افغانستان انټرنشنل ـ پښتو
د حقاني شبکې د جګپوړي غړي او د طالبانو د کډوالو چارو وزارت سرپرست وزیر خلیل الرحمن حقاني له وژل کېدو وروسته سراج الدین حقاني احمد حقاني د خپل پلار خلیل الرحمن حقاني ځای ناستی وټاکه. ملا هبت الله د مخکینۍ کوټې شورا په مشوره غواړي چې د حقاني شبکې د کورنۍ پر دې پرېکړه پښه کېږدي.
د افغانستان انټرنشنل خبریال د خلیل الرحمن حقاني له ترور وروسته د هغه د ځایناستي لپاره د روانو هڅو په تړاو د طالبانو له څو باخبره سرچینو سره خبرې کړې دي.
د خلیل حقاني ځایناستی احمد حقاني څوک دی؟
احمد حقاني د حقانی شبکې د ترور شوي غړي خلیل الرحمن حقاني مشر زوی دی او د حقانی شبکې بنسټ اېښودونکي جلال الدین حقاني وراره او ددې شبکې د اوسمهالي مشر او د طالبانو په کابینه کې د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني د تره زوی دی.
طالبان یې حافظ هم بولي. احمد حقاني دوه ځله له خپل ترور شوي پلار سره یوځای د پاکستاني استخباراتو له خوا نیول شوی دی.
لومړی ځل په ۲۰۰۳ او دویم ځل په ۲۰۰۵ کلونو کې ونیول شو او بیا وروستی ځل په ۲۰۰۹ کال کې د پاکستاني استخباراتو له زندان څخه ازاد شو.
د طالبانو سرچینې وايي، چې احمد حقاني د حقاني شبکې تر چتر لاندې په بریدونو کې برخه اخیسته، چې یو ځل په ټپي حالت کې د امریکایانو له خوا له نیول کېدو وروسته بګرام زندان ته انتقال شو. د سرچینو په خبره، احمد حقاني د حقاني شبکې د فدایي یا د ځانمرګو ګروپ مرستیال او ددې شبکې د مشر سراج الدین حقاني له نږدې کسانو کې شمېرل کېږي.
احمد حقاني د خپل ترور شوي پلار خلیل الرحمن حقاني د فاتحې په مراسمو کې د طالبانو د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني له خوا د پلار ځایناستی وټاکل شو. سراج الدین حقاني د طالبانو د ریاست الوزرا سیاسي مرستیال عبدالکبیر او د بهرنیو چارو وزارت سرپرست وزیر امیر خان متقي په حضور کې احمد حقاني ته د مشرۍ پګړۍ ور پر سر کړه.
حقاني شبکه له دې کار سره دا هڅه هم کوي، چې په خپله ډله کې قدرت نوي نسل ته انتقال کړي او هغه څوک رامخکې کړي چې په راتلونکي کې د سیاست په ډګر کې د حقاني شبکې او ددې کورنۍ استازیتوب وکړای شي.
د حقانیانو دا کار ددې ښودنه کوي چې دوی ته د کډوالو چارو وزارت لپاره د راتلونکي سرپرست ټاکل مهم دي او په کندهار کې ناست د طالبانو مشر ملا هبت الله ته ښيي، چې احمد حقاني کولی شي د خپل پلار ځایناستی شي. دوی واردمخه کندهار ته خپل انتخاب په ډاګه کړی.
ملا هبت الله غواړی د حقاني شبکې واک کم کړي
د افغانستان انټرنشنل موندنې ښيي چې د کندهار وروستۍ غونډه د طالبانو د مشر ملاهبت او د حقاني شبکې تر منځ له ناندریو وروسته پای ته رسېدلې ده.
د کندهار په وروستی غونډه کې د حقاني شبکې غړي خلیل الرحمن حقاني د طالبانو د مشر ملا هبت الله د وروستيو فرمانونو په ځانګړي ډول د طبي زده کړو په تړاو د وروستي فرمان په ښکاره مخالفت کړی.
د خلیل حقاني د جنازې مراسمو کې د طالبانو د ریاست الوزرا سیاسي مرستیال عبدالکبیر په خپله وینا کې د خلیل الرحمن حقاني له مخالفت څخه پرده پورته کړه او ویې ویل چې د کندهار په وروستۍ غونډه کې یې د ملاهبت الله پر وړاندې په جرئت سره خپل نظر له ټولو څخه مخکې وړاندې کړ.
په کندهار کې سرچینو افغانستان انټرنشنل ته وویل چې د طالبانو مشر ملاهبت الله غواړي د حقاني شبکې ځواک راکم کړي او دغه ډله کمزورې کړي. ملاهبت الله دا یو فرصت ګڼي.
د طالبانو یو شمېر پلویانو د خلیل حقاني پرځای د بلخ ولایت لپاره د طالبانو د والي محمد یوسف وفا، چې د ملا هبت الله له نژدې کسانو څخه دی، د ګومارنې تبلیغات پیل کړي، خو دا رپوټونه ډېر ژر د ځینو طالبانو له خوا رد شول او ځینو پر دې پرېکړې نیوکې وکړې.
د طالبانو رسمی ویاندویان په ځانګړي ډول له ملا هبت الله سره ناست په کندهار کې د طالبانو د حکومت ویاند ذبیح الله مجاهد هم وروستي رپوټونه نه رد کړي او نه یې هم تایید کړي دي.
د طالبانو ځینې سرچینې وايي چې کندهار دا رپوټونه په لوی لاس خپروي څو د حقاني شبکې غبرګونونه معلوم کړي.
سرچینې زیاتوي ملاهبت الله هڅه کوي، چې لومړی د خپلې خوښې کس وګوماري او که ددې پرېکړ پر وړاندې غبرګونونه زیات ول نو بیا په دویم قدم کې هڅه کوي نه هم د خپلې او نه هم د حقانی شبکې په خوښه کس د وزارت سرپرست په توګه وګوماري.
