د افغانستان د بیارغونې لپاره د ا مریکا ځانګړې اداره یا سیګار وايي، د طالبانو د پالیسیو له امله زدکړو ته لاسرسی محدود او کیفیت یې خراب شوی دی. سیګار د افغانستان د تعلیم په هکله په تازه راپور کې وايي، چې د طالبانو په واکمنېدو سره د ځینې عصري علومو ځای هم دیني مضامینو نیولی دی.
دا اداره وايي، چې د طالبانو له دې مخنیوونکو پالیسو سره سره نړیوالې مرستندویه ادارې د زدکړو په برخه کې مرسته کوي او هڅه کوي چې زدکړو ته لاسرسی ډېر او هم یې کیفت لوړ شي.
سیګار په خپل راپور کې وايي، چې طالبان ښوونکو ته د تنخا ورکولو یا د ښوونځیو د خوندي ساتلو او د هغو د لومړنیو اړتیاوو د پوره کولو وس نه لري او همدا وجه ده چې تېرو شلو کلونو کې جوړ شوي ښوونځي د خرابېدو په حال دي.
سیګار وايي، طالبان د زدکړو په برخه کې پر خپلو ژمنو پاتې راغلي دي.
د ۲۰۲۱ کال اګست کې طالبانو په واکمنېدو سره له شپږم ټولګه پورته زدکړې بندې کړې او تېر ژمی یې هم د دوی پوهنتوني زدکړې بندې او په موسسو کې یې د ښځو پر کار بندیز ولګاوه.
که څه هم طالبان وايي، دا بندیزونه یې لنډمهالي دي او د پالیسۍ جوړولو سره به لرې شي، خو تر دوو کلونو ډېر وخت کې هم د نجونو د زدکړو په برخه کې د دوی پالیسي جوړه نه شوه.
طالبانو په اوله واکمني کې هم تر امر ثاني د نجونو پر زدکړو بندیز لګولی و، خو د دې ډلې واکمني ختمه شوه، اما امري ثاني کې کوم بدلون ونه لیدل شو.
د پاکستان دولتي راډیو خبر ورکړی، چې پرون درې زره او ۲۴۸ افغان کډوال له دغه هېواد افغانستان ته ستانه شوي. د پاکستاني چارواکو د شمېر له مخې، د بې اسناده کډوالو د ایستلو له مهالوېش پیلېدو سره تر اوسه له ۵۱ زره ډېر افغانان له دغه هېواد وتلي دي.
د بلوچستان صوبې د اطلاعاتو وزیر جان اڅکزي ویلي، د ناقانونه کډوالو د مسالې د هواري لپاره د پاکستان د حکومت هڅې چټکې شوې دي.
هغه ټینګار وکړ چې د نومبر د لومړۍ نېټې مهلت نه یوازې په افغان کډوالو، بلکې په دغه صوبه کې پر مېشتو ټولو ناقانونه کډوالو تطبیقېږي.
تر دې مخکې د پاکستان د موقت حکومت د کورنیو چارو وزیر سرفراز بګټي خبرداری ورکړی و، چې هېواد به یې د بې اسناده افغان کډوالو د ایستلو لپاره له ټاکلي ضرب الاجل وروسته له دې پرېکړې سره جوړجاړی ونه کړي.
همداراز، اکسپرس ټریبون هم راپور ورکړی، چې په بلوچستان کې د مېشتو نا قانونه کډوالو د پېژندلو لپاره یوې ځانګړې څانګې ته دنده سپارل شوې ده.
پاکستاني چارواکي وايي، چې تر اوسه د چمن له لارې څه باندې زر افغان کورنۍ افغانستان ته ستانه شوي دي.
د طالبانو د سوداګرۍ وزیر وایي، اداره یې غواړي چې افغانستان د چین د یوه سړک او یوه کمربند پروژې غړی شي او په وینا یې، چې په همدې موخه به چین ته یو تخنیکي پلاوی هم واستوي.
نورالدین عزیزي وايي، چې حکومت یې تمه لري افغانستان په رسمي توګه د چین د یوه سړک او یوه کمربند غړیتوب تر لاسه کړي.
نوموږي په بیجینګ کې د یوه سړک او یوه کمربند فورم له کلنۍ غونډې یوه ورځ وروسته له رویټرز اژانس سره په مرکه کې ویلي، موږ له چین وغوښتل چې د چین او پاکستان سره د دهلیز او یوه سړک او یوه کمربند له پروژې سره زموږ یو ځای کېدل ومني.
د طالبانو د سوداګرۍ وزیر ویلي، دا چې چین د نړۍ په ګڼو هېوادونو کې پانګونه کړې، په افغانستان کې یې هم باید وکړي؛ ځکه د هغه په وینا افغانستان د مسو او لیتیمو په څېر د چین ډېر د اړتیا وړ توکي لري.
