د ننګرهار پخوانی والي او د جمهوري غوښتونکو خوځښت د سیاسي اړیکو مشر
په دې لیکنه کې به د لاندې پوښتنو ځوابونه تر لاسه کړئ: په ولسواکو ټولنو کې د سیاسي ګوندونو ارزښت څه دي؟ په افغانستان کې د سیاسي ګوندونو تاریخي پس منظر څه دی؟ جهادي تنظیمونه څه ډول رامنځته شوې؟ د سیاسي ګوندونو په اډانه کې ثبات لپاره د حل لارې څه دي؟
سریزه:
لکه څرنګه چې د جمعې او اختر لمونځونه په انفرادي توګه نه شي تر سره کېدلی همدارنګه ولسواکي بې له سیاسي ګوندونو ناشونې ده.
د نړۍ په هغه ملکونو کې چې ولسواکي حاکمه ده او یا مقتدره هېوادونه دي، په ټولو کې سیاسي ګوندونه په غښتلې بڼه شته. د دې لیکنې بحث په دې نه دی چې څنګه اقتدار په یو هېواد کې تر لاسه کیږي؛ بلکې د لیکنې اساسي بحث په ولسواکو ټولنو کې د ګوندونو رشد، اړتیا او سیاسي تګلاره ده.
په عمومي ډول ګوندونه په دوه ډوله دي: ولسواکه ګوندونه او غیر ولسواکه ګوندونه.
دواړه ډوله ګوندونه اکثره د اشخاصو په محور رامنځته کیږي؛ خو په ولسواکه ګوندي سیاست کې ولسواکي حاکمه او په غیر ولسواکه ګوندې سیاست کې دیکتاتوري حاکمه وي.
په ولسواکه ګوندې سیاست کې د ګوند په منځ کې ټاکنې تر سره کیږي او د ګوند مشر د هغه هېواد د جمهور ريیس او صدر اعظم په توګه ټاکل کیږي؛ لکه امریکا، انګلستان، فرانسه، هندوستان او نور.
غیر ولسواکه ګوندونه د ولسواکه ګوندې سیاست په خلاف د ګوند جوړونکي د خپل قدرت د ساتلو لپاره په ګوندونو کې ولسواکي له منځه وړې او قدرت د یو ګوندي مشر نه بل ګوندي مشر ته په مرموزه توګه انتقالیږي. لکه؛ په پخواني شوروي اتحاد کې د کمونیست ګوند د لېنن په محور رامنځته شو او هلته د پرولتاریا یا د کارګرانو په نوم دیکتاتوري حاکمه شوه.
د چین خلق ګوند د مون ستونګ له خوا جوړ او تر اوسه دا ګوند هلته حاکم دی.
په لومړي ځل ګوندونه په امریکا کې د ۱۷۹۲-۱۸۲۴ز کلونو په منځ کې رامنځته شول.
د فیډرالېست ګوند د الکزاندر همیلټن له خوا او د هغه مقابل ګوند د توماس جفرسن او جیمز مډېسن له خوا د ډېموکرات-جمهوري خواهانو په نوم رامنځته شول.
البته د جمهوري خواهانو هغه ګوند د اوسني جمهوري خواهانو د ګوند سره توپیر درلود. دا بیل بحث دی، چې په هر هېواد کې سیاسي ګوندونو څنګه رشد کړی دی او د کومو مرحلو نه تېر شوی دي.
د امریکا په ولسواکۍ او د ګوندونو په رشد او تغیر باندې چې څنګه هلته د ډېموکراتانو او جمهوري خواهانو ګوندونه رامنځته شول، زیات بحث ته اړتیا ده.
د نړۍ نورو ډېرو هېوادونو په شلمه پېړۍ کې د امریکا، پخواني شوروي هېواد او چین په ماډلونو ګوندونه جوړ کړل او دا ګوندونه اکثره د همدې هېوادونو له خوا حمایه کېدل او زیات یې قدرت ته هم ورسېدل.
البته په شلمه پېړۍ کې د نیشنالیزم او اسلامیزم په نوم هم ګوندونه په عربي، اسلامي او وروسته پاتې هېوادونو کې رامنځته شول چې ځینې یې قدرت ته هم ورسېدل خو بیا ډېر ژر یې دوام یې ونه کړ.
په هغه هېوادونو کې چې ولسواکه ګوندونه شتون نه لري او یا یو ګوند قدرت په لاس کې لري؛ لکه چین، هلته دیکتاتوري حاکمه ده.