دا به په راتلونکو ورځو کې په ډاکه شي چې د طالبانو د مشر ملا هبت الله او د حقاني شبکې د مشر سراج الدین حقاني تر منځ د کډوالو چارو وزارت د سرپرست ټاکلو پر سر د روانو اختلافاتو دا سلسله تر کومه ځایه رسیږي.
دا ځکه چې د پاکستان د اپوزیسیون په بند کې ناست مشر عمران خان د خپل سیاسي ګوند تحریک انصاف غړو او حامیانو ته غږ کړی و چې د نومبر په څلرویشتمه په ګڼ شمیر اسلام اباد ته د پرلت لپاره راشي او تر هغه وخت دې خپل پرلت ته ادامه ورکړي چې دولت یې غوښتنې نه وي منلې.
د پي ټي ای په غوښتنو کې د فرورۍ په میاشت کې شوې ټول ټاکنې ملغا کول، په اساسي قانون کې لږ وخت وړاندې د فعلي حکومت په وړاندیز راغلی شپږویشتم تعدیل ختمول او د عمران خان په ګډون د ټولو سیاسی بندیانو خوشي کول شامل و.
د پاکستان مرکزي حکومت او د پنجاب ایالتي حکومت اسلام اباد ته د مظاهره کوونکو د تګ د مخنیوي لپاره کلک تیاری نیولی و، ځکه د پنجاب نه ډیر لږ خلک په دې وتوانیدل چې اسلام ا باد ته ځان ورسوي، خو بیا هم د پښتونخوا نه چې د عمران خان ګوند واکمن دی تر ۴۰/۵۰زرو پورې کسان د دغه ایالت د سر وزیر علي امین ګنډه پور او د عمران خان د میرمنې بشرا په مشرۍ اسلام اباد ته په دویمه ورځ ورسیدل.
دوی په لاره څو څو ځایه پولیسو ایسار کړلپه دوی باندې یې اوښلن ګاز وشینده،په کانتینرونو یې ورته لارې هم تړلې وې ، خو دوی بالآخره پلازمینې ته ورسیدل او د اسلام اباد په قلب کې په ډي چوک کې یې پرلت پیل کړ.
د داخله چارو وزیر محسن نقوي او د اطلاعاتو وزیر عطاالله تارړ اول د مظاهره کوونکو په ضد د څو ورځو تبلیغاتي جګړه هم پیل کړې وه، خو خبره د دې نه وراني ته واوښته چې دغو مرکزي وزیرانو ،چې دواړه پنجابیان دي،خپله تبلیغاتي جګړه د عمران خان تر ګوند محدوده نه وساتله او د ټولو پښتنو او افغانانو په ضد یې تبلیغات پیل کړل.
دې وزیرانو په مظاهره چیانو تور پورې کړ چې دوی له خپل ځان سره د افغانستان نه راغلي دهشتګرد هم اسلام اباد ته په دې موخه راوستي دي چې پر حساسو مرکزونو ترورستي بریدونه وکړي.
د پاکستان د مرکزي حکومت وزیرانو د نومبر په پنځویشتمه په افغان مهاجرینو د مظاهره چیانو سره یو ځای په اسلام اباد د برید تور پورې کړ او جالبه دا ده چې سره د دې چې دوی باصلاحیته وزیران وو او ټول دولتي امکانات او منابع یې په لاس کې وې، خو بیا یې هم د دغو ناوړه تورونو په حق کې هیڅ ثبوت وړاندې نه کړی شو.
د پاکستان د مرکزي حکومت د دغو پنجابي وزیرانو له خوا د دغه کرغیړن کمپاین درې غټې موخې لرلې.
وړومبۍ موخه دا وه چې پاکستان کې د سیاسي قدرت په لوبه کې پنجاب کلیدي سنګر دی، د پاکستان د ټولو نفوسو شپیته فیصده پنجاب تشکیلوي.
د پاکستان د پوځ د پرسونلو مطلق اکثریت پنجابیان دي او د پاکستان د سیاسي قدرت درې اصلي لوبغاړي د اردو لوی درستیز جنرال عاصم منیر، د واکمن ګوند مسلم لیګ ریس نواز شریف او د اپوزیسیون زعیم عمران خان درې واړه پنجابیان دي، نو چا چې پنجاب وګاټه هغه به په اسلام اباد بادشاهي کوي، نو ځکه دې وزیرانو غوښتل چې په پنجاب کې ویره خوره کړي چې د افغانستان او پښتونخوا څخه په پنجاب یرغل شوی او مرکزي حکومت او پوځ د پنجاب دفاع کوي، نو ځکه باید پنجابیان د مسلم لیګ حکومت او پوځ سره ودریږي او مرسته ورسره وکړي.
د حکومتي کمپاین دویمه موخه دا وه چې نړیوالو ته داسې ښکاره کړي چې ګویا په اسلام اباد کې نارامي او پروتستونه د پاکستان داخلي او ځايي سیاسي مسله نه ده ، بلکې دا خلک د افغانستان په لمسون د شمال نه راغلي او غواړي چې پاکستان په سیاسي او امنیتي توګه بې ثباته کړي.
د کمپاین دریمه موخه د حکومت د دغه تور مضبوتول و چې د پي ټي ای پروتست سیاسي نه دی. دا تشه اسلام اباد ته د ترهګرۍ د رالیږدولو لپاره یوه لوبه دهاو دا چې افغانان/پښتانه په پاکستان کې د ترهګرۍ خورولو اصلي عاملین دي او د دوی په ضد د پاکستان د پولیسو او پوځ خشونت روا دی.
له دې تبلیغاتو نه وروسته د نومبر د پنځویشتمې او شپږویشتمې تر منځ شپه کې د پاکستان پوځیانو د هغې ټولې سیمې بریښنا پرچاو کړه او بیا یې په مظاهره چیانو حمله وکړه، مخامخ ډزې یې ورباندې وکړې، د پنځلسو شاوخوا کسان ووژل شول اود زخمیانو شمیره په سوونو دی، خو د پاکستان په میډیا قدغن ولګید چې هغوی به د مرګ ژوبلې او یا د توقیف شویو پښتنو خبرونه نه نشروي.
