سر اختلاف یوازې د نېش په ولسوالۍ کې نه، بلکې په نیمروز، هلمند، فراه او ارزګان کې هم شوی.
سرچینې وایي، ځینې وختونه د مرکزي ادارې مداخله هم ځای نه نیسي، ځکه ښکېلې ډلې هره یوه ځان ته دلایل لري.
د نشهیي توکو خلاف د طالبانو رسمي سیاست یو مخ ښکاري، خو له ولایتي شواهدو، سیمه ییزو خلکو، اقتصاد او کیمیاوي پروسو څخه څرګندېږي، چې طالبان د اومان په پټ کاروبار کې یا مستقیما ښکېل دي یا یې د «سخت دریځه قانون» تر سیوري لاندې ځینې چارواکي دا تجارت پرمخ وړي.
نړۍوال غبرګون؛ شک او شبهه
سره له دې چې د طالبانو ادارې پرله پسې ادعا کوي، چې د نشه يي توکو پر وړاندې یې بې سارې مبارزه پیل کړې، خو د دې مبارزې اړوند نړۍوال شکونه ورځ تر بلې ډېرېږي.
تازه معلومات ښيي، چې د افغانستان د مصنوعي نشه يي توکو قاچاق نه یوازې دوام لري، بلکې د ځینو ګاونډیو هېوادونو د رسمي شمیرو پر اساس زیات شوي هم دي.
نړۍوال په ځانګړي ډول د ایران له خوا وړاندې شوي راپورونه د طالبانو هغه ادعاوې تر پوښتنې لاندې راولي، چې وايي د نشه يي توکو پر ضد یې کړي دي.
د ایران د نشه يي توکو ضد ادارې مسوول محمد حسین نازري اصل اعلان کړی، چې په۱۴۰۱کال کې شاوخوا ۷۱۶ ټنه نشه یي توکي نیول شوي دي.
د ایران د نشه يي توکو ضد پولیسو مشر ایرج کاکاونډ بیا ویلي، چې د ۲۰۲۳ کال له مارچ څخه د کال تر پایه شاوخوا ۴۷۰ ټنه نشه يي توکي ضبط شوي، چې دا د ۲۰۲۲ کال په پرتله ۲۱ سلنه زیاتوالی ښيي.
د ایران د نشه يي توکو ضد مبارزې چارواکي وایي، یوازې د تهران ولایت د امنیتي ځواکونو له خوا د ۲۰۲۵ کال له پيل تر مارچ پورې ۱۹ ټنه نشه یي توکي ضبط شوي چې دا ارقام د هېواد په کچه د نورو ولایتونو له کشفونو سره ښيي چې قاچاق لا هم دوام لري.
د ایران د نشه یي توکو پر ضد د ادارې مشر سکندر مومني په ویانا کې د ملګروملتونو د نشه یي توکو نړۍوال کنفرانس ته په خپله وروستۍ وینا کې ویلي: «یوازې د روان هجري لمریز کال په لومړیو ۱۰ میاشتو کې له افغانستانه ایران ته د مصنوعي نشه یي توکو په قاچاق کې ۲۰ سلنه زیاتوالی راغلی.»
بشري زیانونه؛ ماشومان او د ځوانانو قربانۍ
ځوانان چې له اومان څخه د اېفېډ د استخراج پر مهال د تېزابو بویونه تنفس کوي، له ساه بندۍ، سر درد او حتی فلج سره مخ کېږي.
د سیمې خلک وایي، چې دا کار تر ډېره جبري یا د بېوزلۍ له امله ترسره کېږي.
د ملګرو ملتونو د نشهیي موادو څار اداره (UNODC) څو ځله خبرداری ورکړی، چې اېفېډرا د یو نوي نشه يي بحران سرچینه ګرځېدلې ده.
د ایران حکومت ادعا کوي، چې د نړۍ د اوپیوم او نورو نشه یي توکو د کشف او نیولو ۸۰ تر ۹۰سلنه یې دوی تر سره کوي او هر کال یې لویه برخه له افغانستانه وارد شوي توکي وي.
