د هند او کاناډا ترمنځ له هغه وروسته ناندرۍ ډېرې شوې چې لومړي وزیر جسټن تروډو تېره دوشنبه وویل، کره ادعاوې ښيي چې د هندي حکومت جاسوسانو په کاناډا کې د هردیپ سینګ نیجار په وژلو کې لاس درلود.
هرډیپ سینګ نیجار هغه سیک بېلتونپال مشر و چې د خالصتان په نوم خپلواک هېواد لپاره یې هلې ځلې کولې او څو میاشتې مخکې د کاناډا په بریټیش کولمبیا کې ووژل شو.
خالصتان غورځنګ له هند بېل خپلواک سیک هېواد غواړي او دا نظریه پر ۱۹۴۷ کال د هند او پاکستان د خپلواکۍ له وخت راهیسې چې د دواړو هېوادونو ترمنځ پنجاب سیمه بېلېدله روانه ده.
سیک مذهب په ۱۵ زیږېزه پېړۍ کې جوړ شوی او دا مهال نږدې ۲۵ میلیونه پیروان لری. سیکان که د هند د پنجاب اکثریت جوړوي، خو د د دغه هېواد لږکي دي او د ۱.۴ میلیارده وګړو دوه سلنه برخه یې جوړوي.
سیک بلیتونپال د خالصتان – چې د خالص یا سوچه مانا لري - په نوم په پنجاب کې د خپلواک هېواد غوښتنه کوي.
دا غوښتنه بیا بیا شوې او ډېره اوڅاره یې د ۱۹۷۰ او ۱۹۸۰ کلونو وه چې له امله یې تاوتریخوالی جوړ او پنجاب د یوې لسیزې لپاره فلج شو.
د هند حکومت خالصتان یو امنیتي ګواښ بولي. د دغه حکومت او سیک بېلتونپالو ترمنځ خونړی ټکر پر ۱۹۸۴ کال پېښ شو.
بیا د هند لومړي وزیر اندرا ګاندي د سیکانو تر ټولو سپېڅلي زیارت طلايي مندر ته پوځ ولېږه چې وسلوال بېلتونپال مشر سنټ جرنیوال سینګ بهندرنوال او ملاتړي یې وباسي. دغه کار د ټولې نړۍ سیکان غوسه کړل.
څو میاشتې وروسته ګاندي په نوي ډېلي کې په خپل کور کې د خپل سیک ساتونکي له خوا ووژل شو.
پوځ هم د سیک وسلوالو د شړلو لپاره پر ۱۹۸۶ او ۱۹۸۸ کال په پنجاب کې عملیات وکړل.
سیک وسلوال د هند هوايي کرښې هغه بویینګ الوتکه کې په چاودنه تورن شول چې له کاناډا څخه نوي ډېلي ته روانه وه او له ایرلنډۍ سمندرغاړې سره نږدې پکې چاودنه وشوه او له امله یې ۳۲۹ کسان ووژل شول.
په پنجاب کې د تاوتریخوالی له امله لسګونه زره کسان ووژل شول او لا هم د هغه وخت ټپونه جوړ نه دي.
خالصتان غورځنګ اوس په هند کې لږ ملاتړ لري، خو په کاناډا کې چې له پنجاب بهر پکې ډېر سیکان اوسېږي او همدارنګه بریتانیا، اسټرالیا او امریکا کې هم د دې مذهب د ډلو څه ناڅه ملاتړ ور سره شته.
سږني اپرېل کې هند د ځانګړي انداز مبلغ او بېلتونپال امرتپال سینګ د خالصتان نظریې د بیا ژوندي کولو په تور ونیو چې له امله یې بیا پنجاب کې تاوتریخوالی جوړ شو.
سږ کال هند پر کاناډا له دې امله نیوکه وکړه چې د اندرا ګاندي د ترور انځوریزې صحنې پرېډ ته یې ولې اجازه ور کړې ده. نوي ډېلي د اوتاوا دا کار د سیک بېلتونپالو د تاوتریخوالي د ستایلو په مانا وباله.
هند په کاناډا، بریتانیا، امریکا او اسټرالیا کې د خپلو ډیپلوماټیکو ماموریتونو مخ ته سیک بېلتونپالو او د دوی د ملاتړو له خوا رسېدلي زیان او د دوی مظاهرو نارام کړی او له کوربه هېوادونو ورته د لا ډېر امنیت غوښتنه کوي.
په کاناډا کې هندي ډيپلوماټان بیا بیا وايي، اوتاوا د سیک توندرلارو او د خالصتانیانو له خوا د هندي ډيپلوماټانو او چارواکو د پرلپسې ځورولو په مخنیوي کې پاتې راغلې او دا د بهرنۍ پالیسۍ د فشار یو مهم ټکی دی.
د هند لومړي وزیر نرېندر مودي روانه میاشت په نوي ډېلي کې د جي شل سرمشریزې په اوږدو کې د کاناډا لومړي وزیر جسټن ټروډو سره لیدنه کې هم په کاناډا کې د سیک بېلتونپالو په هکله ژوره اندېښنه وښوده.
