له کابل پوهنتون څخه د يوې سرچينې د معلوماتو له مخې، د دغه پوهنتون ۳۵۳ ټوکه علمي څېړنیز کتابونه له کتابتون اېستل شوي او بېرون غورځول شوي دي. سرچینې «د افغانستان لپاره د معلوماتي ټکنالوژۍ پایداره سیسټمونه» ژبه او کلتور په برخه کې دا کتابونه خورا مهم بولي.
دغه سرچينه چې نه غواړي نوم يې یاد شي افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې دغه لوی شمېر کتابونه په اتو کارتونونو کې اېښې و، خو «طالبانو» خځلو کې غورځولي دي.
سرچینه وړاندې وايي، دا کتابونه د کابل پولتخنيک، هرات او ننګرهار پوهنتونونو د استادانو له لوري د علمي څېړنې په مېتود په انګلیسي ژبه ليکلي او د دوو جرمني استادانو تر بیا کتنې وروسته چاپ شوي وو.
دا په داسې حال کې ده، چې د طالبانو د لوړو زده کړو سرپرست ندا محمد ندیم نن د افغانستان د بېلابېلو پوهنتونو له استادانو سره په غونډه کې وويل، چې ۴۵۰ تنه استادان له زده کړو وروسته له بهرنیو هېوادونو څخه بېرته افغانستان ته راستانه شوي دي.
د طالبانو د کار او ټولنیزو چارو وزارت سې شنبه د زمري ۲۴مه د کابل د پرځېدو ورځ عمومي رخصتي اعلان کړه. دغه وزارت د یوې خبرپاڼې په ترڅ کې دغه ورځ د امریکا د «اشغال» او متحدینو پر وړاندې یې د «جهاد» د بریا ورځ بللې ده.
د ۱۴۰۰ کال د زمري په ۲۴مه طالبانو د ډېرو ولسوالیو او لویو ښارونو په نیولو او له هېواد څخه د پخواني ولسمشر محمداشرف غني له وتلو وروسته ولسمشرۍ ماڼۍ ونیوله.
د طالبانو په واکمنېدو سره د افغانستان اسلامي جمهوري نظام نسکور شو.
طالبان په داسې حال کې دغه ورځ لمانځي چې ډېری افغانانو په خواله رسنیو کې دغې ورځې ته د تورې ورځې نوم ورکړی.
په ورته وخت کې په بهر کې د مېشتو افغانانو لخوا د نړۍ په بېلابېلو ښارونو کې په دغه ورځ د پراخو اعتراضونو غږ اوچت شوی او له افغانانو یې غوښتي، چې په دغو اعتراضونو کې برخه واخلي او د طالبانو د کړو وړو غندنه وکړي.
طالبانو په بیا واکمنېدو سره په بېلابېلو برخو په ځانګړې توګه پر نجونو او ښځو پراخ بندیزونه لګولي دي، چې له امله یې دا پاړکی له زدکړو، کار، ټولنیز او ازاد فعالیت منع شوې دي.
د طالبانو بیا ځلې راتګ یو ځل بیا افغانان له اقتصادي ستونزو او کډوالۍ سره مخامخ کړي دي.
د طالبانو د لوړو زدکړو وزارت سلاکار وايي، تر هغه چې مشر یې امر نه وي کړی د دغو پوهنتونونو دروازې به د تېر په څېر تړلې پاتې وي. طالبانو په تېر ډېسمبر میاشت کې نجونې له پوهنتونو منع کړې، چې په پر افغانستان سربېره یې په نړیواله کچه هم پراخ غبرګونونه راوپارول.
د ۲۰۲۱ کال د اګست په میاشت کې، واک ته د طالبانو له رسېدو سملاسي له شپږم ټولګي څخه پورته نجونې ښوونځي ته له تلو بندې شوې. له دغې پرېکړې وروسته افغانستان په نړۍ کې یوازینی هېواد شو، چې نجونې یې د زدکړو اجازه نه لري.
د افغانستان د دې ډلې د لوړو زدکړو وزیر ندا محمد ندیم هغه مهال ویلي وو، چې د جنسیت د اختلاط د مخنیوي لپاره پر نجونو د پوهنتون بندیز اړین دی او د ده په باور د ځینو مضامینو تدریس هم د اسلامي اصولو او شرعي احکامو سره په ټکر کې دی.