د ملګرو ملتونو د UNODC راپورونه دا هم ښيي چې په ۲۰۲۱ کې د افغانستان د مېتامفټامین (کرېسټال) نیونه له ۱۰۰ کیلوګرامه څخه تر ۲,۷۰۰ کیلوګرام ته لوړه شوې.
راپورونه وایي، په ۲۰۲۳ کال کې ایران ۶۶۲ ټنه بېلابېل نشه یي توکي ضبط کړي چې زیاتره یې د افغانستان څخه وارد شوي.
په تېرو څلورو کلونو کې په ایرن کې د اعدام شویو افغانانو شمېر
د وروستیو شمېرو له مخې، په ایران کې د نشه يي توکو په تړاو د تورنو افغان زندانیانو د اعدام کچه په بې سارې ډول لوړه شوې ده.
یوازې په ۲۰۲۴ میلادي کال کې ۸۰ افغان بنديان اعدام شوي، چې دا شمېر د تېرو درېیو کلونو په مجموع کې تر ټولو لوړ دی.
د مستندو معلوماتو پر بنسټ، په تېرو څلورو کلونو کې د افغانانو د اعدامونو شمېر په لاندې ډول لوړ شوی دی:
په ۲۰۲۱ کال کې په ایران کې ۵ افغان بنديان، په ۲۰۲۲ کال کې ۱۶ افغان بنديان، په ۲۰۲۳ کال کې ۲۵ افغان بنديان او په ۲۰۲۴ کال کې ۸۰ افغان بنديان اعدام شوي دي.
د دې شمېرو له مخې، یوازې په ۲۰۲۴ کال کې تر ۶۲ سلنه زیات اعدامونه ثبت شوي، چې دا د پام وړ زیاتوالی ګڼل کېږي.
دا بدلون نه یوازې احصایوي، بلکې سیاسي او بشري بڼه هم لري.
د راپورونو له مخې، له افغانستانه ایران ته د مصنوعي نشه يي توکو، په ځانګړې توګه اېفېډرا قاچاق زیات شوی، چې له امله یې نیونې او سختې جزاګانې ډېرې شوې دي.
افغان کروندګر پر نشه يي توکو د طالبانو د بندیز د توپيریز حکم پر عملي کولو نیوکې کوې او وايي، چې د افغانستان په سوېل کې د طالبانو لوړپوړي قومندانان او چارواکي د خپلو کړیو او ملکي کسانو په مټ په پراخ ډول د نشه يي توکو کاروبار دوامداره ساتلی او یوازې دغه بندیزونه پر عامو کروندګرو عملي کېږي.
د ارزګان د دهراود ولسوالۍ اوسېدونکی حاجي امان الله د کروندګرو او سیمه یيزو اړمنو خلکو د اقتصاد د پیاوړتیا لپاره د اومان ټولول مناسب ګڼي.
هغه وايي: «د اومان بوټي راټولول تر ټولو اسانه او ارزانه لاره ده، چې د پلور مارکېټ ته یې لاسرسی هم ساده خبره ده.»
د نړۍوالو بندیزونو، بېکارۍ او بېوزلۍ له امله د خلکو ژوند ورځ تر بلې ستونزمن شوی. که څه هم طالبان هڅه کوي، چې خپل اقتصادي نظام پیاوړی کړي؛ خو د نړۍوالې ټولنې سره د اړیکو کمزورتیا او د مرستو نشتوالی د دغه هڅو مخه نیسي.
په دغه راپور کې به د طالبانو د حکومت اقتصادي وضعیت او پر وړاندې یې شته خنډونه وڅېړل شي.
که څه هم افغانستان له ۲۰۲۱ کال وړاندې له بېوزلۍ او اقتصادي کړکېچ سره مخامخ و؛ خو د طالبانو په بیا واکمنېدو دغه کړکېچ لاپسې پراخ شو او د هرې ورځې په تېرېدو ژورېږي.
