د اکټوبر ۲۴مه د پولیو د نړۍوالې ورځې په مناسبت د روغتیا نړۍوال سازمان په افغانستان کې د دغې ناروغۍ د له منځه وړلو کمپاین پیل کړ. افغانستان او پاکستان په نړۍ کې یوازیني دوه هېوادونه دي، چې دغه ناروغي پکې له منځه نه ده تللې.
د روغتیا نړۍوال سازمان دغه کمپاین «د پولیو پرته افغانستان» تر سرلیک لاندې پیل کړی او په افغانستان کې یې د دغې ناروغۍ د له منځه وړلو لپاره له پنځو کلونو کم عمره ماشومانو ته د واکسین پر اهمیت ټینګار کړی دی.
همداراز د ماشومانو د پولیو واکسين کمپاين د يکشنبې په ورځ (د لړم په لومړۍ) د افغانستان په ۱۴ ولايتونو کې د دغه سازمان په ملاتړ پيل شو.
د دغې ناروغۍ لومړنۍ پېښه سږ کال د ننګرهار په «بټي کوټ» ولسوالۍ کې وموندل شوه او ورپسې د وږي په میاشت کې د «د پولیو فري» سازمان په ننګرهار کې د دغې ناروغۍ د پنځو پېښو د ثبت اعلان وکړ.
په هرات کې یو خیریه بنسټ هم د دغې ناروغۍ د دوو نویو پېښو د ثبت راپور ورکړی.
تر دې مخکې هم چارواکو په افغانستان کې د دغې ناروغۍ د زیاتېدو خبرداری ورکړی و.
په ۲۰۲۱ میلادي کال کې په افغانستان کې د پولیو ۱۴ مثبتې پېښې ثبت شوې وې.
پوليو يوه ويروسي ناروغي ده.
د دې ناروغۍ ویروس د اخته کس څخه په بېلابېلو لارو خپریږي. ډېری وخت د ناروغۍ نښې نښانې په اغېزمن شوي کس کې تر هغه وخته نه لیدل کیږي چې ویروس پرمختللې مرحلې ته ورسیږي.
لوړه تبه، سر درد، د نس درد، د ستوني درد، کانګې او د بدن درد د دې ناروغۍ عامې نښې دي، چې په ځینو ناروغانو کې لیدل کیږي.
افغانستان انټرنشنل ـ پښتو ته څو معتبرو سرچېنو ویلي، د طالبانو حکومت له ډېرو هڅو سره ونه شو کولی، چې له بدخشاني طالبانو څخه په راغستان ولسوالۍ کې د سرو زرو او په کران منجان ولسوالۍ کې د لاجوردو د کانونو واک واخلي.
د افغانستان له دغو سترو کانونو څخه ترلاسه شوې میلیونونه افغانۍ د بدخشاني طالبانو د مشرانو ترمنځ وېشل کیږي.
د بدخشان د کانونو سره زر، لاجورد او لعل په نړۍ کې ګرم بازار لري.
د افغانستان په طبیعي زېرمو کې یو غټ کان د بدخشان په کران منجان ولسوالۍ کې د لاجوردو کان دی، چې یوازې شاوخوا یونیم سل د کېندنې غارونه لري، چې د را رسېدلو معلوماتو له مخې؛ دغه کان د وردوج ولسوالۍ د طالبانو ۲۱۷ عمري قول اردو قومندان په واک کې دی، چې مشري یې د طالبانو دوه ځواکمن غړي، د دغې ډلې لوی درستیز قاري فصیح الدین او مولوي امان الدین منصور کوي.
دغه دوه لوړ رتبه بدخشاني طالب مشران د جمهوریت د پیل له څو کلونو راهیسې تر دې مهاله د دغو کانونو په بې قانونه کېندنو او قاچاق کې لاس لري.
د بدخشان د لاجوردو کان د غیر قانوني استخراج قراردادونه د دغو دوو طالب چارواکو د استازو له خوا ترسره کیږي او پیسې یې د وسلوالو ترڅنګ دغو مشرانو ته رسیږي.
