کابل او دمشق؛ یو دین او دوه روایتونه
امید زهیرمل
لیکوال او ازاد خبریال
تازه به مو رسنیو کې لوستي وي چې واک ته د سوریې نوي رسېدلي رژیم اعلان کړی چې عسکر به یې د هیڅ سوریايي وګړي په شخصي حریم تېری نه کا.
لیکوال او ازاد خبریال
تازه به مو رسنیو کې لوستي وي چې واک ته د سوریې نوي رسېدلي رژیم اعلان کړی چې عسکر به یې د هیڅ سوریايي وګړي په شخصي حریم تېری نه کا.
دا امر چې د دې رژیم مرکزي قوماندانۍ خپور کړی خپلو عسکرو ته یې په ټینګار یادونه کړې چې " ان د خلکو په ځانګړي ډول د ښځو په لباس به کار نهلري، ځکه سوریایان یو متمدن ملت دی او د هر وګړي عزت او درناوی یې باید خوندي وي."
دا په ښکاره د یوې جنګ ځپلې سوریې لپاره ښه خبر دی، ځکه هغه ډله چې وړاندې په تاوتریخوالي، افراطیت او وژنو کې ښکېله وه؛ نن نسبتا نرمه پالیسي مخته وړي.
د هییت تحریر الشام ډله او ورسره یې ایتلافي ډلې دومره هم سپېڅلي نهدي، څومره چې رسنیو تبلیغ کړل. د دوی پخوانۍ کړنې، جګړه کې بری او راتلونکی سیاست یو جلا بحث دی.
په هر حال زما د لیکنې اصلي موخه د سوریې په څېر د یو بل جنګ ځپلي هېواد د وګړو وضعیت دی چې نن پرې خپله خاوره جهنم ګرځېدلې او ان د خپل لباس اغوستو واک و اختیار لاس کې نهلري.
ښکاره د سوریې جنګي ایتلاف هم لکه د افغانستان په څېر د بشار اسد د رژیم پر ضد بریا ته ورسېد. د دوی سیاست هم لکه په کابل کې د واکمنو شعار د اسلام بشپړ عملي کېدل دي؛ خو هغه چې دمشق کې وشول او هغه څه چې کابل کې روان دي؛ له یوه دین دوه تعریفه را پېژني.
هغه اسلام چې په سوریه کې حاکم شوی، زدهکړه روا بولي، د خلکو شخصي حریم ته درناوی د اسلام برخه ګڼي، د نجونو او ښځو لپاره په ټولو برخو کې اشتراک یو حتمي امر مني، ملي سرود په رسمیت پېژني، ملي بیرغ ورته د خپلې ډلې له بیرغ وړاندې د ملي ارزښت په توګه مطرح دی او لنډه دا چې ټول هغه اصول چې نننۍ متمدنه نړۍ یې لري؛ د سوریایانو لپاره یې غواړي.
بر عکس په کابل حاکم شوی اسلام بیا نور څه وايي. په دې اسلام کې ښځه مینځه یا غلامه ده چې د زدهکړې، کار، سیاست او ان تفریح حق نهلري، غږ یې محرم دی، مخ یې عورت او ان لاس لیدل یې د شهوت را پارېدو وسیله.
همدا ډول په دې اسلام کې هیڅوک د یوه طالب پر وړاندې د غږ پورته کولو حق نهلري، کار نهشي غوښتی، د اولاد لپاره د تعلیم غوښتنه یې د نظام ضد بغاوت یادېږي، په استخباراتي کړنو یې بحث کفر مطلق دی، د وطن د معدنیاتو په چور تالان یې نیوکه تخریب او په امیر خو یې نیوکه "بلا تشبیه"د پیغمبر په نبوت شک ښودل دي.
اوس جالبه دا ده چې له اسلامه د دې ګونو روایتونو راویان درګرده اخته دي له کابله د دمشق بریا ته نڅاوې کوي، انسان حیران شي چې واښه خوړونکي به هم په دومره تناقض کې ژوند وکا.؟
اصلي خبره دا ده چې په کابل واکمنو د افغانستان لپاره د اسلام هغه نسخه راوړې چې استخباراتي ده او په هغه قلم لیکل شوې چې رنګ یې د یوه لوی ملت وینې دي او د همدې ملت د انزوا او بربادۍ لپاره جوړ شوی دی.
