کندهار کې طالب چارواکي وايي، د "قطر خیریه بنسټ" په دغه ولایت کې ۴۰۰ بستریز روغتون جوړوي. د دغه بنسټ استازي جمال قاسم محمد په کندهار کې د طالبانو له والي ملا شيرين سره په ليدنه کې ويلي، چې دغه ولايت ته يې د سفر موخه د دغه روغتون جوړول دي.
د کندهار د والي د رسنیز دفتر د خبرپاڼې پر بنسټ، د قطر خيريه بنسټ استازي زياته کړې، چې دغه روغتون به په کندهار کې د عينو مېنې د ٣٥٠ بستريز روغتون په همکارۍ جوړ شي.
په کندهار کې د طالبانو والي هم ویلي، چې د دغې ډلې په واکمنیدو سره په افغانستان کې د خيريه بنسټونو او موسسو د خدمتونو د وړاندې کولو ښه زمينه برابره شوې ده.
تر دې وړاندې د ایران د پارلمان غړي جواد کریمي قدوسي هم ویلي وو چې د قاسم سلیماني په نوم یو روغتون په کندهار ښار کې جوړېږي او ګټې اخیستنې ته چمتو دی.
کندهار د طالبانو د رهبرۍ مرکز دی او په افغانستان کې د ۱۴۰۰ لمریز کال د زمري په ۲۴ مه د طالبانو له بیا واکمنیندو سره، کندهار ولایت ته د بهرنیو هېوادونو او چارواکو ډیر پام اوښتی دی.
پنځوس افغان فعالانو په یوه پرانیستي لیک کې له بریتانوي چارواکو غوښتي، چې د دغه هیواد د دیني عالمانو له خوا د طالبانو د تبلیغاتو "طالب سپینولو" مخه ونیسي. دغه فعالان وايي، د بریتانیا دیني عالمان دې د طالبانو له عادي ښودلو لاس واخلي.
دغو فعالانو ویلي بریتانوي عالمانو، چې ډیری یې "پاکستانیان او عربان" دي، د طالبانو په ملاتړ او د هغوی د سپینولو لپاره افغانستان ته سفر کړی دی.
د تېرې میاشتې په پیل کې یو شمیر بریتانوي دیني عالمانو کابل ته سفر وکړ او د طالبانو د لوړ پوړو چارواکو سره یې لیدنېکړې وې.
دغه پرانیستی لیک د بشري حقونو پنځوس فعالانو، لیکوالو، د پوهنتون استادانو، ژورنالیستانو، ډیپلوماټانو او د مدني تولنو فعالانو لاس لیک کړی دی.
په لیک کې راغلي چې دغو دیني عالمانو افغانستان ته د خپل سفر په ترڅ کې له یو شمیر هغه لوړ پوړو طالب چارواکو سره ليدلي چې «هغوی ټولو په افغانستان کې په پراخ تاوتریخوالي کې لاس درلود او د ملګرو ملتونو د بندیزونو په تور لېسټ کې شامل دي.»
په دغه لیک کې افغان فعالانو له بریتانوي چارواکو غوښتي چې د دغو کسانو او د هغوی د سازمانونو د «ناسمو معلوماتو کمپاین» دې پای ته ورسوي.
په لیک کې راغلي چې له هغه وروسته چې طالبانو د افغانستان واک تر لاسه کړ، په بریتانیا کې دغو څېرو د طالبانو د کړنو د سپینولو لپاره پراخ تبلیغاتي کمپاین کړی دی.
دغو افغان فعالان ویلي، چې طالبانو نجونې او ښځې له خپلو بنسټیزو حقونو بې برخې کړې دي، دا هغه ستونزه ده چې کارپوهان یې "جنسیتي توپیر" بولي.
د دغه لیک په یوه برخه کې ویل شوي، چې په دې وروستیو کې هغو دوو بنسټونو چې د دغه سفر اسانتیاوې يې برابرې کړې، اعلان کړی چې ډېر ژر به یوه مرستندویه موسسه پرانیزي او له لوړ پوړو طالب چارواکو سره به د لیدو لپاره یو سفر ترتیب کړي.
افغان فعالان ټینګار کوي چې طالبان دا ډول سفرونه رسمي او مقابل لوری یې د بشري دلایلو له مخې بولي. دوی په خپل لیک کې لیکلي، چې دا کړنې د طالبانو د نړیوال رسمیت پيژندنې د هڅو یوه برخه ده. د دې لیک لیکوالو دا موضوع له نړیوالو قوانینو څخه یوه ستره سرغړونه بللې ده.
افغان مدني فعالان وايي، دغه دیني عالمان د افغانستان نه دي او دوی د دې هېواد او د نړۍ د اسلامي ټولنې استازیتوب نه کوي او د افغانستان د ټولنیز، سیاسي او بشري بحران په پېچلتیا هم نه پوهیږي.