د طالبانو حکومت وايي تمه لري، چې په افغانستان کې د چین د پانګونې تر څنګ د واخان د سړک د رغنیزو چارو چټکتیا ته هم پاملرنه وکړي.
دوی وایي، په دې سره به د افغانستان اقتصادي ستنې پیاوړې او خلکو ته به د کار او روزګار زمېنې هم برابرې شي.
دمګړۍ په افغانستان کې یوشمېر چینايي کمپنۍ د کانونو په برخه کې په چارو بوختې او په عملي بڼه د کانونو په را اېستلو لګیا دي.
د پرځول شوي جمهوری نظام پر مهال هم د افغانستان او چین تر منځ د لوګر د مس عینک کان پر سر تړون لاسلیک شوی و؛ خو اوس په ظاهره داسې ښکاري، چې د هغه چینايي شرکت او طالبانو تر منځ هم د دغه کان د راسپړلو په تړاو همغږي شته.
اقتصادي شنونکي وايي، که چېرته افغانستان د یوه سړک او یوه کمربند د پروژې غړیتوب تر لاسه کړي نو د چین او افغانستان تر منځ به په سوداګرۍ او راکړه ورکړه کې اسانتیاوې را منځته شي او د وخت او لګښت په برخو کې به زیاته سپما وشي.
په افغانستان کې د طالبانو له واکمنۍ وروسته، د چین لېوالتیا له افغانستان سره مخ په ډېرېدو ده او چین غواړي له دغه هېواد سره خپلې ډیپلوماټیکې اړیکې نورې هم پیاوړې کړي.
چین لومړنی هېواد دی، چې په دې وروستیو کې یې افغانستان ته نوی سفیر واستاوه او سفیر یې په رسمي توګه خپل باور لیک د طالبانو رییس الوزرا ته وړاندې کړ.
د ملګرو ملتونو مرستندویه ادارې له نړۍوالې ټولنې غواړي، چې د ژمي په رارسېدو د افغانانو او په تېره بیا په لویدېځ کې له زلزله ځپلو سره لاسنیوي ته زیاته پاملرنه وکړي.
په همدې لړ کې تازه د خوړو نړۍوال پروګرام ویلي، چې مالي سرچېنې یې په وچېدو دي او په وینا یې د زلزله خپلو سره لا زیاتو مالي مرستو ته اړتیا لري.
بل خوا طالبان بیا ادعا کوي، چې په زلزلو کې زیانمنو شویو خلکو ته اړینې مرستې رسېدلي او وایي هغه کسان چې د مرستو له کموالي شکایت کوي له نورو سیمو هلته د مرستو د ترلاسه کولو لپاره ورغلي دي.
خو په سیمه کې زیانمنو شویو کورنیو، مرستندویه ټولنو او رسنیو ته ویلي، چې لا هم دوی اړینې مرستې نه دي تر لاسه کړي او د مرستو په وېش کې ناسم مدیریت دغه چاره ټکنۍ کړې ده.
د خوړونړۍوال پروګرام وايي، د اکتوبر تر اتلسمې نېټې یې شاوخوا پر ۷۰ زره زلزله ځپلو خلکو اړینې مرستې وېشلې؛ خو مالي سرچینې یې هومره نه دي چې له دې زیاتو اړمنو خلکو ته ورسېږي، دغه نړۍوال بنسټ د اېکس په پاڼه له نړۍوالو مرستندویانو څخه د ۱۹ مېلیونه ډالرو بېړنۍ مرستې غوښتنه کړې.
په هرات کې یو شمېر زلزله ځپلې کورنۍ وایي، چې د خوړو لپاره څه نه لري او د راروان ژمي د رارسېدو سره سم د سون توکو کمی هغه بله ستونزه ده، چې دوی ورسره مخامخ دي.
د خوړو نړۍوال پروګرام وایي، چې په هرات او شاوخوا سیمو کې یې زلزلې داسې مهال وشوې، چې دوی وار له مخه د بودجې د کمي په وجه د خپلو مرستو له نوملړه لس مېلیونه افغانان اېستي او د ژمي په رارسېدو سره د خلکو اړتیا نوره هم زیاته شوې ده.
خو په همدې حال کې د ملګرو ملتونو د بشري مرستو د همغږۍ ادارې (اوچا) ویلي، چې په هرات او شاوخوا سیمو کې د زلزله ځپلو سره د بېړنیو مرستو د وېش لړۍ روانه ده؛ خو وايي دا چې ژمی په رارسېدو دی د خلکو د لاسنیوي لپاره لا ډېرو سرچینو او مرستو ته اړتیا شته.