د دې نه وروسته د اسلام اباد پولیسو د ښار په ټولو سیمو کې د پښتنو او افغان مهاجرینو توقیفولپیل کړل. هغوی یې کورونو، بازارونو او سړکونو کې ونیول، د مدافع وکیلانو وینا وه چې هغوی لږ تر لږ دوه زره بندیان وشمیرل، په دوی کې په سوونو افغان مهاجرین هم وو.
هسې خو په ۱۹۴۷کې د پاکستان د تاسیس د وخت نه د قدرت واګېد پنجاب د بیروکراسۍ په لاس کې وې خو په ۱۹۷۱کې د بنګالیانو د بیلیدو نه وروسته په پاتې پاکستان کې پنجابي اشرافیه د مطلق واکدارانو نقش غوره کړی دی.
دوی د بلوچستان او پښتونخوا د اومو مودو په ذخایرو ګیډه اچولې ده او د دغې خاورې ولسونو سره د برده ګانو برخورد کوي.
په بلوچستان کې د بلوڅو په ضد په اوه اویا کلونو کې پنځه غټ پوځي عملیات شوي، د پښتونخوا نه د تیرو پنځوسو کالو نه پاکستاني جنرالانو په افغانستان کې د نیابتي جنګونو د سازماندهۍ مرکز جوړ کړی دی.
په دې وخت کې جنرالواکي پښتنو ته ځکه په قهر ده چې په تیرو څو کلونو کې د پښتونخوا په هره سیمه کې د ترهګرۍ او نظامي ګرۍ په ضد په پرله پسې توګه تظاهرات شوي او ځايي پرګنو په واز کومې ویلي دي، چې د پاکستانی جنرالانو له خوا د ضرب استحکام په نوم اعلان شوي پوځي عملیاتو مخالف دي، د اسلام د نزدې ورځو د وژلو، نیولو او ځورولو یو هدف له پښتنو نه د دغې غړولو غچ اخستل هم و.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
سره له دې، چې ګڼ لوري د واکمن استبداد او ناورین پر وړاندې مبارزې ته ګڼې داعیې لري او اکثره دغه داعیې برحقه او د منلو وړ دي، خو داسې داعیې لږې تر سترګو کیږي چې ګڼ لوري پرې ګډ دریځ ولري او پوره کولو ته یې ګډ کار وکړي.
دلته به دې بحث ته لږ تم شوو، چې اساسي قانون څنګه د یوې لویې داعیې په توګه ګڼ لوري پر ځان ټولولی او له اوسني ناورین څخه د افغانستان د ژغورلو لپاره منسجمولای شي؟
ملي او نړۍوال اعتبار
د افغانستان اساسي قانون، چې په ۱۳۸۲ هجري لمریز کال(۲۰۰۴) کې د لویې جرګې له خوا تصویب شوی و، د افغانستان د معاصر تاریخ تر ټولو ستر حقوقي سند ګڼل کیږي.
دغه سند له څو لسیزو خونړیو جګړو او بې قانونۍ وروسته د یوه نوي پړاو په درشل کې د افغانستان د نوي نظم بنیادونه رامنځته کړل.
د اساسي قانون له جوړیدو وروسته په افغانستان کې په لومړي ځل د ولسمشرۍ ټاکنې د خلکو له پراخ ګډون سره ترسره او ورپسې نورې ټاکنې او د ولسواکۍ ځینې نور بشپړ یا نیمګړي تمرینونه وشول.
د طالبانو له خوا لغوه شوی اساسي قانون، تقریباً نورو ټولو لوریو او خلکو تایید او په رامنځته شویو پروسو کې یې ګډون کړی.
له حقوقي پلوه، یاد شوی سند اوس هم مشروعیت لري، ځکه کومې مشروع ملي مرجع ځنډولی یا لغوه کړی نه دی؛ بلکې یوې نا مشروع ډلې لغوه کړی او پر ځای یې خپله استبدادي ایډیالوژي واکمنه کړې ده.
د افغانستان په اساسي قانون کې د نظام او ټولنې له جوړښت او اساسي ارزښتونو نیولې ، د واک مشروعیت او د دغه مشروعیت د تامینولو تر پړاوونو، د ملي یووالي او انسجام تر ساتلو، د خلکو د اساسي حقونو او ازادیو تر تضمین او د نړۍوالې ټولنې د یوه مسوول غړي په توګه د افغانستان تر تعهداتو پورې ټولې برخې روښانه شوي.
دا قانون پر ملي سربېره نړۍوال مشروعیت هم لري، ځکه نړۍوال یې په دیموکراتیکه توګه د رامنځته کیدو او تصویب شاهدان دي او تېرو دوه لسیزو کې د افغانستان تعاملاتو هم له دغه قانون څخه سرچینه اخیسته.
مشروعیت، مشروعیت پياوړی کوي
ګڼ غیر طالب لوري، واکمنه ډله او واکمني یې غیر مشروع ګڼي، خو د خپل مشروعیت د پياوړتیا سند یانې اساسي قانون ته د اساسي داعیې په توګه فکر نه کوي.
دوی کې ځینې د سلیقو او وړو لیدلورو په دایره کې ایسار او اساسي قانون سره د سیاسي نظام د ښودلي موډل، یا نورو مسایلو په اړه ښایي اختلاف ولري، خو دې ته نه ګوري چې د قانون له واکمنیدو سره پر قانون بیا کتنه او بحث نا ممکن نه دي.
واقعیت دا دی، چې د ځینو جریانونو داسې سطحي چلند هم د طالب له بیا واک ته رسیدو او دوام سره مرسته کړې او نور نه باید ځان او نور د خپلو بې تدبیریو او سلیقو قرباني کړي.
غیر طالب لوري ښایي له همدې امله وخت پر وخت له بېلابېلو پوښتنو سره مخ کیږي، چې په ځینو برخو کې ورته بې ځوابه پاتې کیږي.