په هغه هېوادونو کې چې ولسواکه ګوندونه شتون لري، هلته ولسواکي حاکمه او په ولسواکه ټولنه کې د ټولنې د ټولو وګړو انساني حقونه د قانون په چوکاټ کې خوندي وي. په ولسواکه ټولنو کې د بیان ازادي شتون لري او خلک د قانون په چوکاټ کې پانګونه کوي او اقتصادي رشد رامنځته کیږي.
په ولسواکه ټولنو کې د بیان ازادي شتون لري او خلک د قانون په چوکاټ کې پانګونه کوي او اقتصادي رشد رامنځته کیږي.
په ولسواکه ټولنه کې سیاسي ثبات موجود وي او د اشخاصو او ګوندونو په تغیر سره پالیسۍ ډېرې زیاتې تغیر نه کوي.
د حکومتونو په تغیر سره نظامونه تغیر نه کوي او تر یوه حده د راتلونکې په هکله وړاندوینه کېدلې شي؛ ځکه هلته دګوندونو تګلاره معلومه وي او د قوانینو په چوکاټ کې حاکم ګوند حکومت کوي.
په غیر ولسواکه ټولنه کې د ګوند او یا د هغه ټولنې د رهبري د مشر د تغیر په هکله وړاندینه ستونزمنه وي. د ګوند د مشرتابه د تغیر سره حالات هلته یا ښه کیږي او یا خرابیږي؛ ځکه د قدرت د خلا لپاره کودتاګانې کیږي او که کودتا هم ونه شي ټولې پرېکړې د بندو دروازو تر شا ترسره کیږي.
لکه په پخواني شوروي اتحاد او هم چین کې د ګوندونو د مشرانو د تغیر سره مثبت او منفي تغیرات راغلل.
چین د ازاد بازار په لوې حرکت وکړ؛ خو په شوروي اتحاد د مشرانو په تغیر سره کودتاګانې او بالاخره د شوروي اتحاد پاشل رامنځته شول.
په افغانستان کې د ګوندوند رشد ته لنډه کتنه
د ډېموکراسۍ په لسیزه (۱۹۶۴ز کال) کې چې نوی اساسي قانون جوړ شو، ګوندونو ته اجازه ورکړل شوه؛ خو د ګوندونو قانون د پاشاه له خوا توشیح نه شو او ګوندونو په پټه فعالیت کاوه.
اکثره ګوندونو د بېروني هېوادونو نه الهام اخیسته او یا یې د بهرینو هېوادونو د ګوندونو سره مستقیمې اړیکې درلودې.
د بیلګې په توګه د خلق او پرچم ګوند د شوروي اتحاد د کمونېست ګوند سره، شعله جاوید د چین د خلق د ګوند سره، جوانان مسلمان ډلې د مصر د اخوان المسلمین سره او د افغان ملت ګوند د جرمني د سوسیال ډېموکرات ګوند سره اړیکې درلودې.
یو شمېر نورو وړو ګوندونو هم په پټه فعالیت درلود. لکه د محمد هاشم میوندوال د مساوات ګوند او د حضرت صبغت الله مجددی ګوند د خدام الفرقان په نوم فعالیت درلود.
یو وخت ما د کورنیو چارو او د معارف پخواني وزیر ډاکتر عبدالقیوم خان چې ډېر ځیرک او پوه سیاستوال و، د امریکا په ویرجینا کې ترې پوښتنه وکړه، چې ولې تاسې د پادشاه په وخت کې قوي ملي سیاسي ګونونه جوړ نه کړی شول.
هغه راته وویل، چې په هغه دوره کې په خپله محمد ظاهر شاه د ملي سیاسي ګوندونو د رشد مخالف او فکر یې کاوه؛ که ملي سیاسي ګوندونه رشد کوي؛ نو د دې پادشاهۍ ته به خطر وي.
پادشاه ښي اړخه او کیڼ اړخه ګوندونه د خپلې پادشاهۍ لپاره خطر نه ګانه او فکر کاوه، چې دا ګوندونه په ولسونو کې نفوذ نه لري.
که څه هم د کمیت په لحاظ د پادشاه خبره سمه وه؛ خو په عمل کې همدغه کیڼ اړخو د هغه پادشاهي او د داود خان حکومت رانسکور کړ.
د داود خان په دوره کې د حکومت له خوا د ملي انقلاب حزب په ۱۹۷۴ز کال کې جوړ شو؛ خو په ګوند کې دیکتاتوري حاکمه وه.
دغه ګوند د ولسواکه ګوند په توګه رشد ونه کړ او په ضمن کې یې غوښتل چې نور ګوندونه وځپي.