په هرات کې ګڼ خلک وایي، که حالت همداسې دوام کوي؛ نو دوی به د ژمي په رارسېدو او د هوا د سړېدو له امله د سخت ناورین سره مخامخ شي؛ خو د طالبانو لهخوا د زلزله ځپلو سره د مرستو جوړ شوی کمیسیون وايي، چې لا هم هلته دوی پر خلکو مرستې وېشي او د ژمي تر رارسېدو وړاندې به دوی ته عصري او پاخه کورونه هم جوړ کړي.
خو ګڼې زیانمنې شوې کورنۍ بیا وايي، زړه ته یې نه لویږي چې ګواکې اوسني حاکمان دې د دې جوګه وي چې په دومره لنډ تنګ وخت کې دې دوی ته د سرپناه بندو بست وکړي.
د کډوالۍ نړۍواله اداره «ای او ایم» وايي، چې د اکټوبر میاشتې په لومړیو پنځلسو ورځو کې له پاکستان څخه ۳۷۳۱۷ افغان کډوال بېرته افغانستان ته ستانه شوي دي.
دغه اداره په خپل نوي راپور کې وايي، چې له دوی سره د ثبت شویو ارقامو له مخې ۲۶۸۹۶ تنه د تورخم او ۱۰۴۲۱ تنه یې د سپین بولدک له لارې افغانستان ته ستانه شوي دي.
په ورته وخت کې د طالبانو د کډوالو او بېرته راستنېدونکو چارو وزارت پرون پر خپله اېکس پاڼه لیکلي، چې د تورخم او اسلام کلا د سرحدي امریتونو د راپورونو له مخې د «تلې تر ۲۹مې» ۵۹۷۱ کډوال هېواد ته ستانه شوي دي.
راپور د اسلام کلا د سرحدي امریت په حواله لیکلي، د ۳۲۴۳ جبري او په خپله خوښه راستنو شویو له ډلې ۳۲۴ اړمن او زیان منونکي کسان له تشخیص وروسته د مرستو د ترلاسه کولو په موخه د کډوالۍ نړۍوال سازمان ته ورپېژندل شوي، چې د خوراکي توکو او نورو مرستو څخه برخمن شي.
دغه وزارت لیکلي، چې د تورخم له لارې ۴۸۶ کورنۍ چې ټولټال ۲۷۲۸ تنه کېږي، «د تلې په ۲۶مه» هېواد ته ستنې شوې دي.
همداراز د کډوالۍ نړۍواله اداره وايي، چې د اکټوبر تر ۱۵مې نېټې ۶۱۴ افغان کډوال چې قانوني اسناد یې نه لرل له پاکستان څخه افغانستان ته شړل شوي دي.
په پاکستان کې له افغان کډوالو سره بد چلند دغه کډوال دې ته اړ اېستي، چې هره ورځ یې د ستنېدو په شمېر کې زیاتوالی راشي.
له بلې خوا د پاکستان لهخوا د ناقانونه کډوالو د ضرب الاجل پای ته رسېدو ته د ګوتو په شمېر ورځې پاتې دي او دغه کورنۍ د زندان له وېرې په بېړه غواړي له دغه هېواد ووځي.
په ورته وخت کې د طالبانو له خوا د ننګرهار ولایت په لعلپورې ولسوالۍ کې د جبري راستنېدونکو کډوالو لپاره د یوه لنډمهاله پنډغالي د جوړېدو چارې د تلې په ۲۶مه پیل شوې دي.
د طالبانو د کډوالو چارو وزارت مسلکي معین او په جبري توګه د راستنېدونکو د وضعیت د ارزونې د کمېسیون د لنډمهاله مېشتېدنې کمېټې مشر عبدالرحمن راشد د دغه پنډغالي د جوړولو د پرانیستې پرمهال وویل، چې په دغه لنډمهاله پنډغالي کې په یوه وخت ۵۰۰ کورنۍ ځایېدلای شي.
بل خوا د تېرې سې شنبې په ورځ د ملګرو ملتونو کارپوهانو پر پاکستان غږ کړی، چې په سمدستي ډول دې له دغه هېواده د ۱،۴ میلیونو افغان کډوالو د اېستلو پروسه ودروي.
دغې ډلې له افغان کډوالو سره د پاکستان د حکومت پر چلند اندېښنه څرګنده کړې ده.
دغه کارپوهانو ویلي، چې د پاکستان د حکومت دا ډول اقدامات به ۱،۴ میلیونه وګړي اغېزمن کړي، چې له ډلې یې ګڼ شمېر د بشري حقونو د جدي اندېښنو له امله پاکستان ته کډوال شوي دي.
د کارپوهانو دغه ډله په پاکستان کې د افغان کډوالو، مېرمنو، ماشومانو او نورو اقشارو د بېرته ستنېدو د ګواښ په اړه اندېښنه ښيي او زیاته کړې یې ده، چې دوی په خپل هېواد کې له جدي بشري زیان سره مخ کېدونکي دي.