مثلاً: دوی که طالبان نامشروع ډله ګڼي، د خپل مشروعیت سرچینه یې څه ده؟
د دوی برتري پر طالب په څه کې ده؟
دوی څه غواړي؟
څنګه او د څه پر اساس یې غواړي او که احیاناً طالب سم نه شي او وپرځول شي دوی به افغانستان کوم لور ته بیایي، د لارې نقشه او اساس به یې څه وي؟
دا لوري که فکر وکړي، ښایي قانع شي چې د دوی د مشروعیت لپاره تر ټولو ښه سرچینه او د پورتنیو او ډېرو نورو پوښتنو د ځواب لپاره لغوه شوی اساسي قانون یو بې بدیله جامع سند دی. دا سند د غښتلي ملي او نړیوال مشروعیت له لرلو سره کولای شي چې ټولې خواوې او خلک لږ ترلږه د طالب واکمنۍ د مخه ارزښتونو پر محور را ټول او د سراسري ملي، مشروع او هدفمندې مبارزې مسیر ته سوق کوي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
نننۍ سوریه له خورا لرغونې زمانې څخه د بشري تمدن له اصلي منځیو څخه وه. د بشري تاریخ څېړونکي دمشق د تاریخ دروازه ګڼي. دلته د انساني ژوند عمرسلګونه زره کاله وړاندې د نیاندرتال او هوموساپین انسانانو دورې ته رسیږي، چې ګڼې لرغونې نښې یې موندل شوې دي.شاوخوا درې زره کاله تر میلاد وړاندې، دلته د سامي توکم اموري قبایل اوسېدل او یو منظم حکومت یې جوړ کړی و، چې شاوخوا دوه زره کاله یې دوام وکړ،په میلادوړاندې یوولسمه پېړۍ کې ارامیان راغلل او د اوسنۍ سوریې ډېرې برخې یې لاندې کړې. په سوریه کې سومري، اکدي، بابلی، اشوري، هیتي او نور تمدنونه د بشري تاریخ ځلاند پاړکي جوړوي. سوریې د دې ټولو تمدنونو ګڼ میراثونه ساتلي وو.
ترمیلاد ۶۴ کاله وړاندې سوریه د روم د ټولواکمنۍ (اېمپراتورۍ) برخه شوه او شاوخوا اووه پېړۍ د روم او بیا ختیځ روم (بیزانس) تر واک لاندې وه، تر دې چې په ۶۳۴ – ۶۴۰ میلادي کلونو کې دخالد بن ولید په مشرۍ د اسلامي خلافت لښکرو ونیوله او د اسلامي تمدن په یوه مهم ولایت بدله شوه. د اموي او عباسي خلافتونو پرمهال دمشق ښار دومره مهم و، چې د اسلامي خلافت پلازمېنه شوه. تر دې چې عباسیانو بغداد پلازمېنه وټاکه او سوریه یې د سیمهييزو واکمنو سیالیو ته وسپارله، چې فاطمیونو، سلجوقیانو او ایوبیانو پرې واک چلاوه. په ۱۲۶۰ کۍ چنګیزي مغولو او د ۱۴۰۰ میلادي شاو خوا ګوډ تیمور ولوټله.په شپاړسمه پېړۍ کې عثمانیانو لاندې کړه. د عثماني اېمپراتورۍ پرمهال سوریه د دغې اېمپراتورۍ مهمه برخه وه، تر دې چې د عثمانیانو تر راپرځېدو روسته یې واک د سایکس – پیکو هوکړې پر بنسټ په ۱۹۲۰ کې فرانسویانو ورخپل کړ. سوریه په ۱۹۴۴ کې خپلواکي واخیسته او تاجالدین الحسینی یې ولسمشر شو. په ۱۹۶۷ کې له اسرائیلو سره و جنګېده او اسرائیلو یې څه برخې لاندې کړې، چې تر نن پورې ورسره دي. په ۱۹۷۰ کې پوځي منصبدار حافظ اسد کودتا وکړه او له ۱۹۷۱ څخه تر ۲۰۰۰ پورې دی او له ۲۰۰۰ څخه تر تېرې اونۍ (۲۰۲۴ دسمبر) پورې یې زوی بشار اسد پر سوریه واکمن وو. تېره اونۍ د بشاراسد مخالفې پوځي ټلوالې د سوریې واک ورخپل کړ.
لکه مخکې چې ورته اشاره وشوه، په اسلامي دوره کې ټول شامات په تېره بیا دمشق مهم او سپېڅلې خاوره ګڼل کېده. تر مکې مکرمې، مدینې منورې، بیتالمقدس روسته شام ته په درنه سترګه کتل کېدل او مقدس شام یې ګاڼه. دلته د پوهنو د زدکړو ګڼ مرکزونهپرانیستي او لوی پوهان په کې راټول وو.
افغانستان چې په اسلامي دوره کې پخپله هم د دغه تمدن یو مهم مرکز و او د بلخ، کابل، هرات، غزني و کندهار په شان مهمې تمدني حوزې یې لرلې، اوسېدونکي یې له شام سره هم له فرهنګي او هم له اقتصادي پلوه په اړیکو کې وو.
نوموتی بلخي شاعر، ګرځندوی او پوه حیکم ناصر خسرو بلخي – قبادیاني (۳۹۴ – ۴۸۱ قمري) په خپل مشهور یونلیک کې د شام د ښارونو داسې دقیق انځور وړاندې کوي، چې د هغه مهال د سوریې عظمت او شهرت څرګندوي، بلخي حکیم لیکي:
ژباړه:
« د ۴۳۸ کال د رجب په دویمه سروج ته راغلو، په دویمه ورځ له فرات څخه واوښتو او منبج ته ورسېدو. دا د شام لومړنی ښار دی. د سلواغې د میاشتې لومړۍ وه، خو هلته هوا ډېره ښکلې وه... له هغه ځایه حلب ته ولاړو له میافارقین ترحلب پورې سل فرسنګ لار ده، حلب ښکلی ښار دی، لوړ دیوالونه لري، چې لوړوالی یې ۲۵ ارش (هر ارش ۱۰۴ سانتي متره کیږي) یوه لویه کلا ده، چې پر ډبره ودانه ده. له بلخ څخه څو ځلې لویه او ښه ودانه ده، داسې چې ودانۍ سر پرسر لوړې شوې دي...»
