افغانستان انټرنشنل - پښتو
هر کال د ډسمبر په وروستۍ ورځ د نړۍ په بېلابېلو ښارونو کې رڼاګانې بلېږي، کلیساوې د مذهبي مراسمو لپاره چمتوالی او لوی اکثریت کورنۍ د یو بل د لیدو لپاره تیاری نیسي. دا فضا د کرېسمېس د رارسېدو نښه ده؛ هغه ورځ چې د پېړیو په اوږدو کې یې خپل مذهبي، ټولنیز او کلتوري بڼې بدلې کړې دي.
کرېسمېس د عیسوي عقیدې لهمخې د حضرت عیسیٰ علیهالسلام د زېږون د یاد ورځ ده، خو د تاریخي اسنادو له مخې، د عیسیٰ علیهالسلام د زېږېدو دقیقه نېټه معلومه نهده. د تاریخپوهانو په وینا، د میلادي څلورمې پېړۍ پر مهال کله چې عیسویت د روم امپراتورۍ رسمي دین شو، کلیسا د ډسمبر ۲۵مه د کرېسمېس د ورځې په توګه وټاکله.
دا ټاکنه له پخوانیو رومي دودونو سره هم تړاو لري. په همدې ورځو کې د Saturnalia او Dies Natalis Solis Invicti په نوم جشنونه نمانځل کېدل، چې د ژمي د اوږدو شپو پای او د رڼا د بېرته راستنېدو سمبول و.
کلیسا هڅه وکړه، چې دا پخواني دودونه د عیسوي عقیدې په چوکاټ کې راونغاړي، څو نوی دین د خلکو په ورځني ژوند کې ځای پر ځای کړي.
مذهبي مراسم او دودونه
په عیسوي نړۍ کې کرېسمېس د کلیسايي عبادتونو، د شپې ځانګړو دعاوو او مذهبي سرودونو سره نمانځل کېږي. په ډېرو هېوادونو کې خلک د کرېسمېس د شپې په مراسمو کې ګډون کوي، چې د عیسیٰ علیهالسلام د زېږون کیسه پکې بیا روایت کېږي.
خو د وخت په تېرېدو سره، د کرېسمېس مذهبي بڼه یوازې د کلیسا تر دېوالونو محدوده پاتې نه شوه. د کرېسمېس ونه چې ریښه یې د شمالي اروپا له پخوانیو دودونو سره تړل کېږي، د دې ورځې مهم سمبول وګرځېد. همدارنګه، د سانتا کلاز کیسه چې د سنت نیکولاس له تاریخي څېرې الهام اخلي، د ماشومانو لپاره د کرېسمېس ځانګړی رنګ جوړ کړ.
د سانتا کلاز کیسه
سانتا کلاز د کرېسمېس له تر ټولو مشهورو څېرو څخه دی، خو د هغه کیسه له یوې تاریخي څېرې پیلېږي. د سانتا کلاز ریښه د څلورمې میلادي پېړۍ له یو عیسوي مذهبي مشر سنت نیکولاس سره تړاو لري، چې د خپلې سخاوت، مهربانۍ او د بېوزلو سره د پټې مرستې له امله مشهور و.
د وخت په تېرېدو سره، د سنت نیکولاس کیسه له اروپا امریکا ته ورسېده او نوم یې په «سانتا کلاز» واوښت. په نولسمه پېړۍ کې ادبیاتو او رسنیو هغه د سپین ږیري، سور لباس او د ماشومانو لپاره د ډالیو راوړونکي په توګه وروپېژاند.
نن سانتا کلاز د کرېسمېس د خوښۍ، سخاوت او مینې سمبول دی، او د هغه کیسه ماشومانو ته د یو بل د خوښولو او مرسته کولو پیغام ورکوي.
نن ورځ کرېسمېس په ډېرو هېوادونو کې له مذهبي چوکاټ څخه وتلی او کلتوري بڼه یې خپله کړې ده. په جاپان، سویلي کوریا او ځینو عربي هېوادونو کې که څه هم اکثریت عیسویان نه دي، خو کرېسمېس د رڼاګانو، موسیقۍ او سوداګریزو فعالیتونو له لارې نمانځل کېږي.
اقتصادي اړخ یې هم د پام وړ دی. په لوېدیځو هېوادونو کې د کرېسمېس موسم د کال تر ټولو لوی سوداګریز پړاو بلل کېږي. پلورنځي ځانګړي تخفیفونه اعلانوي او د ډالیو دود د مصرف کچه لوړه کړې ده. منتقدین وایي چې دا سوداګریز بُعد کله ناکله د کرېسمېس اصلي پیغام تر سیوري لاندې راولي.