خو د اوتاوا له خوا نه دا چې په دې برخه کې کوم ګام نه دی پورته شوی، بلکې له هند سره یې د وړاندیز شوي سوداګریز تړون خبرې درولې دي.
د کاناډا د سوداګرۍ وزیرې ماری نګ هم نوي ډېلي ته خپل سوداګریز ماموریت ځنډولی دی.
د چین د دفاع وزیر لي شانګفو د برخلیک په هکله د ډول ډول اټکلونو په ترڅ کې د جاپان لپاره د امریکا سفیر د جمعې په ورځ وویل، چې شانګفو په کور کې کلابند دی.
د چین د کمونېست حکومت د دغه مهم چارواکي د ورکېدو په هکله دا اټکل دی چې پلټنې ترې کېږي.
نوموړی درې اونۍ مخکې په بېجینګ کې د چین او افریقا د سولې او امنیت غونډه کې لیدل شوی دی.
وروستی سفر یې هم تېره میاشت مسکو او مینسک ته درلود. هلته یې د روسیې له چارواکو او د بیلاروس له ولسمشر الکساندر لوکاشنکو سره ولیدل.
پر جنرال لي شانګفو پنځه کاله مخکې د رویسې له تر ټولو ستر وسله کوټ روس اباراون اکسپورت څخه د وسلې اخیستلو په دلیل د امریکا بندیزونه ولګېدل.
چینايي چارواکو د دواړو هېوادونو د پوځونو ترمنځ د خبرو لپاره بیا بیا د دې بندیزونو د لرې کېدو غوښتنه کړې ده.
د امریکا دفاع وزیر لویډ استین تېر جون د سینګاپور دفاعي کانفرنس کې هڅه وکړه چې له لي سره خبرې وکړي، خو دا لیدنه له ستړي مش زیاته نه شوه.
ګارډین د جمعې په ورځ د فاینېنشل ټایمز په حواله وویل، چې امریکايي چارواکي باوري دي چې له لي پلټنې کېږي.
رویټرز خبري اژانس هم وايي، ټاکلې وه ۶۵ کلن لي تېره اونۍ د ویتنام په کوربتوب له چین سره د دغه هېواد په پوله کې د دفاعي همکاریو په کلنۍ غونډه کې ګډون وکړي، خو د لي له ورکېدو وروسته بېجینګ دغه کانفرنس ځنډولی دی.
درې میاشتې مخکې د چین د بهرنیو چارو وزیر چین ګانګ د یوې اونۍ لپاره ورک او بیا له دندې ګوښه اعلان شو.
ګارډین وایي، له هغه وخت راهیسې لا هم د چین ګانګ په هکله معلومات نشته.
په ورته ګام کې د چین ولسمشر تېره میاشت په پوځي برخه کې د بنسټیز بدلون له مخې د توغندیز ځواک دوه مهم جنرالان له دندې لرې کړل.
په دوی کې یو پخوانی جنرال لي یوچایو د اونیو لپاره نه لیدل کېده او د ګوښه کېدو په هکله یې هم کوم وضاحت ونه شو.
شنونکي وايي، نږدې لس کاله مخکې شي جین پینګ واک ته تر رسېدو راهیسې د فساد له منځه وړلو په پلمه په پراخ ډول سیاسي مخالفان په نښه کړي دي. هغهد چین د خلکو ازاديپال پوځ کې هم ځانګړي ځپل کړي دي او له مایو تسه تونګ راهیسې نوموړی د مرکزپال حکومت یو ځواکمن مشر دی او د دې هېواد مهم چارواکي یې ملګري دی.
خو د چین د چارو شنونکی بېل بیشاپ وایي، سره له دې چې د شي جنپینګ واک یوولس کلن کېږي، خو په دغه هېواد کې په لوړه کچه فساد حیرانوونکی دی.
د لي کوان یو سیاسي ښوونځي غړي درو ټامپسن هم ګارډین ته ویلي: «پر چین ګانګ او لي چې څه راغلي هغه د تیاره سیستم او اندېښمنوونکو شرایطو یوه بېلګه ده.»
د امریکا د بهرنیو چارو وزارت مهم پخوانی چارواکی ښاغلی ټامپسن په دې باور دی چې په دریو میاشتو کې د چین د بهرنیو او دفاع وزیرانو ورکېدل بوږنوونکي دی.
د هغه په خبره:«بهرنیو خبرو اترو کې دا مهم کسان دي، خو چین په دې تړاو نړیوالې ټولنې ته وضاحت نه ور کوي چې ولې او څنګه دا کسان ورک شول. دا پېښې =ښيي چې بېجینګ دا مهال په خپل کورني سیاست کې ښکېل دی. »
جنرالي لي شانګفو تېر مارچ کې دفاع وزیر شو. نوموړی تر هغه مخکې د وسلوالو ځواکونو د څار مرکزي نظامي کمېسون مهم غړی و.
د لي له ورکېدو سره بیا هم د هغه ژوند لیک او د جنرالۍ رتبه د چین وېبپاڼو کې شته، خو له بهرنیو چارو وزارت د چین ګانګ لرې کېدو سره ژر د هغه رسمي نوم هم له وېبپاڼو لرې شو، وروسته بیا ځینې وېبپاڼو دا نوم بیا ولیکه.