ناصرخسرو د شام ټول مشهور ښارونه کتلي دمشق یې ستایلی او په شام کې یې د پیامبرانو، اصحابو، ولیانو، صالحانو، عارفانو او مشاهیرو زیارتونه کړي، د شام ټولنیز، اقتصادي، فرهنګي او علمي عظمت یې شنلی دی.
د حکیم په یونلیک کې وینو چې د بلخ او نورو افغاني ښارونو ګڼ پوهان، ګرځندوی او سوداګر هغه مهال شام ته ورتلل او د سوداګرۍ ترڅنګ هلته د پوهنو په زدکړو او ان تدریس او د ورزدکړې په برخه کې فعال وو.
له هغې زمانې تر نن پورې ګڼ افغانان سوریې ته تللي، هلته پاتې شوي او ان شهرت ته رسېدلي دي. شام ته د افغانانو تاریخي ورتګ درې دلایل لرل.
۱ـ اقتصادي دلایل: شام او د سوریې نور ښارونه هم پخپله د تجارتي موخو په حیث او هم د منځني ختیځ له لارې نورو هېوادونو ته د سوداګریزو کاروانونو مسیرونه وو. د افغانستان سوداګرو د تاریخ په اوږدو کې ترشام پورې تلل راتلل. شامي کتانونه چې د دغه هېواد له پنبې جوړېدل هم په افغانستان کې او هم د افغانستان له لارې د هیندوستان تودو سیمو ته د افغان سوداګرو له خوا وړل کېدل. افغان سوداګرو به له دې خوا هیندي توکي د سوریې بندرونو لاذقیه، جبله، طرطوس، ارواد او نورو ته وړل.
۲- دیني مذهبي دلایل:سوریه هم د سُني او هم د شیعه افغانانو لپاره زیارتي و مذهبي جاذبه لري. دا هېواد له خالد بن ولید رانیولې بیا تر صلاح الدین ایوبي غوندې شخصیتونه پاللي، د اموي دورې مشهور جومات او د ګڼو پیغمبرانو د ټاټوبي په توګه هغو افغانانو ته چې د حج لار به یې د نورو زیارتونو په نیت مخ په سوریه ورګرځوله په زړه پورې وه، د ځینو به یې دغه هېواد خوښ شو او هماغلته به پاتې شول، تر دې بریده چې دوی خپلې سیمې، خانقاوې، مدرسې او ځانګړې پېژندګلوي لرله. د دمشق په څنډه کې د اسلام د څلورم خلیفه حضرت علي (رض) د لور بي بي زینب قبر او د اهل بیت نور زیارتونه هم شته، چې د ټولو په تېره بیا شیعه افغانانو لپاره ځانګړې جاذبه لري.
۳- علمي فرهنګي دلایل:شام مشهورې دیني مدرسې، عرفاني مراکز او بیا روسته نوموتي پوهنتونونه او د زدکړو مراکز لرل. د تاریخ په اوږدو کې افغانان د زدکړو لپاره هلته تلل او ځینو یې هماغلته د خپلو استعدادونو له برکته د تدریس مدارجو ته په رسېدو پاتې کېدل.
د افغانستان نوموتی معاصر شاعر استاد خلیل الله خلیلي په عربي ژبه یوه رساله لري، چې « الفقهاء لمغانیون فی بغداد» نومیږي او دوه ځلې په بغداد (۱۹۷۰)او مراکش کې خپره شوې ده. په دې رساله کې هغه لغمانيالاصله فقیهان او پوهان پېژنو چې په بغداد و سوریه کې مشهور شوي وو او تدریس یې کاوه، استاد په خپل یوه بیت کې دوی ته داسې اشاره کوي:
تو بدان شهر که لغمانیون و برمکیان
من در اینجا که سوری بود و سلطان محمود
په دمشق کې له مشهورو افغان علماوو څخه یوهم شیخ عبدالحیکم قندهاري دی، چې دلته به یې لنډ دروپېژنو:
شیخ عبدالحکیم قندهاري الافغاني د محمدنور ابن حاجي میرزا زوی د کندهار هستوګن هغه پوه، فقیه، اصولي، مفسر او مؤلف دی، چې په شام کې یې ګڼ لوی علما د شاګردۍ په فضیلت ویاړي. شیخ عبدالحکیم په ۱۲۵۱ قمري کې په کندهار کې وزېږېد. په ځوانۍ کې هیندوستان تهولاړ او له هغه ځایه یې د حج په نیت سفر پیل کړ. تر حج روسته بیتالمقدس او له هغه ځایه دمشق ته ولاړ او د ژوند ترپایه هلته پاتې شو. شیخ کندهاري د دمشق په الاشرفیه دارالحدیث کې تدریس کاوه او ګڼ شاګردان یې لرل. د دمشق چارواکیو او مشرانو یې زیات درناوی کاوه، خو دی به تل په خپلې کوشنۍ خونه کې ناست و، لیکل و لوستل به یې کول. شیخ له هیچا څه نه غوښتل او ویل کیږي، چې په اونۍ کې یوه ورځ به یې خټګري کوله او بیا به یې له مزد څخه یوه اونۍ ژوند تېراوه. پاتې اونۍ به یې تصنیف، تدریس او تحقیق کاوه. دغه فاضل افغان په ۱۳۲۶ قمري کال کې وفات شو او په دمشق کې په ډېر اعزاز و اکرام خښ کړای شو، ویل کیږي، په جنازه کې یې د دمشق ګڼ مخور راغلي وو. د ده مشهور لیکلي کتابونه دا دي:
حاشية على تفسير النسفي، حاشية على شرح المنار،حاشية على الهداية،حاشية على "حاشية ابن عابدين"حاشية على شرح البخاري،شرح الشاطبية،كشف الحقائق او نور.
