فنلنډ، سویډن، استونیا، لاتویا، پولنډ، بلغاریا، رومانیا او لیتوانیا ویلي چې روسیه د یورو-اتلانتیک سیمې د امنیت، سولې او ثبات لپاره تر ټولو لوی، مستقیم او اوږدمهالی ګواښ دی.
د اروپايي اتحادیې د دغو اتو هېوادونو مشرانو د سېشنبې په ورځ په هلسینکي کې سره ولیدل او د اروپايي ټولنې د ختیزې پولې د دفاع په اړه یې خبرې وکړې.
د ایران د بشري حقونو د فعالې او د سولې نوبل جایزې ګټونکې نرګس محمدي ورور او وکیل ویلي، چې د هغې له نیول کېدو څلور ورځې وروسته هم د نوموړې د ځای او روغتیا په اړه هېڅ معلومات نه لري او سخت اندېښمن دي.
نرګس محمدي د جمعې په ورځ وروسته له هغې ونیول شوه، چې په مشهد ښار کې یې د وکیل خسرو عليکردي د یاد غونډې پر مهال د هغه «شکمنه مړینه» وغندله.
د هغې ورور حمید محمدي د سېشنبې په ورځ خبریالانو ته وویل، چې دوی د نرګس د روغتیا او د ساتلو د څرنګوالي په اړه ډېر لږ معلومات لري او دا اندېښنه شته چې له هغې سره ناوړه چلند شوی وي.
هغه وویل، چې بل ورور یې، چې د امنیتي دلایلو له امله یې نوم نه شي اخیستل کېدای، د دوشنبې په شپه په لنډ ډول له نرګس محمدي سره خبرې کړې دي.
د مشهد څارنوال حسن همتي فر ویلي، چې نرګس محمدي او د خسرو عليکردي ورور د یادغونډې پر مهال «پاروونکې څرګندونې» کړې، «د نورمونو خلاف شعارونه» یې هڅولي او «عامه نظم یې ګډوډ کړی» دی.
حمید محمدي وویل، خور یې تایید کړې چې د امنیتي ځواکونو له لوري وهل شوې او تمه لري چې د « اسلامي جمهوریت پر ضد د توطیې» په تور پرې قضیه جوړه شي.
د هغه په وینا، نرګس محمدي د سر، مخ او غاړې په برخه کې وهل شوې او د یادې غونډې پر مهال لږ تر لږه له ۳۹ نورو کسانو سره یوځای نیول شوې ده.
هغه زیاته کړه، چې مشر ورور یې د خپلواکې طبي معاینې غوښتنه کړې وه، خو چارواکو رد کړې ده.
د ایران د بهرنیو چارو وزارت سملاسي په دې اړه تبصره نه ده کړې.
نرګس محمدي په ۲۰۲۳ کال کې، په داسې حال کې چې په بند کې وه، د ښځو د حقونو او په ایران کې د اعدام د سزا پر ضد د درې لسیزو مبارزې له امله د سولې نوبل جایزه وګټله. هغې تر دې وړاندې هم د « اسلامي جمهوریت پر ضد د تبلیغاتو» په ګډون په بېلابېلو تورونو څو ځله بند تېر کړی دی.
نوموړې د تېر کال په وروستیو کې د درملنې لپاره د بند د موقتي ځنډ له امله د تهران د اوین له زندان نه خوشې شوې وه.
د هغې فرانسوۍ وکیلې شیرین اردکاني ویلي چې چارواکي ښايي بېرته ځنډول شوې سزاوې فعالې کړي او ډېر ژر یې محکمې ته وړاندې کړي.
د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ په فلوریډا کې د ۲۰۲۱کال د جنورۍ په ۶مه د خپلو ویناوو د «تحریف» له کبله د برېتانوۍ رسنۍ بيبيسي پر وړاندې د ۱۰ مېلیارد ډالرو دعوه ثبت کړه. ټرمپ ادعا کوي، چې بيبيسي د هغه وینا «ناسمه او د هغه د بدنامۍ لپاره اېډېټ کړې» ده.
د سيبياېس د راپور له مخې؛ ډونالډ ټرمپ د دوشنبې په ورځ (د لېندۍ ۲۴مه) د فلوریډا محکمه کې د برېتانوۍ شبکې بيبيسي پر ضد دعوه ثبت کړه. په دې دعوه کې دوه مادې شاملې دي: یوه د افترا او بله د ایالت د سوداګریزو اصولو د نقض موضوع ده.