هغه وويل، دغه بنديز چې د طالبانو د مشر ملا هبت الله لخوا صادر شوى، تر بلې خبرتيا پورې به پر ځاى پاتې وي.
اوس د لوړو زدکړو وزارت سلاکار مولوي عبدالجبار اسوشېتد پرېس ته ويلي :«کله چې امیرالمومنین د لګېدلي بنديز د لرې کولو امر وکړي، نو د ټولو پوهنتونو چاپېریال د ښځينه محصلينو د زده کړې لپاره چمتو دی.»
خو دا چې د طالبانو مشرتابه به کله دغه پرېکړه کوي، مولوي عبدالجبار یې په اړه څه نه دي وایي.
هغه په دې اړه زیاته کړه:« کله چې امیرالمومنین امر وکړي، چې د پوهنتونونو دروازې د نجونو پر مخ پرانیزئ، نو موږ به په هماغه ورځ د پوهنتون دروازې د نجونو پر مخ خلاصې کړو.»
هغه ویلی:«زموږ ټول مشران د نجونو د زدکړو د بیا پیلېدو پلوي دي، ان زموږ وزیران هم د دغه کار پلوي کوي.»
د طالبانو د لوړو زدکړو وزارت سلاکار دغه څرګندونې داسې مهال کوي، چې واک ته د دوی د رسېدو دویمې کلیزې ته د ګوتو په شمېر ورځې پاتې دي.
ګڼ افغانان د پوهنتونونو او د نجونو لپاره د ښوونځيو د بیا پرانیستو په برخو کې پر دغه ډله سخت بې باوره شوي دي.
هغوی پوښتي، چې د نجونو لپاره د مناسب چاپېریال جوړونه ولې دومره ستونزمن دي چې دوی یې د دوو کالو له تېرېدو وروسته هم نه شي برابرولی.
افغانستان هغه هېواد دی، چې د اقتصادي کمزورتیا له امله یې هره برخه اغېزمنه شوې. پر ماشومانو درانه کارونه، په نشه یې توکو د ځوانانو روږدېدل، د سوالګرو د شمېر زیاتېدل، د خلکو وزګارتیا او دې ته ورته نورې ستونزې شته چې خلک ورسره لاس او ګرېوان دي.
له دغو ستونزو څخه یوه یې پر ماشومانو د درنو کارونو ترسره کول دي.
په هغه عمر کې چې د نورې نړۍ ماشومان د روښانه راتلونکې لپاره زده کړې پیلوي، افغان ماشومان بیا له کلونو راهیسې د بشري حقونو له موازینو څخه په سرغړونې سره د زده کړو ترڅنګ شاقه یا درانه کارونه هم کوي.
ډېری ماشومان د خپلو کورنیو د کمزوري اقتصاد له امله د غالیو اوبدلو په کارخونو، د کروندې او مالدارۍ، په کانونو، د موټرو د ترمیم په ورکشاپونو، د خښتو په بټیو او نورو برخو کې په درنو کارونو بوخت دي.
شپاړس کلن داوود او پنځلس کلن فرهاد هغه دوه وروڼه دي، چې د طالبانو له واکمنۍ وروسته یې ښونځی پرېښود او ایران ته د کار کولو په موخه ولاړل.
دغه وروڼه چې اوس مهال په ایران کې د کالیو ګنډلو په یوې تولیدي کارخونه کې په کار بوخت دي وایي، چې د جمهوریت پر مهال دوی ته کاري فرصتونه زیات وو، او هره ورځ به له ښوونځي څخه تر رخصتۍ وروسته د کالیو ګنډلو په یوه دوکان کې د شپې تر ناوخته په کار کولو بوخت وو، خو له بدلونونو وروسته چې اقتصادي شرایط پر دوی هم سخت شول، د خپلې کورنۍ د اقتصادي ستنو د پياوړتیا لپاره یې هېواد پرېښود.
دغه وروڼه وایي:« زده کړې او هیلې مو نیمګړې پاتې شوې، خو هڅه کوو په کار کولو سره د خپل سپین ږېري پلار مالي ملاتړ وکړو.»