استاد خلیلي د هغه په وصف کې لیکلي:
بود شیخ معرفت عبدالحکیمدر دمشق شام ایّامي مقیم
قندهاري زادۀ افغان نسببیشتر از اهل عصر اندر حَسَب
د نومهالي افغانستان ځينې نوموتي شخصیتونه هم سوریې ته تللي، هلته اوسېدلي او افغانستان ته یې د سوریې د روښانفکره چاپېریال اغېزې راوړي دي:
د ختیځ نوموتی مفکر افغان سید جمال الدینپه ۱۲۷۵ قمري کال کې له مکې مکرمې څخه په راستنېدو کې دمشق، حمص او حلب ښارونه وکتل او له هغه ځایه بیا عراق ته راغی. افغان سید د سوریې ودان او روښانه ښارونه ولیدل او روسته بیا يې د اسلامي نړۍ په ویښتیا کې د خپلو لیکلو او ویناوو په لړ کې هغو ته ګڼې اشارې وکړې.
د افغانستان د ژورنالیزم، روښانفکرۍ او تجدد نوموتی مخکښ محمود طرزي او د هغه کورنۍ د امیرعبدالرحمان خان د واکمنۍ پرمهال عثماني اېمپراتورۍ ته تبعید شول. محمود طرزي په دمشق کې اوسېده، هغه په خپلو اثارو کې دمشق د عثماني اېمپراتورۍ د روښانفکرۍ مرکز نومولی دی. د محمود طرزي دویمه مېرمن اسما رسمیه طرزي د شیخ محمد صالح لور په دمشق کې زېږېدلې ده. محمود طرزي او کورنۍ یې د عصري تفکر، ژوند او پوهنو ګڼ بنسټونه له دمشق څخه راولېږدول.
داسې بېلګې نورې هم شته، خو لنډه یې دا چې افغانان په سوریه کې نېکنام او خلکو ته د درناوي وړ خلک وو. په روستیو پنځوسو کلونو کې چې له افغانستان څخه د نړۍ هرګوټ ته مهاجرتونه پیل شول، یوشمېر نوي افغانان هم سوریې ته ولاړل، څه یې د مذهبي دلایلو له مخې او څه یې هم د اقتصادي موخو لپاره. ګڼ شمېر افغانان له ایران او عراق څخه - روسته د جګړو له پیل کېدو - سوریې ته ورواوښتل.
په تېرو دوو لسیزو کې چې منځنی ختیځ د یوې نوې جګړې په اور واوښت ځینې افغانان د ایران له خوا په وسلوالو ټولیو کې سوریې ته واستول شول. یو شمېر ایران میشتي شیعه افغانان د فاطمیونو په ټولیو او تر ډیورند کرښې هاغاړه شیعه پښتانه د زینبیونو تر نامه لاندې ظاهراً د سپيڅلو اماکنو د ساتنې په نامه سوریې او عراق ته واستول شول، چې په دغو نیابتي جګړو کې د دوی ګډون په دغو سیمو کې د افغانانو تاریخي محبوبیت او پېژاند ته زیان ورساوه.
تېره اونۍ چې سوریه لاس په لاس شوه، د رسنیو له خوا هلته د مېشتو افغانانو په اړه تبصرې او اندېښنې راپورته شوې. په سوریه کې مېشتو مُلکي او عادي افغانانو هڅه وکړه، چې خپل غږ پورته کړي، چې د دوی حضور دلته تاریخي – فرهنګي دی او ټول افغانان له هغو وسلوالو ډلو سره کومه اړیکه نه لري، چې ښايي په روستیو پېښو کې یې لاس وو.
دا پېښې به تېرې شي، خو باید په دې خبره د عامه ذهنیتونه روښانه کړای شي، چې په سوریه ( شام) کې د افغانانو تاریخي، فرهنګي، علمي او اقتصادي پېژاند، شهرت او محبوبیت ته زیان ونه رسیږي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
کله چې د حماس مشر یحیی سنوار د ۲۰۲۳ کال د اکتوبر پراوومه د اسراییل پر وړاندې د "الاقصی توپان عملیات" پیل کړل، هدف یې دا و چې یو ځواکمن ملت-دولت ته درنه ضربه ورکړي او دا کار یې وکړ، خو هغه دولت چې د دغه برید له امله زیانمن شو، اسراییل نه و، بلکې ایران و، چې د حماس تر ټولو لوی ملاتړی دی.
دا د مترقي تفکر یوه دایمي تېروتنه ده، چې باور لري جګړې په سیاسي معنادارو عواقبو نه منتج کیږي. د منځني ختیز د تېرو ۱۵ میاشتو بهیر بله کیسه بیانوي. د اکتوبر پر اوومه د اسراییل له سختې صدمې وروسته، تل ابیب حماس سخت وځاپه او هغه ګواښ یې پای ته ورساوه چې حماس د یوه منظم پوځي ځواک په توګه رامنځته کړی و. اوس په غزه کې ننګونه بشري او اداري کړکېچ دی، نه امنیتي. په همدې ډول، اسراییل په لبنان کې حزبالله هم کمزوری کړ او هغوی یې اړ کړل چې د زرګونو پلیو سرتېرو او منځپوړې او جګپوړې مشرتابه تر له لاسه ورکولو وروسته د اوربند منلو ته غاړه کیږدي. په همدې حال کې، په اوکراین کې د ولادیمیر پوتین ظالمانه خو ناکامه جګړه د هغه نور ستراتیژیک هدفونه کمزوري کړل. د اوکراین جګړې په سوریه کې د مسکو د پښې ځای چې په منځني ختیز کې یې تر ټولو اصلي مورچل و، تخلیه کړی او په دې سیمه کې پر روانو پېښو د روسیې اغیز یې کم کړی.