د ملګرو ملتونو د بشري مرستو د همغږۍ دفتر (OCHA) د ۲۰۲۴ کال د راپور له مخې؛ څه باندې ۲۴ مېلیونه افغانان بشري مرستو ته بېړنۍ اړتیا لري، چې دا د ټول نفوس نږدې ۶۰سلنه جوړوي.
د طالبانو په واکمنۍ کې د بېکارۍ څپې
پر افغانستان د طالبانو د بیا واکمنۍ څلور کاله پوره شول؛ خو، په دغه څلورو کلونو کې په دغه هېواد کې د نورو ستونزو ترڅنګ د فقر او بېوزلۍ کچه خپل وروستي حد ته رسېدلې او اقتصادي وضعیت خورا اغېزمن شوی دی.
عام افغانان وایي، د طالبانو له بیا راتګ وروسته یې روزګار خراب شوی او د بېکارۍ له کبله په تنګ شوي او د ژوند د بقا لپاره څه په لاس کې نه لري.
ډېری هغه افغانان چې خپلې دندې او کارو بارونه یې له لاسه ورکړي وایي، فقر او بېوزلۍ یې پر ژوند او ورځنیو چارو سيوری غوړولی او روان حالت نور له زغمه وتلی دی.
ځینو کابل مېشتو له افغانستان انټرنشل ـ پښتو سره په خبرو کې ویلي، چې اقتصادي وضعیت يې ورځ تر بلې کړکېچن کېږي او د طالبانو حکومت باید ژر تر ژره خلکو ته کاري فرصتونه رامنځته کړي؛ څو له هېواده د ځوانانو د تېښتې مخنیوی وشي.
د کابل یو اوسېدونکی نعمان وایي:« ما مخکې په یوه بهرني دفتر کې دنده لرله، تنخوا مې ښه وه ګوزاره مو کېده او له ژونده راضي وم؛ خو د طالبانو له راتګ سره زموږ پروژه ونه غځول شوه او موږ ته یې ځواب راکړ. ډېر وخت کېږي، چې له یوه ملګري سره مې چې د موټرو د پېر او پلور کار کوي ځان بوخت کړی؛ خو له سختو اقتصادي ستونزو سره مخامخ یم. روزګار مې خراب دی او د ځینو مجبوریتونو له کبله دباندې هم نه شم تلای.»
په دې اړه بیا د کابل یوه اوسېدونکې شبنم وایي:« ما په یوې حکومتي ادارې کې دنده لرله تنخوا مې دومره نه وه؛ خو د دې هیله مې لرله، چې پرمختګ وکړم او په ښه ځای کې به دنده پیدا کړم. اوس خو تاسو هم خبر یاستئ، چې حکومت ډېری ښځینه کارکوونکې په کورونو کېنولې دي. هیله مو دا ده، چې موږ ته لازم کاري فرصتونه برابر شي.»
له بل پلوه د کندوز ولایت اوسېدونکې صابره «مستعار نوم» چې له کلونو راهیسې د دغه ولایت د مرکز د نجونو په یوې لېسه کې یې د ښوونکې دنده لرله وايي، د طالبانو په راتګ او له شپږم ټولګي پورته د نجونو پرمخ د ښوونځیو د دروازو له تړل کېدو وروسته یې اقتصادي وضعیت ګډوډ شوی دی.
نوموړې وايي، چې طالبانو د دې په ګډون په دغه ولایت کې ډېری ښځینه ښوونکې چې له شپږم ټولګي پورته نجونو ته یې درسونه ورکول؛ په کور کېنولې دي.
صابره وایي:« کله چې ښوونځي بند شول طالبانو وویل، چې تاسو په کور کېنئ موږ بیا احوال درکوو؛ خو تراوسه مو برخلیک نه دی روښانه. په معاشونو مو مخکې څه ناڅه ګوزاره کېده؛ خو اوس د میاشتې پنځه زره افغانۍ راکوي، موږ په اوونۍ کې دوه ځلې ښوونځي ته د حاضرۍ د لاسلیک لپاره ځو؛ خو نیمایي معاش مو په کرایه کې ځي.»