دا نسخه د اسلام افراطي تعبیر دی چې قصدا او بې له کومې اسلامي مخینې او روایت د استخباراتو په خونو کې جوړ شوی او د افغانستان د لهمنځهوړو لپاره را انتقال شوی دی. هو با هو لکه د ګوډ او ړوند ملا اسلام چې د هر روښان فکره د وژنې حکم له ځان لري او هره هغه دروازه بندوي یا یې لهمنځه وړي چې د ابادۍ لپاره پرانستل کېږي.
اوس د اسلام له دې روایت سره مبارزه د هغه ملت دنده ده چې د همدې اسلام پاکه نسخه یې د خپلو نېکونو په وسیله تر نورو لېږدولې وه. په دې مبارزه کې باید دا ملت د بلې هر تکیې پرته په خپل زور و قوت دا افراطي تعبیر مسخه کړي او وښيي چې افغانان د یوه با عظمته قوم په توګه د دې لارې پیروان نهدي.
اوسمهال د افغانستان خلکو ته په یوه وخت کې دوه مبارزې ور تر غاړې دي چې د افراطیت ور تر غاړه کېدونکی ځنځیر مات کړي او همدا ډول خپل راتلونکی نسل د اسلام د دې افراطي تعبیر له زدهکړې وساتي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري خو د چا ملاتړ نه کوي.
دا ځکه چې د پاکستان د اپوزیسیون په بند کې ناست مشر عمران خان د خپل سیاسي ګوند تحریک انصاف غړو او حامیانو ته غږ کړی و چې د نومبر په څلرویشتمه په ګڼ شمیر اسلام اباد ته د پرلت لپاره راشي او تر هغه وخت دې خپل پرلت ته ادامه ورکړي چې دولت یې غوښتنې نه وي منلې.
د پي ټي ای په غوښتنو کې د فرورۍ په میاشت کې شوې ټول ټاکنې ملغا کول، په اساسي قانون کې لږ وخت وړاندې د فعلي حکومت په وړاندیز راغلی شپږویشتم تعدیل ختمول او د عمران خان په ګډون د ټولو سیاسی بندیانو خوشي کول شامل و.
د پاکستان مرکزي حکومت او د پنجاب ایالتي حکومت اسلام اباد ته د مظاهره کوونکو د تګ د مخنیوي لپاره کلک تیاری نیولی و، ځکه د پنجاب نه ډیر لږ خلک په دې وتوانیدل چې اسلام ا باد ته ځان ورسوي، خو بیا هم د پښتونخوا نه چې د عمران خان ګوند واکمن دی تر ۴۰/۵۰زرو پورې کسان د دغه ایالت د سر وزیر علي امین ګنډه پور او د عمران خان د میرمنې بشرا په مشرۍ اسلام اباد ته په دویمه ورځ ورسیدل.
دوی په لاره څو څو ځایه پولیسو ایسار کړلپه دوی باندې یې اوښلن ګاز وشینده،په کانتینرونو یې ورته لارې هم تړلې وې ، خو دوی بالآخره پلازمینې ته ورسیدل او د اسلام اباد په قلب کې په ډي چوک کې یې پرلت پیل کړ.
د داخله چارو وزیر محسن نقوي او د اطلاعاتو وزیر عطاالله تارړ اول د مظاهره کوونکو په ضد د څو ورځو تبلیغاتي جګړه هم پیل کړې وه، خو خبره د دې نه وراني ته واوښته چې دغو مرکزي وزیرانو ،چې دواړه پنجابیان دي،خپله تبلیغاتي جګړه د عمران خان تر ګوند محدوده نه وساتله او د ټولو پښتنو او افغانانو په ضد یې تبلیغات پیل کړل.
دې وزیرانو په مظاهره چیانو تور پورې کړ چې دوی له خپل ځان سره د افغانستان نه راغلي دهشتګرد هم اسلام اباد ته په دې موخه راوستي دي چې پر حساسو مرکزونو ترورستي بریدونه وکړي.