دې ټولو هغې صحنې ته لاره اواره کړه چې په تېرو دوو اونیو کې یې په زړه پورې پېښې رامنځته کړې. د سني بنسټپالو ملېشې « هیئت تحریر الشام» په حلب، حماه، حمص، او دمشق کې پرمخ لاړې او د سوریې د بشار الاسد رژیم یې ړنګ کړ. تهران او مسکو په دې برخه کې هیڅ نه شوای کولای.
تر ټولو ډېر ایران زیان ولید
له اسد، د هغه له کورنۍ، نږدې کسانو او ممکن د هغه له علوي فرقې وروسته په دې کې تر ټولو ستر بایلونکی ایران دی.
په منځني ختیځ کې د نیابتي ځواکونو جوړولو لپاره [ د ایران] څو لسیزې زغمناک کار، چې په ځانګړې توګه پر اسراییل متمرکز و، په بشپړ ډول له منځه تللی. حماس هېڅکله د تهران یو مطلق لاسپوڅی نه و، خو له ایران څخه یې وسلې او روزنه ترلاسه کوله او له حزبالله سره یې، چې د ایران یو ډېر پیاوړی او وفادار ځواک دی، همغږي درلوده.حزب الله د اسد رژیم خلاف د ۲۰۱۲ کال جګړو د مسیر په تغییرولو کې مرسته کړې وه.
حزبالله په سوریه کې په خپل شدید حضور له پنځو زرو څخه تر لس زرو پورې سرتیري لرل، خو دوی یوازې نه وو. ایران په زرګونو نور کسان د ملیشه ځواکونو په اډانه کې روزلي او تنظیم کړي وو، چې د سوریې حزبالله، او له عراق، افغانستان او پاکستان څخه مختلفې شیعه ډلې پکې شاملې وې. اوس ټول په تېښته دي.
ایران، سره له دې چې د خپل ګډ تاریخ او کلتور له امله یو پیاوړی ملت دی، پوځي ځواک یې نسبتاً کمزوری دی. ایران د نیابتي جګړو په برخه کې ډېرې پانګونې کړې او په عراق کې د متحده ایالاتو پر وړاندې د بري په ګډون یې پاموړ بریاوې ترلاسه کړې دي، خو د حماس او حزبالله له ماتې او د اسد رژیم له سقوط سره، تهران نه جبرانېدونکي زیانونه زغملی دي. اوس نور لبنان ته ځمکنۍ لار نه لري؛ خپل تر ټولو منظم، ښه مجهز او اغېزناک نیابتي ځواکونه یې له لاسه ورکړي؛ پر اسراییل د برید په دوه مستقیمو هڅو کې یې ناکامي زغملې او د غچ اخستونکي برید په ترڅ کې یې د خپلې هوايي دفاع سیستمونو لویه برخه له لاسه ورکړه.
روسیې هم ستر زیان ولید
روسیې ته ګرانه ده، چې د څو لسیزو په اوږدو کې په طرطوس بندر او حمییم هوایي اډه کې له جوړو کړو تاسیساتو عملیات وکړای شي. په لیبیا کې یې تبروک بندر ته د سمندري لاسرسي موندلو هڅې کړې، خو تر اوسه یې هغه زیربناوې نه دي جوړې کړې چې یووخت یې په سوریه کې درلودې. روسیه، لکه ایران، د خپل ملاتړي د سقوط له امله سپکاوی زغملی دی، او اوس د سوریې د هغه ولس له تلپاتې دښمنۍ سره مخ دی چې په بې رحمانه ډول یې ځاپه.روسیه هم د ایران په څېر د خپل مشتري په سقوط سره زهیره شوې او د سوریې د وګړو په ځپلو کې د مرستې له امله چې وروسته یې په اوکراین کې هم دا لارې چارې وکارولې، له له تلپاتې دښمنۍ سره مخ دی.
د ترکیې بریاوې
که په دې ټولو کې یو ګټونکی وي، هغه ترکیه ده، چې هیئت تحریر الشام یې حمایه کاوه، که څه هم بشپړ کنټرول یې پرې نه درلود. د ترکیې خپل نیابتي ځواک(د سوریې ملي اردو) له اسد سره د جګړې پرځای ډېری د سوریې په ختیځ کې د کردي ملیشو پر بریدونو تمرکز کړی و.
د سوریې د بېلابېلو ډلو او سوبمن هیئت تحریر الشام له حضور نه دا درک وړ ده، چې ترکیه به د بهرني ځواکمن لوبغاړي په توګه پاتې شي. د تحریر الشام بری ترکیې ته نه یوازې دا فرصت ورکوي چې له خپلو کمپونو درې میلیونه سوري کډوال بېرته واستوي، بلکې د نوي عثماني نفوذ د پراخولو زمینه هم برابروي. دا به په زړه پورې وي چې وګورو، ایا ترکیه د دې بري له انګېزې په ګټه اخستنې سره په سوریه او عراق کې پر کردي ځواکونو برید کوي، که په لیبیا کې خپل دریځ لا پیاوړی کوي، چیرې چې انقره د رسمي حکومت ملاتړ کوي.
په لیبیا کې هم ترکیې ځان د روسیې پر وړاندې، چې د باغي قوماندان خلیفه حفتر ملاتړ کوي، لاسونه ډېر غځولي دي.
اسراییل، د خپلو ګواښونو سره سره
اسراییل، که څه هم د خپلو پولو پر سر له بنسټپالو او د رجب طیب اردوغان ترکیې له اړخه اندېښمن دی، خو د حزبالله د انزوا او د روسیې د وتلو په اړه ښايي خوښ واوسي. اسراییل ددې باور لپاره دلایل لري چې سوري سیالې ډلې به پر یوه داسې هېواد چې د اکتوبر پر اتمه له تصوره لوړ راڅرګند شو، د برید پرځای پر خپلو کورنیو مسالو تمرکز او جګړه کوي. پر دې سربېره اسراییل په لبنان او سوریه کې چې نور د متحدو دولتونو په څېر عمل نه لري، له بېلابېلو قومي او مذهبي ډلو سره د اړیکو یو اوږد تاریخ لري.