اخوا دولس کلن رضوان الله چې د خپلې کورنۍ یوازینی نارینه دی وایي، په لومړي ټولګي کې و چې پلار یې مړ شو، او تر هغه وروسته د کونډې او ناروغې مور ترڅنګ یې د درېیو خویندو مسوولیت هم ور تر غاړې شو.
نوموړی د شهرنو په واټونو کې د خلکو موټر پاکوي او وایي، چې اوس مهال د خلکو اقتصادي وضعیت ښه نه دی، نو ځکه دوی ته د پخوا په شان کارونه نشته او په سختۍ سره د خپل کور اړتیاوې پوره کوي.
په تېرو کلونو کې د یو ځینو نړیوالو ادارو د شمېرو له مخې، په افغانستان کې شاوخوا دوه ملیونه ماشومان په درنو کارونو بوخت وو؛ خو اوس مهال د همدې ادارو لویه اندېښنه دا ده، چې دا شمېر په افغانستان کې د طالبانو تر واکمنۍ وروسته نور هم زیات شوی او د زیاتېدو په حال کې دی.
رایان روزنتون چې د یوې مرستندویه ټولنې په همکارۍ له نږدې دوو کلونو راهیسې فعالیت کوي، شاوخوا ۸۵ یتیمو ماشومانو ته چې ۵۵ یې هلکان او ۳۰ یې نجونې دي د ښوونې او روزنې زمینه برابره کړې ده.
ددغه روزنتون مشر حمیدالله ولي وایي، چې شلو نجونو او څلوېښتو هلکانو ته یې په بېلابېلو برخو کې د ښوونیز او مسلکي پروګرامونو سربېره د کالیو، خوړو او د دغو ماشومانو له کورنیو سره مالي برخو کې هم مرستې کړي دي.
ښاغلی ولي همداراز زیاتوي، دوی ډېر شمېر ماشومان له سړکونو څخه هغه وخت ټول کړل چې په درنو کارونو او یا هم په سوالګرۍ بوخت وو.
دیارلس کلن ادریس چې اوس مهال په یاد روزنتون کې اوسېږي وایي، چې پلار یې اوه کاله مخکې مړ شو او تر هغه وروسته یې مور د ژوند د پرمخ بېولو لپاره خلکو ته ډوډۍ پخوله.
دی وایي، له خپلې مور سره یې د همکارۍ په موخه د خلکو بوټونه رنګول؛ خو د رایان روزنتون له مسوولانو سره تر پیژندګلوۍ وروسته له درنو کارونو لاس پر سر شو او اوس مهال یوازې زده کړې کوي او د روزنتون په مالي ملاتړ له خپلې کورنۍ سره هم همکاري کوي.
په هېواد کې د طالبانو له بیا واکمنۍ وروسته د بې وزلۍ او بیکارۍ کچه لوړه شوې ده، چې له همدې امله ډېر شمېر کورنۍ اړې شوې چې ماشومان یې سخت او درانه کارونه ترسره کړي.
له زیاتو کوښښونو وروسته ونه توانېدو، چې په دې اړه د طالبانو د حکومت د کار او ټولنیزو چارو وزارت نظر هم واخلو، تر دې وړاندې دغه وزارت ویلي وو چې له ښارونو او کوڅو یې هغه ماشومان راټول کړي چې یا یې درانه کارونه ترسره کول او یا یې هم سوالګري کوله؛ خو هېڅ یوې خپلواکې سرچېنې د طالبانو د دغې ادعاوو پخلی نه دی کړی.
د پاکستان د پخوانۍ قامي اسمبلۍ استازي محسن داوړ په خپلو تازه څرګندونو کې په مولانا فضل الرحمان سختې نیوکې کړي او هغه يې په افغانستان کې د توندلارۍ په سیاست تورن کړی. تر دې وړاندې هم د دواړو خواوو ترمنځ توندې خبرې تېرې بېرې شوې وې.
د محسن داوړ او د جمعیت علمای اسلام پارلماني مشر مفتي اسد محمود ترمنځ د دغې قومي اسمبلۍ تر محنل کیدو یوه ورځ وړاندې د همدې اسمبلۍ په مجلس کې د افغانستان د سیاسي حالت او طالبانو اړوند یو پر بل توند بحث او نیوکې وشوې.