د پاکستان د مرکزي حکومت وزیرانو د نومبر په پنځویشتمه په افغان مهاجرینو د مظاهره چیانو سره یو ځای په اسلام اباد د برید تور پورې کړ او جالبه دا ده چې سره د دې چې دوی باصلاحیته وزیران وو او ټول دولتي امکانات او منابع یې په لاس کې وې، خو بیا یې هم د دغو ناوړه تورونو په حق کې هیڅ ثبوت وړاندې نه کړی شو.
د پاکستان د مرکزي حکومت د دغو پنجابي وزیرانو له خوا د دغه کرغیړن کمپاین درې غټې موخې لرلې.
وړومبۍ موخه دا وه چې پاکستان کې د سیاسي قدرت په لوبه کې پنجاب کلیدي سنګر دی، د پاکستان د ټولو نفوسو شپیته فیصده پنجاب تشکیلوي.
د پاکستان د پوځ د پرسونلو مطلق اکثریت پنجابیان دي او د پاکستان د سیاسي قدرت درې اصلي لوبغاړي د اردو لوی درستیز جنرال عاصم منیر، د واکمن ګوند مسلم لیګ ریس نواز شریف او د اپوزیسیون زعیم عمران خان درې واړه پنجابیان دي، نو چا چې پنجاب وګاټه هغه به په اسلام اباد بادشاهي کوي، نو ځکه دې وزیرانو غوښتل چې په پنجاب کې ویره خوره کړي چې د افغانستان او پښتونخوا څخه په پنجاب یرغل شوی او مرکزي حکومت او پوځ د پنجاب دفاع کوي، نو ځکه باید پنجابیان د مسلم لیګ حکومت او پوځ سره ودریږي او مرسته ورسره وکړي.
د حکومتي کمپاین دویمه موخه دا وه چې نړیوالو ته داسې ښکاره کړي چې ګویا په اسلام اباد کې نارامي او پروتستونه د پاکستان داخلي او ځايي سیاسي مسله نه ده ، بلکې دا خلک د افغانستان په لمسون د شمال نه راغلي او غواړي چې پاکستان په سیاسي او امنیتي توګه بې ثباته کړي.
د کمپاین دریمه موخه د حکومت د دغه تور مضبوتول و چې د پي ټي ای پروتست سیاسي نه دی. دا تشه اسلام اباد ته د ترهګرۍ د رالیږدولو لپاره یوه لوبه دهاو دا چې افغانان/پښتانه په پاکستان کې د ترهګرۍ خورولو اصلي عاملین دي او د دوی په ضد د پاکستان د پولیسو او پوځ خشونت روا دی.
له دې تبلیغاتو نه وروسته د نومبر د پنځویشتمې او شپږویشتمې تر منځ شپه کې د پاکستان پوځیانو د هغې ټولې سیمې بریښنا پرچاو کړه او بیا یې په مظاهره چیانو حمله وکړه، مخامخ ډزې یې ورباندې وکړې، د پنځلسو شاوخوا کسان ووژل شول اود زخمیانو شمیره په سوونو دی، خو د پاکستان په میډیا قدغن ولګید چې هغوی به د مرګ ژوبلې او یا د توقیف شویو پښتنو خبرونه نه نشروي.
د دې نه وروسته د اسلام اباد پولیسو د ښار په ټولو سیمو کې د پښتنو او افغان مهاجرینو توقیفولپیل کړل. هغوی یې کورونو، بازارونو او سړکونو کې ونیول، د مدافع وکیلانو وینا وه چې هغوی لږ تر لږ دوه زره بندیان وشمیرل، په دوی کې په سوونو افغان مهاجرین هم وو.
هسې خو په ۱۹۴۷کې د پاکستان د تاسیس د وخت نه د قدرت واګېد پنجاب د بیروکراسۍ په لاس کې وې خو په ۱۹۷۱کې د بنګالیانو د بیلیدو نه وروسته په پاتې پاکستان کې پنجابي اشرافیه د مطلق واکدارانو نقش غوره کړی دی.