کرېسمېس او ټولنیز پیغام
سره له سوداګریز رنګ، کرېسمېس لا هم د ټولنیز مسوولیت ورځ بلل کېږي. خیریه بنسټونه، مذهبي ادارې او مدني سازمانونه د بېوزلو، کډوالو او یتیمانو لپاره ځانګړي پروګرامونه تنظیموي. د عیسویت د تفکر په اساس، د سولې، بښنې او مینې پیغام، چې د عیسیٰ علیه السلام له ژوند او تعلیماتو سره تړاو لري، د دې ورځې مرکزي ارزښت دی.
په جګړه ځپلو او بېثباته هېوادونو کې کرېسمېس د سولې د هیلو سمبول هم ګرځېدلی. حتا په هغو سیمو کې چې عیسویان لږکي دي، دا ورځ د بینالادیاني زغم او ګډ ژوند پیغام لري.
بېلابېلې نېټې او ګډ مفهوم
که څه هم ډېری هېوادونه کرېسمېس د ډسمبر په ۲۵مه نمانځي، خو ځینې ارتودوکس کلیساوې لکه روسیه، سربیا او ایتوپیا دا ورځ د جنورۍ په ۷مه نمانځي. توپیر د کلیز د سیستم له امله دی، خو د ورځې مفهوم یو دی: د رڼا، امید او نوي پیل پیغام.
که په لنډه یې ووایو، کرېسمېس ښيي چې څنګه یو مذهبي دود کولی شي د تاریخ په اوږدو کې پراخ شي او نړۍوال کلتوري ارزښت خپل کړي.
دا ورځ نن د عیسیٰ (ع) د زېږون د یاد ترڅنګ، د سولې، انساندوستۍ او ټولنیز پیوستون نښه هم ده؛ پیغام چې د مذهب، ژبې او جغرافیې له پولې اوړي.
دا ورځ د ملګرو ملتونو عمومي اسمبلې په رسمي توګه په ۱۹۹۹م کال کې ومنله.
د ښځو پر وړاندې تاوتریخوالی چې فزیکي، رواني، اقتصادي او جنسي ډولونه لري، نه یوازې ښځې زیانمنوي، بلکې د ټولنې په پرمختګ او هوساینې هم ناوړه اغېز لري. د دې ورځې د نمانځلو موخه د ښځو د حقونو ساتنه، د تاوتریخوالي د ستونزې په اړه د عامه پوهاوي لوړول او د هغو هڅو پراختیا ده، چې د ښځو لپاره یو خوندي او عادلانه چاپېریال رامنځته کوي.
د میرابل خویندو کیسه
د میرابل خویندو کیسه د ډومینیکن جمهوریت د یوې کورنۍ درې زړورو خویندو (پاتریا، مینروا، او ماریا ترسا) د ژوند او مبارزې کیسه ده، چې د ظلم پر وړاندې یې خپله مبارزه پیل کړه.
دوی د ۱۹۵۰م کال په وروستیو کې د ډېکټاټور رافایل تروخیو د ظالمانه رژیم پر وړاندې ودرېدل، چې خلک یې په وېره کې ساتلي وو.
میرابل خویندې د خپلې پوهې او زړورتیا له لارې د سیاسي ازادۍ لپاره یوه ځواکمنه ډله جوړه کړه، چې د "لاس مارپوساس" (پتنګان) په نوم پېژندل کېده.
د دوی د مبارزې موخه د ظلم پای ته رسول او د ډېموکراسۍ لپاره لار هوارول وو.
دوی په ۱۹۶۰ کال د نومبر په ۲۵مه، د رژیم د استخباراتو له خوا د یوې غمیزې قرباني شوې، چې د ډیکټاټور رژیم د ظلمونو یوه بربنډه څرګندونه وه.
د میرابل خویندو وژل د ډومینیکن د خلکو په زړونو کې د بدلون او درېدو یوه جذبه راوپاروله، چې د څو میاشتو په اوږدو کې د رژیم د زوال لامل شو.
د دوی قربانۍ ته د درناوي لپاره د ملګرو ملتونو عمومي اسمبلې په ۱۹۹۹ کال کې د نومبر ۲۵مه د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي له منځه وړلو نړۍواله ورځ وټاکله.
دا ورځ د میرابل خویندو د قربانۍ یاد تازه کوي او د جنسیتي مساوات او عدالت لپاره د مبارزې سمبول ګرځېدلی.