صابره چې څلور ماشومان لري وايي، خاوند یې د روشن مخابراتي شبکې د یوې ستنې ساتونکی دی او د هغه تنخوا هم دومره نه ده چې د دوی ګوزاره پرې وشي.
تر دې وړاندې نړۍوال بانک هم ویلي و، د ځوانانو ګومارنه یوه د پام وړ ننګونه ده چې په هرو څلورو ځوانو افغانانو کې یو یې بېروزګاره دی.
په افغانستان کې د کارګرو ملي ټولنه وایي، دا مهال په افغانستان کې شاوخوا ۱.۵ مېلیونه کاري ځواک وزګاره دی چې ورسره د بېکارۍ کچه هم خورا لوړه شوې ده.
که څه هم په افغانستان کې د تېر حکومت پرمهال یوشمېر ځوانانو له بېکارۍ سر ټکاوه؛ خو واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته په افغانستان کې کاري فرصتونه لا محدود شوي دي.
د طالبانو د سختو تګلارو له امله په دولتي ادارو کې د ښځو په کار بندیزونه ولګېدل او دغې ډلې د ټاکنو کمېسیون، د اردو، د بشري حقونو خپلواک کمېسیون او د ښځو چارو وزارت په څېر د تېر حکومت ځینې ادارې لغوه کړې، چې ورسره ګڼ کارکوونکي بېکاره شول.
له بل پلوه د بودجو د سخت کمښت له امله هم ځینو نړۍوالو بنسټونو او سازمانونو په افغانستان کې خپل فعالیتونه او پروګرامونه محدود کړي، چې تر ډېره ښځې یې له امله اغېزمنې شوې دي.
د افغانستان پخواني ولسمشر محمد اشرف غني په دغه هېواد کې بېوزلي او د حل لارو په اړه یې د خپلو غږیزو پوډکاسټونو په یوې لړۍ کې ویلي، چې د افغانستان د نفوس نیمه برخه په مطلقې بېوزلۍ کې ژوند کوي او د خلکو درېیمه برخه د یوې یا دوه ډوډیو د اخیستو توان نهلري.
پخواني ولسمشر همدا راز ویلي، که اوسني اقتصادي وضعیت کې بدلون رانه شي او په همدې ډول دوام وکړي؛ نو دا د تدریجي مرګ لاره ده.
هاخوا طالبانو بیا په تېرې چنګاښ میاشت کې له قطر سره د ۷۰۰ افغان کارګرو د لېږد هوکړه وکړه.
د طالبانو د کار او ټولنیزو چارو وزارت ویلي، د قطر له دولت سره یې تازه د افغان کارګرو د استولو په تړاو هوکړه کړې او د دغه بهیر په لومړي پړاو کې به ۷سوه کسان یاد هېواد ته واستول شي.
د کابل اوسېدونکی نعمان که څه هم د طالبانو له دغه اقدامه هرکلی کوي؛ خو وايي په افغانستان کې د بېروزګارۍ روانې کچې ته په کتو دغه هڅه بیخي وړه ده.
نوموړی وايي، قطر ته اوس ۷۰۰ کسان بېول کېږي؛ خو په هر ولایت کې زرګونه کسانو په دغه لړۍ کې نوم لیکنه کړې ده.
د نړۍوالو مرستو بندېدل
د فقر په منګولو کې راګیر افغانستان کې ډېری افغانان لاهم په بشري مرستو پايي؛ خو د دغه مرستو بندېدو خلک له سختو ستونزو سره مخ کړي دي. له هغه راهیسې چې په ۲۰۲۱ کال کې طالبانو بیا واک تر لاسه کړی له افغانستان سره د نړۍوالې ټولنې په مرستو کې د پام وړ کمښت راغلی دی.
په افغانستان کې مخ پر زیاتېدونکي فقر او بېوزلۍ د نورو سربېره پر افغان ماشومانو هم اغېز کړی دی.
د روان ۲۰۲۵ کال د اپرېل میاشتې په لومړۍ اوونۍ کې په افغانستان کې د خوړو نړۍوال پروګرام ویلي و، چې په دغه هېواد کې درېنیم مېلیونه ماشومان په روان کال کې له خوارځواکۍ سره مخامخ دي.