دوی د بلوچستان او پښتونخوا د اومو مودو په ذخایرو ګیډه اچولې ده او د دغې خاورې ولسونو سره د برده ګانو برخورد کوي.
په بلوچستان کې د بلوڅو په ضد په اوه اویا کلونو کې پنځه غټ پوځي عملیات شوي، د پښتونخوا نه د تیرو پنځوسو کالو نه پاکستاني جنرالانو په افغانستان کې د نیابتي جنګونو د سازماندهۍ مرکز جوړ کړی دی.
په دې وخت کې جنرالواکي پښتنو ته ځکه په قهر ده چې په تیرو څو کلونو کې د پښتونخوا په هره سیمه کې د ترهګرۍ او نظامي ګرۍ په ضد په پرله پسې توګه تظاهرات شوي او ځايي پرګنو په واز کومې ویلي دي، چې د پاکستانی جنرالانو له خوا د ضرب استحکام په نوم اعلان شوي پوځي عملیاتو مخالف دي، د اسلام د نزدې ورځو د وژلو، نیولو او ځورولو یو هدف له پښتنو نه د دغې غړولو غچ اخستل هم و.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
سره له دې، چې ګڼ لوري د واکمن استبداد او ناورین پر وړاندې مبارزې ته ګڼې داعیې لري او اکثره دغه داعیې برحقه او د منلو وړ دي، خو داسې داعیې لږې تر سترګو کیږي چې ګڼ لوري پرې ګډ دریځ ولري او پوره کولو ته یې ګډ کار وکړي.
دلته به دې بحث ته لږ تم شوو، چې اساسي قانون څنګه د یوې لویې داعیې په توګه ګڼ لوري پر ځان ټولولی او له اوسني ناورین څخه د افغانستان د ژغورلو لپاره منسجمولای شي؟
ملي او نړۍوال اعتبار
د افغانستان اساسي قانون، چې په ۱۳۸۲ هجري لمریز کال(۲۰۰۴) کې د لویې جرګې له خوا تصویب شوی و، د افغانستان د معاصر تاریخ تر ټولو ستر حقوقي سند ګڼل کیږي.
دغه سند له څو لسیزو خونړیو جګړو او بې قانونۍ وروسته د یوه نوي پړاو په درشل کې د افغانستان د نوي نظم بنیادونه رامنځته کړل.
د اساسي قانون له جوړیدو وروسته په افغانستان کې په لومړي ځل د ولسمشرۍ ټاکنې د خلکو له پراخ ګډون سره ترسره او ورپسې نورې ټاکنې او د ولسواکۍ ځینې نور بشپړ یا نیمګړي تمرینونه وشول.
د طالبانو له خوا لغوه شوی اساسي قانون، تقریباً نورو ټولو لوریو او خلکو تایید او په رامنځته شویو پروسو کې یې ګډون کړی.
له حقوقي پلوه، یاد شوی سند اوس هم مشروعیت لري، ځکه کومې مشروع ملي مرجع ځنډولی یا لغوه کړی نه دی؛ بلکې یوې نا مشروع ډلې لغوه کړی او پر ځای یې خپله استبدادي ایډیالوژي واکمنه کړې ده.
د افغانستان په اساسي قانون کې د نظام او ټولنې له جوړښت او اساسي ارزښتونو نیولې ، د واک مشروعیت او د دغه مشروعیت د تامینولو تر پړاوونو، د ملي یووالي او انسجام تر ساتلو، د خلکو د اساسي حقونو او ازادیو تر تضمین او د نړۍوالې ټولنې د یوه مسوول غړي په توګه د افغانستان تر تعهداتو پورې ټولې برخې روښانه شوي.
دا قانون پر ملي سربېره نړۍوال مشروعیت هم لري، ځکه نړۍوال یې په دیموکراتیکه توګه د رامنځته کیدو او تصویب شاهدان دي او تېرو دوه لسیزو کې د افغانستان تعاملاتو هم له دغه قانون څخه سرچینه اخیسته.