د بدخشان بل ستر کان سره زر دي، چې د دې ولایت د راغستان ولسوالۍ په وېکادور سیمه کې موقعیت لري. ځايي سرچینې تاییدوي، چې دغه کان د لغمان اوسني امنیه قوماندان مولوي نجیب الله بدخشاني په واک کې دی، چې هره میاشت میلیونونه افغانۍ عواید ترې تر لاسه کوي.
مولوي نجیب الله بدخشانی د راغستان ولسوالۍ اوسیدونکی دی، چې سلګونه وسلوال په خپل کنټرول کې لري.
په دغه ستر کان کې د دغه طالب چارواکي وسلوال موجود دي او کان په نامسلکي ډول استخراجوي او په قرارداد یې ورکوي
دا هم د بدخشان د لویو کانونو په قطار کې شمېرل کیږي او د دغه ولایت په شیوه ولسوالۍ کې موقعیت لري.
د سرو زرو دغه کان په بدخشان کې د طالبانو د یوه ځايي قوماندان نظام الدین چې د ارغنجخواه ولسوالۍ اوسیدونکی دی، په کنټرول کې دی.
د سرچینو د معلوماتو له مخې، په دغه کان کې هم د دغه طالب ځايي قوماندان وسلوال موجود دي او ګڼ وسلوال یې د کېندونو پرمهال څارنه او امنیت نیسي.
په تېر جمهوریت کې د وخت حکومتونو د چینایي او ترکيي کمپنیو سره د بدخشان د دوو سترو کانونو: د راغستان د سرو زرو او په کران منجان ولسوالۍ کې د لاجوردو کانونو قراردادونو د لاسلیکولو هڅې کړې وې؛ خو وروسته معلومه شوه، چې د دغو سیمو امنیت خراب دی او دغه بهرنۍ کمپنۍ نه شي کولی هلته قانوني او فني استخراج وکړي.
په بدخشان کې د تېر جمهوریت په زمان کې ځینو ځايي دولتي او غیر دولتي زورواکو او د ولسي جرګې ځینو استازو وسلوالې ډلې جوړې کړې وې؛ ترڅو د کانونو سیمې ناامنه کړي او غیر قانوني کېندنو او قاچاق ته لارې هوارې کړي او پیسې دوی ته ورسیږي.
یو وخت دغه وسلوال د دولتي او غیر دولتي ځايي زورواکو له کنټروله وځي او د یو بل مخالف کیږي ، چې ځینو د ولسي جرګې استازو په پارلمان کې وویل، چې د بدخشان په کانونو کې غیرقانوني کېندنې روانې دي باید حکومت عملیات وکړي.
د طالبانو اوسنی لوي درستیز او د جمهوریت پرمهال په دغه ولایت کې د طالبانو جنګي مشر قاري فصیح الدین له لومړنیو بدخشي طالبانو څخه دی، چې له طالبانو سره یوځای شو.
قاري فصیح الدین په پاکستاني مدرسو کې روزل شوي طالب وسلوالو ګروپونه سره یوځای منظم کړل او د جمهوریت لپاره لوی سرخوږی جوړ شو.
که څه هم بدخشان د هغو ولایتونو په قطار کې و، چې هغه مهال یې د افغانستان په ملي اردو کې زیات سرتیري درلودل.
د جمهوریت د مهال حکومت په بدخشان کې څو ځله عملیات وکړل او ولسي پاڅون کوونکي وسلوال یې هم وګمارل؛ خو له سختو جګړو وروسته پر کانونو د کنټرول هڅه ناکامه شوه او کلونه دغه ولسوالیو کې کانونونه د بدخشي طالبانو په کنټرول کې پاتې شول.
د طالبانو ډلې ته د بدخشي طالبانو ورتګ مشروع و، دوی له کندهاري طالبانو د یوه قرارداد په اساس چې د بدخشان د کانونو کنټرول به یوازې د بدخشان طالبانو په ولکه کې وي، یو ځای شول.