د جوانان مسلمان د ډلې یو شمېر کسان ونیول شول او ځینې؛ لکه پروفیسر برهان الدین رباني، انجینر ګلبدین الدین حکمتیار او احمدشاه مسعود، پاکستان ته وتښتېدل چې وروسته یې د داود خان او هم د خلق دېموکراتیک جمهوریت پر وړاندې په جګړو کې مهم رول درلود.
همدا شان د مساوات د ګوند مشر محمد هاشم میوندوال د خپلو یو شمېر ملګرو سره ونیول شو او وروسته په زاندان کې ووژل شول.
د داود خان کودتا کې د خلق او پرچم ګوندونو ځینو غړو رول درلود او وروسته همدې کسانو د ثور کودتاه ته زمینه مساعده کړه، چې خلق ډېموکراتیک ګوند قدرت ته ورسېد او په افغانستان کې یو حزبي حاکمیت لکه د طالبانو غوندې حاکم شو.
اکثره تعلیمافته کسان چې د ګوند غړي نه وو، هغوی ته د حکومت د مخالفینو خطاب کېده او په بیلابیلو بدو نومونو په جلسو کې یادیدل.
د مخالفینو په نوم په لس ګونو زره کسان ونیول شول، مهاجرت ته مجبور شول او یو شمېر زیات یې په زندانونو کې بې له محاکمې ووژل شول.
د نورو احزابو؛ لکه د افغان ملت، شعله جاوید، جوانان مسلمان هم ونیول شول، ووژل شول او مجبور شول، چې هېواد پرېږدي.
د ډاکتر نجیب الله د حکومت په وخت کې د وطن ګوند د خلق د ډېموکراتیک ګوند سره په تفاوت رامنځته شو او یو شمېر نورو وړو ګوندونو ته هم اجازه ورکړل شوه؛ خو بیا د دوی په ګوندي سیاست کې ولسواکي حاکمه نه وه او دې ګوندونو رشد ونه کړ.
د ثور له کودتا وروسته د مجاهدینو ډلو په ایران او پاکستان کې هم په لس ګونو ګوندونه جوړ کړل، چې د دوی نه په پېښور کې د اووه ګونې او درې ګونو اتحادونو ګوندونه او په ایران کې د اته ګونې اتحاد په نومونو اتلس ګوندونو د دواړو هېوادونو د حکومتونو سره رسمیت درلود.
په پېښور کې د اووه ګونو او درې ګونو اتحادونو د ګوندونونه په غېر نور ټول ګوندونه لغوه شول او د فعالیت اجازه ورنه کړل شوه.
د پيښور په اووه ګونې اتحاد کې د حکمتیار اسلامي حزب، د مولوی خالص اسلامي حزب، د پروفیسر برهان الدین رباني په مشرۍ جمعیت اسلامي ګوند، د مولوي نصرالله منصور په مشرۍ حرکت انقلاب اسلامي ګوند، د استاد عبدالرب رسول سیاف په مشرۍ د افغانستان د ازادی لپاره اتحاد اسلامي حزب، مولوی مؤذن په مشری حرکت انقلاب اسلامي او جبهه نجات ملي د مولوي محمد میر په مشرۍ ګډون درلود.
همداشان په درې ګوني اتحاد کې د مولوی محمد نبي محمدي په مشرۍ د حرکت انقلاب اسلامي ګوند، د افغانستان د ملي اسلامي محاذ د پیر سید احمد ګیلانې په مشرۍ او ملي نجات جبهې ګوند د حضرت صبغت الله مجددي په نوم ګډون درلود.
په دغه ټولو ګوندونو کې چې وروسته د تنظیمونو په نوم یادیدل، ولسواکي له سره حاکمه نه وه.
(په پیښور کې د ګوندونو د جوړېدو په هکله یو څه تفصیل زما په کتاب؛ د واقعیتونو په بهیر کې لوستلې شئ، چې د کتابتون په وېبپاڼه کې خپور شوی)
د افغانستان اکثریت ګوندونه چې واک ته ورسېدل، ګوندي ولسواکي پکې حاکمه نه وه او نه یې په ولسواکۍ باور درلود، دوی د قدرت د ساتلو لپاره د نفې او انحصار د قدرت سیاست مخې ته وړلو او نتیجه یې داخلي او نیابتي جګړې شوې.
دا چې دا ګوندونه د افغانستان د ملي ګټو او ارزښتونو پر بنیاد نه وو جوړ شوي او د بهر څخه تمویل، تجهیز او څارل کېدل؛ نو د همدې ګوندونو په وسیله په افغانستان کې داخلي جنګونو، نیابتي او نړۍوالو رقابتونو ته زمینه مساعده شوه.