مشروعیت، مشروعیت پياوړی کوي
ګڼ غیر طالب لوري، واکمنه ډله او واکمني یې غیر مشروع ګڼي، خو د خپل مشروعیت د پياوړتیا سند یانې اساسي قانون ته د اساسي داعیې په توګه فکر نه کوي.
دوی کې ځینې د سلیقو او وړو لیدلورو په دایره کې ایسار او اساسي قانون سره د سیاسي نظام د ښودلي موډل، یا نورو مسایلو په اړه ښایي اختلاف ولري، خو دې ته نه ګوري چې د قانون له واکمنیدو سره پر قانون بیا کتنه او بحث نا ممکن نه دي.
واقعیت دا دی، چې د ځینو جریانونو داسې سطحي چلند هم د طالب له بیا واک ته رسیدو او دوام سره مرسته کړې او نور نه باید ځان او نور د خپلو بې تدبیریو او سلیقو قرباني کړي.
غیر طالب لوري ښایي له همدې امله وخت پر وخت له بېلابېلو پوښتنو سره مخ کیږي، چې په ځینو برخو کې ورته بې ځوابه پاتې کیږي.
مثلاً: دوی که طالبان نامشروع ډله ګڼي، د خپل مشروعیت سرچینه یې څه ده؟
د دوی برتري پر طالب په څه کې ده؟
دوی څه غواړي؟
څنګه او د څه پر اساس یې غواړي او که احیاناً طالب سم نه شي او وپرځول شي دوی به افغانستان کوم لور ته بیایي، د لارې نقشه او اساس به یې څه وي؟
دا لوري که فکر وکړي، ښایي قانع شي چې د دوی د مشروعیت لپاره تر ټولو ښه سرچینه او د پورتنیو او ډېرو نورو پوښتنو د ځواب لپاره لغوه شوی اساسي قانون یو بې بدیله جامع سند دی. دا سند د غښتلي ملي او نړیوال مشروعیت له لرلو سره کولای شي چې ټولې خواوې او خلک لږ ترلږه د طالب واکمنۍ د مخه ارزښتونو پر محور را ټول او د سراسري ملي، مشروع او هدفمندې مبارزې مسیر ته سوق کوي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
نننۍ سوریه له خورا لرغونې زمانې څخه د بشري تمدن له اصلي منځیو څخه وه. د بشري تاریخ څېړونکي دمشق د تاریخ دروازه ګڼي. دلته د انساني ژوند عمرسلګونه زره کاله وړاندې د نیاندرتال او هوموساپین انسانانو دورې ته رسیږي، چې ګڼې لرغونې نښې یې موندل شوې دي.شاوخوا درې زره کاله تر میلاد وړاندې، دلته د سامي توکم اموري قبایل اوسېدل او یو منظم حکومت یې جوړ کړی و، چې شاوخوا دوه زره کاله یې دوام وکړ،په میلادوړاندې یوولسمه پېړۍ کې ارامیان راغلل او د اوسنۍ سوریې ډېرې برخې یې لاندې کړې. په سوریه کې سومري، اکدي، بابلی، اشوري، هیتي او نور تمدنونه د بشري تاریخ ځلاند پاړکي جوړوي. سوریې د دې ټولو تمدنونو ګڼ میراثونه ساتلي وو.