د ټرمپ د حقوقي ډلې په وینا؛ د هرې مادې لپاره پنځه مېلیارده ډالر غوښتل شوي، چې ټولټال ۱۰ مېلیارده ډالر کېږي. وکیلانو په ۳۳ مخیزه دعوه کې ادعا کړې، چې بيبيسي د «پانوراما» مستند په خپرولو د ټرمپ وینا داسې وړاندې کړې چې مخاطب ته یې د کانګرس پر ودانۍ د برید د هڅولو پیغام ورکوي. دغه مستند د امریکا تر ولسمشریزو ټاکنو یوه اونۍ مخکې خپور شوی و.
وکیلان وايي، چې بيبيسي «په قصدي ډول» د ټرمپ د وینا دوه برخې سره یوځای کړې؛ څو لیدونکي په بشپړ ډول ګمراه کړي. د حقوقي ډلې په ادعا؛ د دغه دوو کلېپونو ترمنځ ۵۵ دقیقې توپیر و او اېډېټ شوې نسخې د ټرمپ د سولې بلنه حذف کړې ده.
د ټرمپ د حقوقي ډلې ویاند ټېلګراف ورځپاڼې ته ویلي:« بيبيسي چې پخوا یوه باوري رسنۍ وه، اوس بدنامه شوې ده. دغه شبکې د ولسمشر ټرمپ وینا په قصدي اېډېټ سره په څرګند ډول د ۲۰۲۴کال د ولسمشریزو ټاکنو په بهیر کې لاسوهنه کړې ده.»
ټرمپ هم مخکې خبریالانو ته ویلي و:« د بيبيسي پر ضد د ویناوو د تحریف له کبله شکایت کوم. دوی زما په خوله کې خبرې کېښودې او زما لهخوا هغه څرګندونې یې جوړې کړې، چې ما هیڅکله نه وې کړې.»
بيبيسي (د لړم په ۲۲مه) په رسمي ډول له ټرمپ بښنه وغوښته او اېډېټ شوې خپرونه یې د قضاوت تېروتنه وبلله؛ خو ویاند یې وویل چې د افترا کومه سرچینه نهشته. د دې تر څنګ د بيبيسي عمومي مدیر ټېم ډیوي او د خبرونو د څانګې مشرې ډیبو راټنس (د لړم په ۱۸مه) استعفا وکړه.
ټرمپ د دوی استعفا ستایلې دي. دا د رسنیو پرضد د ټرمپ درېیمه دعوه ده، چې د خپلې دویمې ولسمشریزې دورې پرمهال یې ثبت کړې ده. نوموړي تر دې وړاندې د سپټمبر په میاشت کې د نیویارک ټایمز پر ضد د ۱۵ مېلیارد ډالرو دعوه کړې وه او د جولای په میاشت کې د والسټریټ ژورنال پر ضد یې هم شکایت کړی و.
د ملګرو ملتونو د پوهنې، ساینس او فرهنګ سازمان (یونسکو) وایي، په نړۍ کې د خبریالانو پرضد تاوتریخوالی ورځ تر بلې زیاتېږي او د خبریالانو د وژنې ۸۵سلنه قضیو ته لاهم رسېدنه نهده شوې. هاخوا د طالبانو تر واک لاندې افغانستان کې هم د بیان ازادي محدود شوې او خبریالان له سانسور سره مخ دي.
یونسکو د ۲۰۲۲–۲۰۲۵ کلونو نړۍوال راپور خپور کړی، چې پهکې د رسنیو ازادي، خپلواکي او د خبریالانو د خوندیتوب په اړه معلومات راغلي دي. راپور څرګندوي، چې ازاده، خپلواکه، څو اړخیزه او مسلکي خبریالي د ډیموکراسۍ بنسټ او د دوامداره پرمختګ موخو ترلاسه کولو لپاره مهم شرط دی.
یونسکو وايي، د خبریالانو خوندیتوب یوازې د رسنیو د ازادۍ خبره نهده؛ بلکې د ټولنې د روڼتیا، معلوماتو ته د لاسرسي او د بشري حقونو د ټینګښت لپاره هم حیاتي اهمیت لري. راپور وړاندیز کوي، چې د خبریالانو د خوندي چاپېریال برابرول باید د حکومتونو، نړۍوالو ادارو او مدني ټولنو لپاره لومړیتوب وي.
ورته مهال په افغانستان کې د طالبانو بیاځل واکمنېدو راهیسې د بیان او د رسنیو د ازادۍ وضعیت تر سخت فشار لاندې دی. راپورونه ښيي، چې د طالبانو تر واک لاندې رسنۍ له سخت سانسور سره مخامخ دي.