د معلوماتو له مخې؛ بدخشي طالبانو د دې ولایت د عشر او ذکات په نوم یوه اندازه پیسې د طالبانو پېښور او کوټې شوراګانو ته هم استولې.
د تېر حکومت اندېښنې هم دا وې، چې طالبان د هېواد په زیرمو کنټرول لري او په غیر فني توګه کېندنې او پر عوایدو یې له حکومت سره جګړه کوي.
بدخشي طالبانو د کانونو په عوایدو باندې خپل ځانونه په مجهزو او پرمختللو وسلو سمبال کړي دي، چې اوس هم دغه وسلې په واک کې لري.
دغې چارې په کابل، کندهار کې مېشت طالب مشرانو ته سخته وېره اچولې ده.
د بدخشان سرو زرو او لاجوردو په کانونو کې لسګونه کېندنې د سکواټرونو په واسطه کیږي او سلګونه مزدوران چې خپله ځايي خلک او د وسلوالو اړوند کسان دي، په کار بوخت دي او ټولو ته خپله لاس مزدوري رسیږي.
د معلوماتو له مخې، په دغو کانونو کې یو فایر یا د لاسي بم چاودنه پلورل کیږی، بیا چې څومره سره زر او لاجورد لاسته راشي، د برخې په دود وېشل کیږي.
په دغو کانونو کې چاودنې کیږي او بیا وروسته د کېندنو په نتیجه کې په غیر فني ډول استخراجیږي.
دا یو یا دوه کانونو نه دي؛ بلکې په لویو کانونو کې ګڼ شمېر کوچني کانونه دي، چې په کې کار روان دی.
هلته د بدخشي طالب مشرانو وسلوال او استازي موجود دي او د دوی له خوا یې څارنه کیږي.
هغه بدخشي وسلوال چې د طالبانو په لیکو کې ثبت نه دي او معاش نه لري، دوی ته د کانونو له عوایدو څخه میاشتنی معاش ورکول کیږی.
کومې وسلوالې بهرنۍ ډلې چې په بدخشان کې فعالیت لري، لکه؛ د تاجکستان هېواد سخت دریځه وسلوال چې د جماعت انصارالله ګروپ په شمول له دغو کانونو څخه خپله برخه عواید ترلاسه کوي او همداسې د بدخشان په سرحدي ولسوالیو کې ځینې واړه کانونه یې په کنټرول کې دي.
د سیمه ییزو قاچاقبرانو ترڅنګ ځینې وخت پاکستاني او چینايي قاچاقبران له بېلابیلو لارو دغو ولسوالیو ته ځي او د عیني شاهدانو په وینا خپله ځايي طالبان یې امنیت نیسي.
راپورونه دا دي، چې بدخشان د ځايي طالبانو لخوا وېشل شوی دی، دوی د یو بل په سیمو کې مداخله نه کوي.
درې میاشې وړاندې په بدخشان کې د طالبانو مرستیال والي وژل کېدل او بیا پرلپسې چاودنو وروسته یو شمېر غیر بدخشي طالبان له کابل څخه بدخشان ته د امنیت د نیولو په موخه تللي وو او ځای پر ځای یې د پلټنې پوستې جوړې کړې وې.
د ځايي سرچینو د معلوماتو له مخې؛ په کابل او کندهار کې د طالبانو له خوا دغه پرېکړې د بدخشي طالب مشرانو غبرګونونو را وپارول.
د بدخشي طالبانو شمېره لوړه ده، چې د معلوماتو له مخې د بدخشي طالبانو مشران په غیر رسمي توګه شاوخوا شپږ زره وسلوال لري.
کله چې د بدخشي طالبانو غبرګونونه په کابل کې مېشت طالب مشرانو ولیدل؛ نو له خپلې دغې پرېکړې څخه په شا شول او غیر بدخشي طالبان یې له دغه ولایت څخه را وویستل.