که څه هم د طالبانو راتګ باندې ډېرې لیکنې شوي، چې څنګه د پاکستان له خوا جوړ شول؛ خو انګېزه یې د دې ګوندونو د غلطو پالیسیو، کړنو او نیابتي جګړو له امله وه، چې ولس نور د داخلي جګړو، ټوپکسالارۍ او پاټکونو څخه په تنګ شوې و؛ نو طالبانو ته یې هرکلی ووایه.
طالبان هم د نورو ډلو په شان په ولسواکۍ عقیده نه لري او د دویم ځل د راتګ سره یې ټول ګوندونه لغوه او سیاسي فعالیتونه منع کړل.
د جمهوریت په شلو کلونو کې د ملي سیاسي ګوندونو رشد ته ښه زمینه مساعده وه؛ خو متاسفانه چې جمهور رییس کرزي په وار - وار ویلي، چې دی د سیاسي ګوندونو مخالف دی ځکه د سیاسي ګوندونو د امله د افغانستان ستونزې کړکېچنې شوې دي.
له بده مرغه جمهور رییس کرزي سیاست کاوه؛ خو په سیاسي فعالیتونو او ګوندونو یې باور نه و او دا په خپله ثابتوي، چې نوموړي په ولسواکۍ هم باور نه درلود او غوښتل یې چې حکومتولي د پخواني پادشاهانو او قومي مشرانو غوندې تر سره کړي او د یو ضعیفه جمهوري نظام بڼست یې کېښود.
د جمهوریت په دور کې پخوانيو تنظیمونو او سیاسي ګوندونو د ولسواکۍ د تقوې په عوض خپلو تنظیمونو ته سهمونه غوښتل.
مشهور متل دی، چې ولسواکي بې له هغه کسانو ناشونې ده، چې په ولسواکې باور نه لري.
د جمهور رییس محمد اشرف غني د ټاکنو په وخت کې وعده کړې وه، چې د قوي ملي سیاسي ګوندونو رشد ته به زمینه مساعدوي؛ خو د جمهوري ریاست له ترلاسه کولو نه وروسته یې هغه وعده تر سره نه کړه او تر اخره سیاسي ملي ګوندونو رشد ونه کړ؛ تر څو چې طالبانو بیا قدرت ونیوه.
وړاندیز
د پورته تاریخي پس منظر او کرونالوژۍ په یادونې سره ولسواکه سیاسي ګوندونو او نظامونو په افغانستان کې رشد ونه کړ او افغانستان د بې ثباتې خواته لاړو.
همدا علت دی، چې ډېری افغانان په ګوندونو باور نه لري او ډېری سیاسیون چې سیاست کوي، په انفرادې توګه فعالیت لري او نه غواړي، چې په سیاسي محوطه کې ځان ګیر او دسپلین کړي؛ نو د دوی هلې ځلې هم څه ګټه دافغانستان د ثبات لپاره نه پخوا درلودلې وه او نه یې په راتلونکې کې لري.
سیاست په انفرادي توګه بې له ګوندونو امکان نه لري.
نن سبا چې اکثره سیاسیون که ښه دي او که بد مطرح دي، تر شا یې یو ګوند او یا تنظیم شته او همدا علت دی چې دوی د څو لسیزو راپه دیخوا د افغانستان په مثبت او منفي سیاست کې برخه لري. د طالبانو تنظیم هم د یو ګوند حیثیت لري.
زما په اند تر څو ولسواکه ملي سیاسي ګوندونه په افغانستان کې رشد ونه کړي، افغانستان کې ثبات او ولسواکي نه شي ټینګیدلی؛ ځکه هر هغه شخصیتونه او ګوندونه چې په ولسواکۍ باور نه لري، د نفې او انحصار د قدرت سیاست به مخې ته وړي او نتیجه به یې لکه د تېر په څېر د کودتاګانو، د رژیمونو، حکومتونو او نظامونو راپرځول وي.
هغه افغانان؛ په خاصه توګه ځوان تعلیمیافته نسل باید خپل ځانونه په موجوده او یا د نوو ګوندونو په اډانه کې راټول کړي؛ تر څو وکولې شي په راتلوتکې کې په ښه توګه د افغانستان په سیاسي ډګر کې فعال مثبت رول ولوبوي.
که دوی ځانونه منسجم او منظم نه کړي، همداسې غیر ولسواکه ګوندونه یا تنظیمونه او یا هغه کسان چې په ولسواکۍ باور نه لري، په افغانانو به حاکم وي.
یادونه: دا لیکنه د لیکوال خپل نظر څرګندوي، افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