خبریالان یوازې هغه خبرونه خپرولای شي، چې د واکمنو لپاره «د منلو وړ» وي. د هر ډول نیوکې یا ناخوښې تبصرې په صورت کې خبریالان د بند، شکنجې او نورو سزاوو سره مخ کېږي.
د طالبانو د اطلاعاتو او کلتور وزارت لهخوا هر ډول نارسمي او نامنظور شوی راپور په جدي ډول سرغړونه ګڼل کېږي. د ښځینه خبریالانو شمېر د طالبانو د فشارونو له امله په پراخه کچه کم شوی او ډېری ښځینه خبریالانې اړ اېستل شوې، چې خپلې دندې پرېږدي.
د راپورونو له مخې، اوسمهال اووه خبریالان د طالبانو په بند کې دي؛ خو دوه خبریالان تازه د طالبانو له بنده خوشې شوي دي. یاده دې وي، چې د خبریالانو ستونزې یوازې تر افغانستان نه محدودې نهدي؛ بلکې ډېری افغان خبریالانو د طالبانو لهخوا د پراخو ګواښونو له کبله یې هېواد پرېښی او اوس په ګاونډیو هېوادونو کې له پراخو ننګونو سره مخ دي.
په پاکستان او ایران کې د جلاوطنه خبریالانو لپاره د ویزې ستونزې او د جبري ستنولو ګواښونه هغه څه دي، چې د دوی پر وړاندې یې حالت لاترینګلی کړی. نړۍوال راپورونه څرګندوي، چې خبریالان د نړۍ په ګوټ، ګوټ کې د ازادۍ او خوندیتوب له جدي ننګونو سره مخ دي؛ خو په افغانستان کې دغه ننګونې تر بل هر ځای پراخې دي.
د امریکا د فډرال څېړنیزې ادارې یا اېفبيای رييس کش پاتېل د رود ایلند ایالت د پراوېډنس ښار پر براون پوهنتون د بریدګر د پېژندنې او نیول کېدو په تړاو د معلوماتو لپاره ۵۰ زره ډالره جایزه اعلان کړه. پاتېل د یوه تورن عکس هم خپور کړی دی.
درې ورځې مخکې (شنبه د لیندۍ ۲۲مه) یوه وسلهوالو د امریکا د رود ایلند ایالت د پراوېډنس ښار پر براون پوهنتون برید وکړ، چې له امله یې ۲ زدهکړیالان ووژل شول او ۹ نور ټپيان شول او په ظاهره تر پېښې وروسته په تېښته بریالی شوی دی.
کش پاتېل د کابل پر وخت د سېشنبې په سهار وختي (د لیندۍ ۲۵مه) په خپله اېکسپاڼه د تورن کس د عکسونو په خپرولو سره ویلي، دوی به د دغه تورن کس د هغو معلوماتو په بدل کې ۵۰ زره ډالره جایزه ورکړي، چې پر بنسټ یې یاد تورن کس تر پېژندنې وروسته ونیول شي.
له دې سره هممهاله، براون پوهنتون بیا ویلي، د پېښې په سبا (یکشنبه ۲۳مه) د یادې پېښې په تور نیول شوی کس د اړوندو ادارو لهخوا د کافي دلایلو د نشتوالي له امله خوشې شوی دی.
د یادونې وړ ده، چې براون یو څېړنیز خصوصي او همداراز له ډېرو پخوانیو پوهنتونونو څخه شمېرل کېږي.
د حالوش د راپور لهمخې، د ایران د کرمان په فهرج سیمه کې د نظاميانو یوه چکپاینټ ته نږدې د وسلهوالو او دولتي ځواکونو تر منځ نښته رامنځته شوې، چې له امله یې د ایران د اطلاعاتو وزارت دوه مامورین او دوه انتظامي کسان وژل شوي دی. د راپور لهمخې، یو شمېر نور یې ټپیان شوي هم دي.
په دغه راپور کې د سیمهییزو سرچینو له قوله راغلي: «ډزې ډېرې شدیدې وې او د چکپاینټ په ساحه کې امنیتي وضعیت هم ترینګلی شوی دی.»
حالوش داسې ویډیو هم خپره کړې، چې پکې لیدل کېږي د فهرج له سیمې د دولتي مامورینو ټپیان او جسدونه لېږدول کېږي.
حالوش تر دې مخکې په ایران شهر کې هم د دولتي نظامیانو پر درېیو موټرو د وسلهوالو له بریدونو خبر ورکړی و او زیاته کړې یې وه، چې په یاده پېښه کې هم یو شمېر امنیتي ځواکونو ته مرګژوبله اوښتې ده.