د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي د له منځه وړلو اړتیا
د نړۍوالو راپورونو له مخې، د نړۍ په کچه تقریباً یوه پر درېیمه برخه ښځې د ژوند په جریان کې تاوتریخوالی تجربه کوي. دا شمېر په جګړهځپلو او غریبو هېوادونو، لکه افغانستان، فلسطین، پاکستان، هند، بنګله دېش، ایران، افریقايي هېوادونه او لسګونو نورو کې مخ پر زیاتېدو بریښي.
د ښځو د حقونو خوندیتوب یوازې اخلاقي اړتیا نه ده، بلکې دا د بشري حقونو بنسټیزه برخه ده، چې د یوې عادلانه او هوسا ټولنې د جوړولو لپاره اړینه ده.
افغان مېرمنې د میرابل خویندو په جامه کې
د طالبانو د بیا واکمنۍ اغېز
که څه هم له ۲۰۰۱ کال را په دې خوا د ښځو د حقونو، پر وړاندې د تاوتریخوالي د مواردو او په اړه یې د مخنیوي لپاره ډېره عامه پوهونه، تعلیم او قانوني کار شوی، خو په ۲۰۲۱م کال کې د طالبانو د بیا واک ته رسېدو وروسته په افغانستان کې د ښځو پر وړاندې تاوتریخوالی زیات شوی دی. د ښځو د ژوندانه تقریباً ټولې برخې اغېزمنې شوې دي.
ښځې عادلانه محاکمو ته لاسرسی نه لري، د کار، زده کړو، مدني او سیاسي ژوند، د خبرو او بیان ازادۍ حق ترې اخیستل شوی، چې د لومړنیو حقونو په توګه ښځې د یوه رژیم له خوا د تاوتریخوالي ښکار ګرځېدلې دي.
تعلیم ته د لاسرسي بندیز:
طالبانو د شپږم ټولګي پورته د نجونو پر زده کړو بندیز ولګاوه، چې میلیونونه نجونې یې له تعلیمه بې برخې کړې. دا پرېکړه د ښځو د پرمختګ پر وړاندې یو جدي خنډ دی.
د دغې پرېکړې په اساس ښځې په سیستماتیک ډول د زده کړو له حق بې برخې شوي او د طالبانو د رژیم له خوا ښځې د بې سوادۍ ښکار ګرځېدلې دي.
د نړۍوالو بشري قوانینو له اړخه په زور له یوه انسان د تعلیم حق اخیستل د تاوتریخوالي غوره بېلګه ده او په افغانستان کې ښځې له تاوتریخوالي سره مخ دي.
کار ته د ښځو د لاسرسي محدودیت:
په دولتي ادارو او غیرې دولتي موسسو کې ښځې له کار کولو منع شوې دي، چې هغوی یې اقتصادي خپلواکۍ ته له رسېدو راوګرځولې.
دا چاره هم په خپل ذات کې د تاوتریخوالي یو ډول دی، چې د ټولنې یو لوی قشر له اقتصادي خپلواکۍ راوګرځول شي او له هغوی دا حق واخیستل شي چې په خپله خوښه کار او اقتصادي ژوند ژواک وکړي.
پر ټولنیز ژوند بندیز:
له محرم پرته د ښځو پر سفر کولو بندیزونه، د ښځو لپاره د ځانګړو تفریحي ځایونو بندېدلاو د ښځو پر ټولنیزو حقونو محدودیتونه د دوی پر وړاندې د سیسټماټیک تاوتریخوالي څرګندې بڼې دي.
د ښځو پر وړاندې تاوتریخوالي ډولونه
د افغان مېرمنو حقونه او د نړۍوالو اندېښنې
ملګري ملتونه، د بشري حقونو سازمانونه او د ښځو د ملاتړ ادارې په دوامداره توګه د طالبانو د پالیسیو غندنه کوي او هغوی د ښځو د بشري حقونو ښکاره ناقضین بولي.
راپورونه ښیي چې ښځې اوس په افغانستان کې له سختۍ سره د ژوند کولو تر ټولو نازکو حالاتو سره مخ دي.
نه یوازې دا چې د زده کړو حق ترې اخیستل شوی بلکې په کم عمر په زور ودونو ته مجبوریږي، د افغانستان لوی شمېر مېرمنې بشپړې او منظمې غذا ته لاسرسی نه لري او د ټولنیزې بې عدالتۍ له مخې د ژوندانه له یوه ګواښمن حالت سره مخ دي.