د دې لیک لیکوال طالبان د سیمه ییزو سیاسي سیالیو لپاره یوه "پیژندل شوې نیابتي ډله" بللې او ټینګار یې کړی، چې دغه ډله د اسلام په اړه ځانګړې نظر لري او د پاکستان په دیني مدرسو کې یې پوځي او جنګي روزنه ترلاسه کړې ده.
دغو افغان فعالانو له برېتانوي چارواکو څخه غوښتي چې د دې عالمانو د(طالب سپینولو)لړۍ، پای ته رسولو لپاره دې لازم ګامونه پورته کړي او له دغو عالمانو دې په اړه دې پلټنې وکړي.
دوی ټينګار کړیچې د دغو علماوو اړوند د دوو ادارو پلټنه دې هم وشي.
د فریډم ناو نړیوال سازمان چې د «بې جرمه» نیول شویو کسانو د خلاصون ملاتړ کوي، د قلم لار بنسټ د مشر او زده کړو برخې فعال مطیع الله ویسا او د ټولنیز فعال او لیکوال رسول پارسي د ژر تر ژر خوشې کیدو غوښتنه کوي. د دواړو فعالانو برخلیک لا ناڅرګند دی.
یاد سازمان پر خپل ټویټر پاڼه لیکلي چې لیکوال رسول پارسي او د زده کړو د برخې فعال مطیع الله ویسا په نا حقه د طالبانو له لوري نیول شوي او لا بندیان دي.(( لیکوال رسول پارسي او د زده کړو د برخې فعال مطیع الله ویسا اوس هم په افغانستان کې د طالبانو له خوا په ناحقه بندیان دي. موږ د هغوی د سملاسي خلاصون او پر مدني فعالانو د طالبانو د دوامدار ظلم د پای ته رسولو غوښتنه کوو.))
مطیع الله ویسا د زده کړو د برخې فعال و، نوموړي د افغانستان په بیلا بیلو برخو کې د زده کړو په اړه کمپاین کاوه، او خلک یې د نجونو زده کړو ته هڅول.
ویسا پنځه میاشتې وړاندې په کابل کې د طالبانو له لوري ونیول شو، او تر دې مهاله د طالبانو په زندان کې دی.
د طالبانو له لوري د مطیع الله ویسا تر نیول کیدو وروسته د بشري حقونو ګڼو سازمانونو د طالبانو دغې کړنې ته سخت غبرګونونه و ښودل، خو هغه وخت طالبانو ویلي وو، چي مطیع الله ویسا یې د شکمنو فعالیتونو په تور نیول دی.
د هغو راپورونو له مخې چې افغانستان انټرنشنل ته رسېدلي، د طالبانو د مالیې پخوانی وزیر او د طالبانو د مرکزي بانک مشر هدایت الله بدري (ملا ګل اغا اخند) سخت ټپي دی. هغه د جمعې په ورځ په یوه ترافیکي پېښه کې ټپي شوی و او د کندهار روغتون ته وړل شوی.
نوموړی د جمعې په ورځ د وږي په ۱۰مه د هرات – کندهار پر لویه لاره په یوه ترافیکي پېښه کې ټپي شوی و او د کندهار روغتون ته وړل شوی.
وروستي معلومات ښيي چې د طالبانو دغه ماليي څېره په سر، لاسونو او پښو ټپي شوی خو د روغتون سرچينې د هغه طبي دوسيې او د هغه د ټپونو د څرنګوالي په اړه څه نه وايي.
دا لا نه ده څرګنده چې دا ترافيکي پېښه څنګه رامنځته شوه، خو په پیښه کې د ملا بدري موټر چلوونکي خپل ژوند له لاسه ورکړی.
له دې پېښې سملاسي وروسته هدایت الله بدری په چورلکه کې کندهار ته ولیږدول شو.
د دې خبر له خپرېدو وروسته د طالبانو تر لاس لاندې د افغانستان مرکزي بانک هم د پېښې پخلی وکړ او په يوه خبرپاڼه کې يې ليکلي وو، چې هدایت الله بدري برسیرن ټپي شوی او روغتیايي حالت یې «د ډاډ وړ دی.»
د امریکايي سرچینو په پر بنسټ، هدایت الله بدري طالبانو ته د مالیو او عوایدو د برابرولو ترڅنګ د مخدره توکو په قاچاق کې لاس درلود. په دې وروستیو کې د مالیې په وزارت کې له ملا هبت الله سره د هغه اړیکې خړې پړې شوې او د طالبانو مشر هغه له وزارته ګوښه او د مرکزي بانک د مشر په توګه یې وټاکه.
افغان لیکوال او ژورنالیست نقیب سهار د امریکا په ټکساس ایالت کې د خپل کور د ننه افغان ماشومانو ته د پښتو ژبه دودوي. هغه له تیرو دوه کلو راهیسې په دې ایالت کې ژوند کوي، او وایي هلته افغان ماشوم له پښتو ژبې او کلتور سره نږدې وساتي.
سهار وايي، په خپل کور کې يې د پښتو ژبې يو کتابتون جوړ کړی چې په دغه ایالت کې یو شمیر افغانان او د هغوی ماشومان د پښتو ژبې له لیک لوست سره بلد کړي او د دوی ورځنۍ ستونزې ور حل کړي.