له کابل څخه تللو طالب وسلوالو او د بدخشان ځايي طالبانو ترمنځه د نښتې راپورونه هم ورکړل شوي وو؛ خو کابل کې مېشتو طالب مشرانو دا بهانه وکړه، چې تللي وسلوال په فارسي ژبه نه پوهیږي او زیاتره د افغانستان د جنوبي ولایتونو اوسیدونکي دي؛ نو له همدې امله یې لیږل شوي طالب وسلوال له یوې میاشتې تېرولو وروسته له بدخشان څخه وویستل.
سرچینې وايي، له کابل څخه تللو طالب وسلوالو هڅه کړې وه، چې د بدخشان کانونو ته ورشي خو بدخشي طالبانو یې مخه نیولې وه.
یوه میاشت وړاندې هم ځینې پښتانه طالبان بدخشان ته تللي وو، ترڅو پر یو کان کنټرول تر لاسه کړي، د بدخشي طالبانو یو دلیل نورو طالبانو ته دا دی، چې تاسو د افغانستان پر نورو ولایتونو باندې کنټرول لرئ او بدخشان زمونږ برخه ده.
طالبان ځکه له دې څخه په شا شول چې په کابل کې د طالبانو په مشرانو کې دا وېره پېدا شوې وه، چې له دغو مخالفتونو څخه د دوی مخالفې وسلوالې ډلې په ځانګړي توګه د احمد مسعود په مشرۍ د مقاومت جبهه ګټه پورته نه کړي.
ځکه بدخشي وسلوال د جمعیت اسلامي ګوند سره د کار سابقه لري.
د طالبانو لوی درستیز قاري فیصح الدین، د۲۱۷ عمري قول اردو قوماندان مولوي امان الدین منصور او د لغمان اوسني امنیه قوماندان مولوي نجیب الله بدخشاني ترڅنګ قوماندان نظام الدین مشهور په نظامي په بدخشان کې هغه طالب مشران دي، چې په خپلو ولایتونو کې یې پر طبعي زېرمو خېټې اچولي او هره میاشت په غیرقانوني توګه میليونونه افغانۍ عواید لاسته راوړي.
د ترلاسه شو معلوماتو له مخې؛ مولوي نجیب الله درې میاشتې وړاندې په خپلو پیسو د بدخشان راغستان د درېیو ولسوالیو ترمنځه ۶۲ میلیونه افغانۍ د ۷۵ کېلو متره خام سرک د جوړولو چارې یوې کمپنۍ ته په قرارداد ورکړې.
د طالبانو واک ته له رسېدو سره د دې ډلې لوی درستیز قاري فصیح الدین او د ۲۱۷ عمري قول اردو قوماندان امان الدین منصوري بدخشاني په ګډون ګڼو یې په کابل کې زیات جایدادونه اخیستي دي او ډېره سرمایه په اختیار کې لري.
د سرچېنو له معلوماتو له مخې، د بدخشي طالب مشرانو ترمنځه اختلافات هم موجود دي.
د بدخشان وردوج ولسوالۍ طالبان چې مشري یې لوی درستیز قاري فصیح الدین او امان الدین منصوري کوي، خپل واک او زور له نورو بدخشي طالبانو لوړ بولي.
په بدخشان کې د قدرت له مخې؛ دویمه درجه طالبان د یفتل ولسوالۍ دي؛ خو د دې ولسوالیو ځیني طالب مشران د خپل منځي اختلافاتو له امله وژل شول.
د بدخشان د والي مرستیال نثار احمد احمدي په مرکز فیض اباد کې په یوه چاودنه کې وژل شو او وروسته د دې ډلې یو بل طالب مشر قوماندان صفي الله صمیم چې په لومړیو کې د بغلان لپاره د طالبانو امنیه قومندان و، د بدخشي طالبانو ترمنځه د اختلافاتو له امله وژل شوی دی.
دغه بدخشي طالبان بیا په کابل او کندهار کې د طالب مشرانو سره خپلې شخصي اړیکې هم پالي او ددغو کانونو یو څه عواید هم ورکوي.
چې په دې کې د کندهاري او حقاني ډلې طالبانو مشرانو نومونه هم اخیستل کیږي، چې په پټه له دغو کانونو څخه پیسې ورته رسیږي.