د افغان مېرمنو مبارزه
په افغانستان کې د طالبانو له بیا واک ته رسېدو را وروسته افغان مېرمنو خپل غږ نه دی خاموش کړی، په کورنیو، سیمه ییزو او نړۍوالو سټیجونو یې د خپل حق ناره پورته کړې، د طالبانو د مېرمنو ضد سیاستونه یې چلنج کړي، د طالبانو په زندانونو کې شکنجه شوې دي، لا هم یوه ډله مېرمنې زنداني دي خو د مدني او سیاسي مبارزې هر ډول یې ازمویلی دی.
د یوه ډېکټاټور نظام پر وړاندې د یوې داسې ټولنې مېرمنې چې غږ یې عورت بللي کیږي درېدل د میرابل خویندو له مبارزې کمه مبارزه نه ده.
د حل لارې
د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي د له منځه وړلو لپاره تر هر څه وړاندې د دولتونو په کچه مفکوريي ژمنتیا ته اړتیا ده، خو طالبان په فکري لحاظ د ښځو د یو شمېر حقونو مخالفت کوي.
که چېرې لاندې ګامونه وا نه خیستل شي نو افغانې مېرمنې به لا هم وځپل شي:
نړۍوال ملاتړ:
نړیواله ټولنه باید د ښځو د حقونو د خوندیتوب لپاره پر طالبانو فشار زیات کړي او د افغان ښځو د ملاتړ لپاره عملي ګامونه واخلي.
د افغاني ټولنې په ۲۲ اقشارو کې تر ټولو ځپل شوی قشر د مېرمنو دی، چې له هر ډول فردي، جنسي او هویتي ازادۍ بې برخی دی.
د نړۍوال جنسي اعتدال تفکر له مخې، نړۍوالې ټولنې ته بویه چې د افغانستان د میلیونونو مېرمنو د حقونو د خوندیتابه په پار له افغان مېرمنو سره مرسته وکړي. حاکمه ډله تر فشار لاندې راولي او د مېرمنو د حقونو مساله جدي ونیسي.
تعلیم ته لاسرسی:
د ښځو لپاره د زده کړې حق باید خوندي شي، ځکه زده کړه د ښځو د خپلواکۍ او پرمختګ بنسټیز عنصر دی، خو په افغانستان کې حاکمه ډله د دغه حق د ورکړې مخالفه ده، په ملي او نړۍواله کچه فشارونه کولی شي چې طالبي تفکر چلنج کړي او مېرمنې خپل اساسي حق تر لاسه کړي.
اقتصادي فرصتونه:
ښځو ته د کار او اقتصادي فعالیتونو لپاره شرایط برابرول د دوی د ټولنیز او اقتصادي ځواکمنتیا لپاره اړین دي، خو که پر وړاندې یې سیستماتیک مقاومت موجود وي، اړینه ده چې لومړی مقاومت له منځه یوړل شي او ورپسې اقتصادي فرصتونه برابر شي.
د عامه پوهاوي لوړول:
که څه هم ټولیزې او ټولنیزې رسنۍ د مېرمنو د حقونو په تړاو په عامه پوهاوي کې ځانګړې ونډه ادا کړې ده، خو د ښځو د حقونو په اړه د دودیزو باورونو بدلون او د پوهاوي پروګرامونه د ټولنیز پرمختګ لپاره مهم دي.
وروستیو شلو کې دا بدلون جوت حس کېدلی شي، خو د طالبانو بیا واک ته رسېدلو د مېرمنو په اړه عامه افکار زیانمن کړي دي.
د نومبر ۲۵مه یوازې یوه ورځ نه ده، بلکې د ښځو د حقونو د خوندیتوب لپاره د اوږدې مبارزې یو سمبول دی. په افغانستان کې ښځې لا هم له ډیرو ستونزو سره مخ دي، خو د دوی لپاره د یوې روښانه راتلونکې د جوړولو لپاره نړۍوالې هڅې باید دوام ومومي. په ملي کچ د مېرمنو د حقونو د ساتنې او پر وړاندې یې د تاوتریخوالي د له منځه وړلو هڅې باید لا ګړندۍ او منسجمې شي.
دا مهال افغان مېرمنې د میرابل خویندو په جامه کې د ظلم او ستم ښکار شوي او اړتیا ده، چې جابر حاکم پر وړاندې له خپلو ورونو سره یو ځای له خپلو حقونو دفاع وکړي.
دا دفاع د روښانه راتلونکې زېری ورکوي او د حق دا سپیڅلی غږ د افغان وطن ټولو لوڼو او خویندو ته د ازادۍ پیغام ورکوي.
د ښځو د حقونو ساتنه نه یوازې د هغوی لپاره بلکې د ټولې نړۍ لپاره د سوکالۍ او پرمختګ لامل ګرځي.