د دې ډرامې په ډېرو برخو کې د متحده ایالاتو رول هېڅ نه و، خو په ځینو برخو کې یې لږ اغېز درلود.
د سوریې په ختیز کې کردي متحدان، چې له زرو کم امریکایي ځانګړي ځواکونه یې ملاتړ کوي، په دې جګړه کې یوه کوچنۍ ونډه درلوده، خو د اسلامي دولت (داعش) د پاتې شونو په کنټرول کې تر دې ډېر مهم رول لوبولی شي.
د راتلونکې لپاره پیچلي شرایط
دا ټول یو هیښند او په حیرانوونکي ډول پیچلی سیاسي وضعیت وړاندې کوي. خو سره له دې چې د جګړې لوګي لا هم د سوریې د ویجاړو شویو ښارونو پر سر خواره دي، ځینې شیان روښانه دي.
لومړی، دا چې ډېر غیر محبوب دیکتاتور رژیمونه له ظاهري ځواک سره سره ډېر زیانمن وي. ډېرو لږو کسانو د اسد رژیم د ناڅاپي سقوط تمه درلوده. د ایران په ګډون نور استبدادي دولتونه ممکن اوس له بهرنیو قدرتونو سره د تعامل په برخه کې ډېر نرم شي او په کور دننه لا ډېر شکمن شي.
د جګړې په اړه د حیرانتیا یو درس، چې هر څو کلونه وروسته زده کېږي، د نامحسوسو شیانو مرکزي رول دی، لکه د پوځي ځواک په ارزونه کې تنظیم، پلان جوړونه، د جګړې اراده او مشرتابه. که چا د سوریې په اړه د ستراتیژیکو مطالعاتو نړیوال انسټیټیوټ وروستی راپور لوستی وي، نو هیڅکله به یې فکر نه و کړی چې شاوخوا لس زره کسیزې ملېشې به د یوه ۱۳۰ کسیزه پوځ پر وړاندې چې د حزبالله او نورو ملیشو زرګونه اضافي ځواکونه او څلور زره روسي عسکر پکې شامل دي، بریالۍ کیږي، خو دا پېښه وشوه.
که څه هم جګړې یوه برخه ستونزې یا ستراتیژیک شرایط ختموي، خو عموماً نوې ستونزې رامنځته کوي.
په دې قضیه کې، ایران خپلې څو وسلې له لاسه ورکړې، خو نورې پاتې دي. له درنو ماتو وروسته، دا رژیم باید سخت وېرېدلی وي، په ځانګړي ډول چې د یوه وروستي فدرالي تور له مخې ایران د منتخب ولسمشر ډونالډ ټرمپ د وژلو دسیسه هم جوړه کړې وه. دا ممکن ایران دې ته اړ کړي چې له متحده ایالاتو سره نرم چلند غوره کړي او د دې شواهد لا هم شته دي.
په ورته وخت کې، د ایران ستراتیژیکې کمزورۍ او زیانونه تهران ته سخت انګېزه ورکوي چې د اتومي وسلو د ترلاسه کولو هڅه وکړي.
په پای کې، متحده ایالات یو ځل بیا په منځني ختیز کې د پاتې کېدو لپاره په خپل اوږدمهاله ارمان کې ناکامه شوي؛ هغه هیله چې د اوباما ادارې وختونو ته رسېږي. د بایډن ادارې د سوریې لپاره د اوربند غوښتنې بېځایه او بېاغېزې وې. په ۲۰۲۱کال کې د خپلو افغان متحدانو د سقوط په وړاندوینه کې ناکامي او په اوکراین کې له دې زیات د څه کولو ناتواني چې کیف له ماتې وژغوري، ښيي چې د ستراتیژیک فکر زوال څنګه د ښه نیت او خوبونو په ارمانونو بدلېږي.
د ټرمپ دریځ
د شنبې په ورځ ټرمپ په دې پېښو کې مداخله وکړه: "سوریه یو ګډوډ ځای دی، خو زموږ دوست نه دی او متحده ایالات باید هېڅ په دې کې ښکېل نه وي." هغه ولیکل: "دا زموږ جګړه نه ده. پرېږدئ خپله پرمخ لاړ شي، داخل نه شئ".
خو له سوریې د لرېوالي دا غوښتنه هلته زموږ پوځي حضور ته پام نه کوي او دا پوښتنه نه ځوابوي چې له خپلو کرد متحدانو او د داعش په ولکه کې د هغوی له زرګونو بندیانو سره باید څه وشي. خو نوی دولت تر دې له سترې ستونزې سره مخ دی: که ایران په رښتیا د اتومي وسلو لاره ونیسي، د ټرمپ سپینه ماڼۍ باید تصمیم ونیسي چې د مخنیوي لپاره یې له درندو بم اچوونکو کار اخلي او که نه. دا کېدای شي له فارس خلیج اخوا د اتومي وسلو د پراختیا لامل شي او ښايي اړتیا وي چې په دې اړه زر تصمیم ونیول شي.
د یوه مشهور قول په تعبیر، موږ ممکن د منځني ختیځ په اړه لېوالتیا ونه لرو، خو منځنی ختیځ زموږ په اړه لېوالتیا لري.
د تېرو اونیو پېښې ښايي ټرمپ دې ته وهڅوي چې دا وخت په ریښتیا د پوځ په داخل کې د نظري اختلافاتو د تعقیب لپاره مناسب نه دی. که پیټ هېګسېت د دفاع د وزیر په توګه تایید شي، هغه ښايي دا زده کړي چې ښځینه پیلوټانې هم د نارینه پیلوټانو په څېر د بم غورځولو وړتیا لري.
یادونه: د مقالې محتوا د لیکوال نظر دی، د افغانستان انټرنشنل پالیسي نه منعکسوي.
سرچینه: دې اتلانتیک