د دغه بنسټ د معلوماتو له مخې؛ په افغانستان کې د سختې خوارځواکۍ له کبله په هرو لسو ثانیو کې یو ماشوم په خوارځواکۍ اخته کېږي او هغه مېندې چې باید خپلو ماشومانو ته شېدې ورکړي؛ په خپله هم په خوارځواکۍ اخته دي او د خوراکي توکو له کمښت سره مخامخ دي.
یادې ادارې همدا راز ویلي و، چې د افغانستان د نفوس نږدې درېیمه برخه (تر ۱۵ مېلیونه وګړي) د ژوندي پاتې کېدو لپاره بېړنیو خوراکي مرستو ته اړتیا لري او افغانستان دا مهال په نړۍ کې د لوږې په مرکز بدل شوی دی.
افغانستان سره د نړۍوالې ټولنې د مرستو کمېدل د دغه هېواد پر کاواکه اقتصادي وضعیت هم منفي اغېز کړی دی.
د روان کال په غویي میاشت کې د ملګرو ملتونو د بشري مرستو د همغږۍ دفتر اوچا ویلي و، چې په افغانستان کې یې د بشري عملیاتو بودجه په پراخه کچه راکمه کړې ده او د دغه بدلون له امله د مرستو رسولو چارې یې له ۴۰۱ ولسوالیو یوازې ۱۴۵ ولسوالیو ته راکمې کړې دي.
وخت ناوخت د طالبانو حکومت هم پر نړۍوالې ټولنې غږ کړی، چې په افغانستان کې د فقر او بېوزلۍ پر وړاندې خپل انساني او اخلاقي مسوولیت ادا کړي.
د ۲۰۲۴کال په نومبر میاشت کې د طالبانو د حکومت د کرنې وزارت مرستیال په یوه نړۍوال کنفراس کې ویلي و، که نړۍوال په نړۍ کې د بېوزلۍ ختمول غواړي؛ نو پیل دې له افغانستانه وکړي.
د طالبانو د کرنې، اوبو لګونې او مالدارۍ وزارت مرستیال مولوي صدر اعظم عثماني په چین کې د فقر کمولو او کرنې پرمختګ نړۍوال کنفرانس کې دغه غوښتنه کړې وه.
د اقتصادي چارو کارپوهان د افغانستان د اقتصادي ودې او دلته د بېوزلۍ او فقر په لمنځه وړلو کې نړۍوالې مرستې مهمې ګڼي؛ خو وايي دا یې بنسټیزه حل لاره نهده.
د اقتصادي ټیکاو د ټینګښت حل لارې
په دې اړه د اقتصادي چارو کاروپوهان وايي، اقتصادي ټیکاو ته رسېدل یوه مسلکي مسله ده او دې موخې ته د رسېدو لپاره د سیاسي ټیکاو سربېره د داسې ادارو موجودیت اړین دی، چې په ژمنتیا او د افغانستان عیني واقعیتونو په کتو نه ستړې کېدونکې هلې ځلې وکړي.
د اقتصادي چارو کارپوه محمد بشیر دودیال د اقتصادي ودې د لاملونو په اړه افغانستان انټرنشل- پښتو ته وویل:« په افغانستان کې د اقتصادي ودې لپاره تر ټولو مهم ګام سیاسي ټیکاو دی چې، نورې ټولې برخې لکه ټولنیز ټیکاو، اقتصادي ټیکاو او امنیتي ټیکاو هم پکې شاملېږي. که ټیکاو نه وي پانګهوال پانګونې ته نه حاضرېږي.»
که څه هم طالبانو په وار، وار ادعا کړې، چې اوس په افغانستان کې باثباته شوی او پانګهوال کولای شي په ارامه زړه پانګونه وکړي؛ خو ښاغلی دودیال وايي د رادیکالي یا په خپله خوښه د بدلونونو په دوام کې د سیاسي ټیکاو ټینګښت ستونزمنه چاره ده.