د محسن داوړ او د جمعیت علمای اسلام پارلماني مشر مفتي اسد محمود ترمنځ د دغې قامي اسمبلۍ تر محنل کېدو یوه ورځ وړاندې د همدې اسمبلۍ په مجلس کې د افغانستان د سیاسي حالت او طالبانو اړوند یو پر بل توند بحث او نیوکې وشوې.
د شمالي وزیرستان دغه استازي پرون د کویټې پرېس کلي کې جوړې شوې غونډې ته د وینا پر مهال يو ځل بیا د مولانا فضل الرحمان د ګوند په کړو وړو نیوکې کړي او ویلي يې دي: «مذهبي توندلارۍ له دوه ګوني چلند دې نور لاس واخلي.»
هغه وايي: «مولانا فضل الرحمان اوس هم افغان طالبانو ته مجاهدين وايي او بیا بېرته د هغوی له مشر سره بیعت کوونکو پاکستاني طالبانو ته ترهګر وايي.»
محسن داوړ تور پورې کړ چې: «د افغان طالبانو د مشرانو کورونه اوس هم په پاکستان کې دي او له همدې ځايه يې پخوا هم ټولې کړنې مخته وړل کېدې افغانستان يې پرې لوټې، لوټې کړ اوس هماغه کیسه دې خوا ته روانه ده.»
داوړ وايي، د اسلام دين دې خلک د خپلو غوښتونو په موخه په ټولنه کې نه تبلیغوي: «مولانا فضل الرحمان په پاکستان کې جمهوریت غواړي؛ خو په افغانستان کې يې د جمهموريت خلاف خلک پاڅول او اوس د ټوپک په زور د ناستې یوې ډلې ملاتړ کوي او اسلامي امارت ورته وايي.»
د محسن داوړ تازه څرګندونو ته لا د جمعيت علمای اسلام فضل الرحمان ګوند کوم غبرګون نه دی ښودلی؛ خو تر دېږړاندې يې داوړ په دې تورن کړی و، چې په افغانستان کې يې د تېر جمهوري حکومت سره اړيکې لرلې او کابل ته د غونډو لپاره ورتللو.
په کابل کې لا طالبانو په دې اړه څه نه دي ویلي.
په تاجکستان کې افغان سفارت د افغانستان له نورو سیاسي استازولیو غوښتي، چې د اګسټ په ۱۵مه دې د سفارتونو بېرغونه نیم ځوړند وساتي. دغه سفارت وایي، په دې توګه به وکولی شو خپلو هېوادوالو سره، چې د طالبانو تر اسارت لاندې ژوند تېروي همدردي شریکه کړو.
د دغه سفارت په خبرپاڼه کې راغلي، د طالبانو د واک په غځېدو او پایښت سره به د افغانستان ټولې مادي او معنوي شتمنۍ لوټ شي او هغه یووالی چې د بېلابېلو قومونو، مذهبونو، ژبو، فرهنګونو او نورو هغه ګډ مشترکات چې د افغانانو ترمنځ له پېړیو پېړیو راهیسې په میراث پاتې دي، د لمنځه تلو په حال کې دي.
خبرپاڼه زیاتوي، چې دغه ورځ د افغانستان په تاریخ کې یوه توره ورځ ده چې په پیلېدو سره یې سلګونه زره افغانان بې کوره او بې وطنه شول او په کور دننه پاتې افغانان یې د غم په ټغر کښېنول.
دمګړۍ په دوشنبه کې د افغان سفارت دغې غوښتنې ته نورو سفارتونو ښکاره غبرګون نه دی ښودلی.
په دوشنبه کې لاهم د افغانستان سفارت واګې د پخوانیو ډیپلوماټانو په لاس کې دي.
سره له دې چې په ځینو د ګوتو په شمېر هېوادونو کې طالبانو خپل ډیپلوماټان سیاسي استازولیو ته استولي، خو تاجکستان د افغانستان په ګاونډ کې هغه هېواد دی، چې تراوسه یې د طالبانو دغې غوښتنې ته د رد ځواب ویلی دی.
نن سبا د نړۍ په ډېرو هېوادونو کې د افغانستان سفارتونه د پخوانیو ډیپلوماتانو لخوا اداره کېږي، خو لا یې هم د مالي امکاناتو په اړه روښانه تګلاره نه ده مالومه شوې.