هغه وايي دلته میشت پښتانه ماوشومان په ورځنیو خبرو اترو کې، د یو بل په پوهولو راپوهولو کې ستونزه لري او هڅه يې داده دلته میشت پښتانه د خپلې مورنۍ ژبې له لیک لوست او افغان کلتور سره بلد کړي.
نقیب الله سهار د یاد کتابتون په اړه افغانستان انټرنشنل پښتو ته وویل:((په ټکساس ایالت کې په ډير شمیر پښتاته کډوال اوسیږي، او ډیری افغان ماشومان د امریکايي چاپیرال تر اغیز لاندې دي او څه موده وروسته به يې خپله مورنۍ ژبه هیره وي، خو د ځینو ملګرو په مرسته مې پښتو کتابونه له افغانستانه راوغوښتل چې افغانان یی مطالعه کړي او خپل کلتور او مورنۍ ژبه ژوندۍ وساتي.))
سهار وايي، دمګړۍ يې په یاد کتابتون کې نږدې دوه سوه، ادبي، تاریخي، کلتوري، اسلامي او د ماشومانو لپاره ځانګړي کتابونه ځای پر ځای کړي دي.
((د اوس لپاره د کتابونو شمیر کم دی خو هڅه کوم چي په دغه ایالت کې د پښتو ژبې د دودولو لپاره کتابتون پراخ کړم، اوس هم ځیني کسان زما له کتابتون څخه د مطالعې لپاره کتابونه وړي او تر مطالعي وروسته یې بیرته ماته سپاري.))
بل خوا په امریکا کې میشت افغان کډوال د نقیب سهار د یاد نوښت ستاینه کوي، دوی وایي، ټکنالوژي د دې لامل شوې چي له افغاني ټولنې لیرې پاتې شویو وګړو باندې د نورو هیوادونو د ژبو او کلتور اغیزې پرې باسي، او د خپلې مورنۍ ژبې او افغاني کلتور د ژوندي ساتلو لپاره د پښتو کتابونو لوست اړین دی.
په امریکا کې میشت افغان کډوال زیرک اڅګزی وايي: ((دلته د اوسیدو او کاري چاپیریال په بشپړ ډول د افغانستان له کلتور څخه بیل دی، د ماشومانو ښوونکي مو په انګلیسي غږیږي، زده کړیز مواد يې ټول انګلیسي دي نو طبعې ده چې نوی نسل به مو خپل د هیواد کلتور او مورنۍ ژبه هیروي. دا زموږ دنده ده چي په خپلو کورونو کې خپل اولادونو د پښتو لیک او لوست سره بلد کړو.))
د نقیب سهار په وينا، په اروپایي او امریکايي هیوادونو کې له افغان کډوالو څخه د پښتو یا مورنۍ ژبې د هیریدو د مخنیوي په موخه یې دغه کار ته ملا تړلي ده. هغه وايي هڅه يې داده چې راتلوونکی نسل له خپلې مورنۍ ژبې پښتو او افغان کلتور سره نږدې پاتې شي.
د افغانستان د اسعارو ارزښت د شنبې په ورځ د وږي پر یوولسمه ښيي چې د یوه امریکايي ډالر بیه ۷۳ افغانۍ او ۴۸ پیسو ته رسېدلې ده. نږدې شپږ کاله مخکې افغانۍ د ډالر په مقابل کې دومره ارزښت درلود.
دې وروستیو کې د روپۍ د ارزښت په بې ساري لوېدیو سره طالبانو په هغو ولایتونو کې د پاکستانۍ روپۍ پر را کړه ور کړه بندیز ولګاوه چې د افغانۍ پر ځای کارېده.
صرافان وايي، د افغانۍ د ارزښت په لوړېدو کې پر کلداره بندیزه هم رول لري.
همدارنګه کارپوهان په دې باور دي، چې افغانستان ته د بشري مرستو بستې لېږل د افغانستان د اسعارو د ارزښت پر لوړېدو اغېز لري.
طالبان د نغدو ډالرو له ترلاسه کولو وروسته تل د افغانستان بانک میلیونونه ډالر لیلاموي.
په وروستي ځل د طالبانو تر واک لاندې د افغانستان بانک د وږي په شپږمه ۱۴ میلیونه ډالر لیلام کړل.
همداراز،یو شمېر نړیوالو بنسټونو په تېرو میاشتو کې د مالیې د راټولولو په برخه کې د طالبانو د بریالیتوب ستاینه کړې ده.
د افغانیو ارزښت په داسې حال کې د لوړېدو په حال کې دی، چې د طالبانو د واکمنۍ په وروستیو میاشتو کې د افغانستان ملي اسعار له سخت سقوط سره مخ و.
د افغانستان د اسلامي جمهوریت له پرځېدو شاوخوا پنځه میاشتې وروسته د کابل په سرای شهزاده بازار کې یو ډالر له ۱۲۰ تر ۱۲۵ افغانیو سره تبادله کیده.