په ټوله کې ښاغلی دودیال وړاندیز کوي، چې د افغانستان د اقتصادي وضعیت د ښه والي لپاره باید یو پراخه او منظمه ملي پروګرام جوړ شي چې پکې د سیاسي ټیکاو ټینګښت، د کرنې او مالدارۍ پراختیا، د کوچنیو کاروبارونو ملاتړ، د سیمهییزې سوداګرۍ پراخول، د کانونو قانوني او شفاف استخراج، د ښځو اقتصادي ګډون ته زمینه برابرول، د بهرنیو پانګهوالو جلب او په منظم ډول د افغان کاري ځواک بهر ته صادرول شامل وي.
په ورته وخت کې پانګهوال بیا دا مني، چې په افغانستان کې اوسمهال څه ناڅه نسبي ټیکاو ټینګ شوی؛ خو وايي لاهم د پانګونې پر وړاندې ګڼې ننګونې پرخپل ځای دی.
په کابل کې یو پانګهوال چې نه غواړي په راپور کې یې نوم یاد شي افغانستان انټرنشل – پښتو سره په خبرو کې وايي، په بېلابېلو برخو کې د طالبانو ناسمې پالیسۍ د دې لامل شوې چې افغانستان نړۍوالې انزوا ته ولاړ شي او دې مسلې د پانګونې په برخه کې خورا منفي اغېزې لرلې دي.
هغه وایي:«طالبان په خپل ضد کلک ولاړ دي؛ ټوله دنیا ورته وايي، چې ښوونځي خلاص کړئ او د خلکو حقونه ورکړئ؛ خو دوی یې کیسه کې نه دي. د نړۍ یو هېواد مو په رسمیت نه پېژني، د بانکي سکتور په برخه کې له ډول، ډول ستونزو سره مخامخ یو؛ که واضح ووایم حالت بیخي ګونګ دی، نو په داسې شرایطو کې پانګونې ته څوک زړه نه شي ښه کولای.»
طالبان د قوش تپې کانال، په نیمروز ولایت کې د کمال خان، هرات کې د پاشدان او په کابل کې د شاه او عروس بندونو جوړول، د قلعه نو د اوبو رسونې او بادغیس بند، د مزار شریف د تخته پل او شبرغان کې د څښاک اوبو پروژه، په ۱۵ ولایتونو کې د ښارګوټو جوړول، په یو شمېر ولایتونو کې د برېښنا د مزو غځول، د ځینو لویو لارو پخول او د بېلابېلو لویو او وړو کانونه کېدنه د خپل حکومت لویې لاسته راوړنې ګڼي.
له دې ټولو سره، سره عام هېوادوال او د اقتصادي چارو ځینې کارپوهان او پانګهوال بیا وايي، چې د طالبانو له لوري د لویو اقتصادي پروژو پلي کول تر ډېره تبلیغاتي بڼه لري او د دوی له ادعاوو سره، سره ورځ تر بلې په افغانستان کې اقتصادي کړکېچ مخ په خرابېدو دی.
هڅه مو وکړه، چې په دې اړه د طالبانو د حکومت د اقتصادي بسټونو نظر هم ولرو؛ خو بریالي نه شو. طالبانو ویلي، چې شته مالي امکاناتو ته په کتو به بېلابېلې اقتصادي پروژې پلي او په دې برخه کې خپلو هلو ځلو ته دوام ورکړي.
د اقتصادي چارو کارپوهان افغانستان کې د اقتصادي فعالیتونو کمښت، د خصوصي سکتور پر وړاندې بېلابېلې ستونزې، د بهرنیو شرکتونو وتل، له نورو هېوادونو سره د راکړې ورکړې په کچه کې د پام وړ کموالی او په ټوله کې نامعلوم وضعیت د اقتصادي ټیکاو پر واړندې لویې ننګونې بولي او خبرداری ورکوي، که وضعیت همداسې دوام وکړي؛ نو لرې نه ده چې یادې ستونزې به د ټولنیزې بېثباتۍ سربېره امن او ټیکاو ته چې طالبان یې خپله لویه لاسته راوړنه ګڼي، هم لاره هواره کړي.