ترمیلاد ۶۴ کاله وړاندې سوریه د روم د ټولواکمنۍ (اېمپراتورۍ) برخه شوه او شاوخوا اووه پېړۍ د روم او بیا ختیځ روم (بیزانس) تر واک لاندې وه، تر دې چې په ۶۳۴ – ۶۴۰ میلادي کلونو کې دخالد بن ولید په مشرۍ د اسلامي خلافت لښکرو ونیوله او د اسلامي تمدن په یوه مهم ولایت بدله شوه. د اموي او عباسي خلافتونو پرمهال دمشق ښار دومره مهم و، چې د اسلامي خلافت پلازمېنه شوه. تر دې چې عباسیانو بغداد پلازمېنه وټاکه او سوریه یې د سیمهييزو واکمنو سیالیو ته وسپارله، چې فاطمیونو، سلجوقیانو او ایوبیانو پرې واک چلاوه. په ۱۲۶۰ کۍ چنګیزي مغولو او د ۱۴۰۰ میلادي شاو خوا ګوډ تیمور ولوټله.په شپاړسمه پېړۍ کې عثمانیانو لاندې کړه. د عثماني اېمپراتورۍ پرمهال سوریه د دغې اېمپراتورۍ مهمه برخه وه، تر دې چې د عثمانیانو تر راپرځېدو روسته یې واک د سایکس – پیکو هوکړې پر بنسټ په ۱۹۲۰ کې فرانسویانو ورخپل کړ. سوریه په ۱۹۴۴ کې خپلواکي واخیسته او تاجالدین الحسینی یې ولسمشر شو. په ۱۹۶۷ کې له اسرائیلو سره و جنګېده او اسرائیلو یې څه برخې لاندې کړې، چې تر نن پورې ورسره دي. په ۱۹۷۰ کې پوځي منصبدار حافظ اسد کودتا وکړه او له ۱۹۷۱ څخه تر ۲۰۰۰ پورې دی او له ۲۰۰۰ څخه تر تېرې اونۍ (۲۰۲۴ دسمبر) پورې یې زوی بشار اسد پر سوریه واکمن وو. تېره اونۍ د بشاراسد مخالفې پوځي ټلوالې د سوریې واک ورخپل کړ.
لکه مخکې چې ورته اشاره وشوه، په اسلامي دوره کې ټول شامات په تېره بیا دمشق مهم او سپېڅلې خاوره ګڼل کېده. تر مکې مکرمې، مدینې منورې، بیتالمقدس روسته شام ته په درنه سترګه کتل کېدل او مقدس شام یې ګاڼه. دلته د پوهنو د زدکړو ګڼ مرکزونهپرانیستي او لوی پوهان په کې راټول وو.
افغانستان چې په اسلامي دوره کې پخپله هم د دغه تمدن یو مهم مرکز و او د بلخ، کابل، هرات، غزني و کندهار په شان مهمې تمدني حوزې یې لرلې، اوسېدونکي یې له شام سره هم له فرهنګي او هم له اقتصادي پلوه په اړیکو کې وو.
نوموتی بلخي شاعر، ګرځندوی او پوه حیکم ناصر خسرو بلخي – قبادیاني (۳۹۴ – ۴۸۱ قمري) په خپل مشهور یونلیک کې د شام د ښارونو داسې دقیق انځور وړاندې کوي، چې د هغه مهال د سوریې عظمت او شهرت څرګندوي، بلخي حکیم لیکي:
ژباړه:
« د ۴۳۸ کال د رجب په دویمه سروج ته راغلو، په دویمه ورځ له فرات څخه واوښتو او منبج ته ورسېدو. دا د شام لومړنی ښار دی. د سلواغې د میاشتې لومړۍ وه، خو هلته هوا ډېره ښکلې وه... له هغه ځایه حلب ته ولاړو له میافارقین ترحلب پورې سل فرسنګ لار ده، حلب ښکلی ښار دی، لوړ دیوالونه لري، چې لوړوالی یې ۲۵ ارش (هر ارش ۱۰۴ سانتي متره کیږي) یوه لویه کلا ده، چې پر ډبره ودانه ده. له بلخ څخه څو ځلې لویه او ښه ودانه ده، داسې چې ودانۍ سر پرسر لوړې شوې دي...»
ناصرخسرو د شام ټول مشهور ښارونه کتلي دمشق یې ستایلی او په شام کې یې د پیامبرانو، اصحابو، ولیانو، صالحانو، عارفانو او مشاهیرو زیارتونه کړي، د شام ټولنیز، اقتصادي، فرهنګي او علمي عظمت یې شنلی دی.
د حکیم په یونلیک کې وینو چې د بلخ او نورو افغاني ښارونو ګڼ پوهان، ګرځندوی او سوداګر هغه مهال شام ته ورتلل او د سوداګرۍ ترڅنګ هلته د پوهنو په زدکړو او ان تدریس او د ورزدکړې په برخه کې فعال وو.