د ملګرو ملتونو د کارپوهانو ډله زیاتوي، چې جبري شړل او ښکاره شکنجې د بشري حقونو سره په ټکر او د موجوده کنوانسینونو د نه رعایت په معنا ده: “پاکستان د دغو کنوانسیونونو غړی هېواد دی او باید عملي یې کړي”.
خو د پاکستان د بهرنیو چارو سرپرست وزیر جلیل عباس جیلاني د یکشنبې په ورځ «د تلې په ۲۳مه» د خبري کنفرانس پر مهال د افغان کډوالو په اړه وویل:”زه بیا غواړم ووایم هغه کسان چې قانوني اسناد ولري د هغوی لپاره په پاکستان کې د اوسېدو هېڅ ستونزه نه شته. هغوی کولای شي چې په پاکستان کې ژوند وکړي”.
پاکستان د افغان کډوالو د ویستلو لپاره د روانې میلادي میاشتې تر وروستۍ نېټې د وتلو ضرب الاجل ټاکلی دی.
د پاکستان له لوري د افغان کډوالو سره د زور زیاتي په اړه طالبانو هم غبرګون ښودلی او یو شمېر لوړ پوړو طالب چارواکو پاکستانی لوري د افغان کډوالو سره د روان چلند د نه زغمولو یاد کړ.
د روغتیا نړۍوال سازمان د افغانستان په لوېدیځ کې له سختو زلزلو وروسته په زلزله ځپلو سیمو کې د ساري ناروغیو د خپرېدو د احتمالي زیاتوالي خبرداری ورکړی او ویلي یې دي، چې دا ناروغۍ به روان وضعیت لا پیچلی کړي.
دغه سازمان په خپل تازه راپور کې وايي، چې د زلزله ځپلو له بې ځایه کېدو وروسته د دوی روغتیايي وضعیت د اندېښنې وړ دی او یو شمېر ساري ناروغۍ ثبت شوې دي.
ډبلیو ایچ او زیاتوي، چې د زلزله ځپلو له بې ځایه کېدو وروسته ځینې ساري تنفسي ناروغیو، اسهالاتو او د وایروسي ناروغیو د زیاتوالي لپاره زمینه برابرېدلی شي.
د هرات د ولایتي روغتون یوه ډاکتر نصرالله خیبر افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل، چې له زلزلې وروسته پر ساري ناروغیو سربېره یو شمېر وایروسي ناروغۍ هم زیاتې شوې دي.
نوموړي وویل: “ د ناروغانو لومړۍ او دویمه جوپه د زلزلې د مړو شویو او زخمیانو خلکو وه، مګر اوس د ورځو په تېرېدو سره ځینې تنفسي ناروغۍ، شری او ځینې انتاني ناروغۍ مخ پر زیاتېدو دي”.
ډاکتر خیبر زیاتوي، چې نړۍوال روغتیايي بنسټونه باید سیمې ته ژر تر ژره د سروې او څېړنو ټیمونه واستوي، تر څو د دقیقو څېړنو لارې چارې هوارې کړي.
بل خوا د روغتیا د نړۍوال سازمان ویاند تاریک جسرویس بیا په همدغه راپور کې ویلي، چې دغه سازمان په هرات کې په خپلو روغتیايي خدماتو تمرکز کړی او له زلزله ځپلو سره به خپلو مرستو ته دوام ورکوي.
په ورته وخت کې تېره ورځ د خوړو نړۍوال پروګرام په یوه تازه بیان کې ویلي وو، چې د هرات له زلزله ځپلو سره نږدې ۱۹ میلیونه عاجلو مرستو ته اړتیا ده او که دا عاجلې مرستې ونه شي ښايي د دغو زیانمنو شویو خلکو ستونزې څو برابره زیاتې شي.
د خوړو دغې ادارې چهار شنبه «د تلې په ۲۶مه» ویلي، چې تر اوسه دوی له زلزله ځپلو سره د مرستې لپاره ډېره محدوده بودیجه لري او له هماغې کار اخلي.
بل خوا د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د مرستو د همغږۍ دفتر یا اوچا ویلي، چې د هرات په زلزلو کې ۴۳ زره کسان اغېزمن شوي، له ۳۳۰۰ زیات کورونه زیانمن شوي، چې ۲۱۰۰ کورونه په بشپړه توګه ویجاړ او ۱۷۰۰ نور یې څه نا څه زیانمن شوي دي.
اوچا دغه راز ویلي، چې تر تېرې ورځې پورې د ۱۵۰۰ کسانو مړینه رپوټ شوې او ۲۰۰۰ کسان ټپيان دي.
په هرات ولایت کې لومړۍ زلزله د اکټوبر په اوومه نېټه وشوه، چې بیا وروسته یې بې شمېره نور ټکانونه هم لرل چې له امله یې ګڼ خلک زیانمن شول.