له هغې زمانې تر نن پورې ګڼ افغانان سوریې ته تللي، هلته پاتې شوي او ان شهرت ته رسېدلي دي. شام ته د افغانانو تاریخي ورتګ درې دلایل لرل.
۱ـ اقتصادي دلایل: شام او د سوریې نور ښارونه هم پخپله د تجارتي موخو په حیث او هم د منځني ختیځ له لارې نورو هېوادونو ته د سوداګریزو کاروانونو مسیرونه وو. د افغانستان سوداګرو د تاریخ په اوږدو کې ترشام پورې تلل راتلل. شامي کتانونه چې د دغه هېواد له پنبې جوړېدل هم په افغانستان کې او هم د افغانستان له لارې د هیندوستان تودو سیمو ته د افغان سوداګرو له خوا وړل کېدل. افغان سوداګرو به له دې خوا هیندي توکي د سوریې بندرونو لاذقیه، جبله، طرطوس، ارواد او نورو ته وړل.
۲- دیني مذهبي دلایل:سوریه هم د سُني او هم د شیعه افغانانو لپاره زیارتي و مذهبي جاذبه لري. دا هېواد له خالد بن ولید رانیولې بیا تر صلاح الدین ایوبي غوندې شخصیتونه پاللي، د اموي دورې مشهور جومات او د ګڼو پیغمبرانو د ټاټوبي په توګه هغو افغانانو ته چې د حج لار به یې د نورو زیارتونو په نیت مخ په سوریه ورګرځوله په زړه پورې وه، د ځینو به یې دغه هېواد خوښ شو او هماغلته به پاتې شول، تر دې بریده چې دوی خپلې سیمې، خانقاوې، مدرسې او ځانګړې پېژندګلوي لرله. د دمشق په څنډه کې د اسلام د څلورم خلیفه حضرت علي (رض) د لور بي بي زینب قبر او د اهل بیت نور زیارتونه هم شته، چې د ټولو په تېره بیا شیعه افغانانو لپاره ځانګړې جاذبه لري.
۳- علمي فرهنګي دلایل:شام مشهورې دیني مدرسې، عرفاني مراکز او بیا روسته نوموتي پوهنتونونه او د زدکړو مراکز لرل. د تاریخ په اوږدو کې افغانان د زدکړو لپاره هلته تلل او ځینو یې هماغلته د خپلو استعدادونو له برکته د تدریس مدارجو ته په رسېدو پاتې کېدل.
د افغانستان نوموتی معاصر شاعر استاد خلیل الله خلیلي په عربي ژبه یوه رساله لري، چې « الفقهاء لمغانیون فی بغداد» نومیږي او دوه ځلې په بغداد (۱۹۷۰)او مراکش کې خپره شوې ده. په دې رساله کې هغه لغمانيالاصله فقیهان او پوهان پېژنو چې په بغداد و سوریه کې مشهور شوي وو او تدریس یې کاوه، استاد په خپل یوه بیت کې دوی ته داسې اشاره کوي:
تو بدان شهر که لغمانیون و برمکیان
من در اینجا که سوری بود و سلطان محمود
په دمشق کې له مشهورو افغان علماوو څخه یوهم شیخ عبدالحیکم قندهاري دی، چې دلته به یې لنډ دروپېژنو:
شیخ عبدالحکیم قندهاري الافغاني د محمدنور ابن حاجي میرزا زوی د کندهار هستوګن هغه پوه، فقیه، اصولي، مفسر او مؤلف دی، چې په شام کې یې ګڼ لوی علما د شاګردۍ په فضیلت ویاړي. شیخ عبدالحکیم په ۱۲۵۱ قمري کې په کندهار کې وزېږېد. په ځوانۍ کې هیندوستان تهولاړ او له هغه ځایه یې د حج په نیت سفر پیل کړ. تر حج روسته بیتالمقدس او له هغه ځایه دمشق ته ولاړ او د ژوند ترپایه هلته پاتې شو. شیخ کندهاري د دمشق په الاشرفیه دارالحدیث کې تدریس کاوه او ګڼ شاګردان یې لرل. د دمشق چارواکیو او مشرانو یې زیات درناوی کاوه، خو دی به تل په خپلې کوشنۍ خونه کې ناست و، لیکل و لوستل به یې کول. شیخ له هیچا څه نه غوښتل او ویل کیږي، چې په اونۍ کې یوه ورځ به یې خټګري کوله او بیا به یې له مزد څخه یوه اونۍ ژوند تېراوه. پاتې اونۍ به یې تصنیف، تدریس او تحقیق کاوه. دغه فاضل افغان په ۱۳۲۶ قمري کال کې وفات شو او په دمشق کې په ډېر اعزاز و اکرام خښ کړای شو، ویل کیږي، په جنازه کې یې د دمشق ګڼ مخور راغلي وو. د ده مشهور لیکلي کتابونه دا دي:
حاشية على تفسير النسفي، حاشية على شرح المنار،حاشية على الهداية،حاشية على "حاشية ابن عابدين"حاشية على شرح البخاري،شرح الشاطبية،كشف الحقائق او نور.
استاد خلیلي د هغه په وصف کې لیکلي:
بود شیخ معرفت عبدالحکیمدر دمشق شام ایّامي مقیم
قندهاري زادۀ افغان نسببیشتر از اهل عصر اندر حَسَب
د نومهالي افغانستان ځينې نوموتي شخصیتونه هم سوریې ته تللي، هلته اوسېدلي او افغانستان ته یې د سوریې د روښانفکره چاپېریال اغېزې راوړي دي:
د ختیځ نوموتی مفکر افغان سید جمال الدینپه ۱۲۷۵ قمري کال کې له مکې مکرمې څخه په راستنېدو کې دمشق، حمص او حلب ښارونه وکتل او له هغه ځایه بیا عراق ته راغی. افغان سید د سوریې ودان او روښانه ښارونه ولیدل او روسته بیا يې د اسلامي نړۍ په ویښتیا کې د خپلو لیکلو او ویناوو په لړ کې هغو ته ګڼې اشارې وکړې.
د افغانستان د ژورنالیزم، روښانفکرۍ او تجدد نوموتی مخکښ محمود طرزي او د هغه کورنۍ د امیرعبدالرحمان خان د واکمنۍ پرمهال عثماني اېمپراتورۍ ته تبعید شول. محمود طرزي په دمشق کې اوسېده، هغه په خپلو اثارو کې دمشق د عثماني اېمپراتورۍ د روښانفکرۍ مرکز نومولی دی. د محمود طرزي دویمه مېرمن اسما رسمیه طرزي د شیخ محمد صالح لور په دمشق کې زېږېدلې ده. محمود طرزي او کورنۍ یې د عصري تفکر، ژوند او پوهنو ګڼ بنسټونه له دمشق څخه راولېږدول.
داسې بېلګې نورې هم شته، خو لنډه یې دا چې افغانان په سوریه کې نېکنام او خلکو ته د درناوي وړ خلک وو. په روستیو پنځوسو کلونو کې چې له افغانستان څخه د نړۍ هرګوټ ته مهاجرتونه پیل شول، یوشمېر نوي افغانان هم سوریې ته ولاړل، څه یې د مذهبي دلایلو له مخې او څه یې هم د اقتصادي موخو لپاره. ګڼ شمېر افغانان له ایران او عراق څخه - روسته د جګړو له پیل کېدو - سوریې ته ورواوښتل.
په تېرو دوو لسیزو کې چې منځنی ختیځ د یوې نوې جګړې په اور واوښت ځینې افغانان د ایران له خوا په وسلوالو ټولیو کې سوریې ته واستول شول. یو شمېر ایران میشتي شیعه افغانان د فاطمیونو په ټولیو او تر ډیورند کرښې هاغاړه شیعه پښتانه د زینبیونو تر نامه لاندې ظاهراً د سپيڅلو اماکنو د ساتنې په نامه سوریې او عراق ته واستول شول، چې په دغو نیابتي جګړو کې د دوی ګډون په دغو سیمو کې د افغانانو تاریخي محبوبیت او پېژاند ته زیان ورساوه.
تېره اونۍ چې سوریه لاس په لاس شوه، د رسنیو له خوا هلته د مېشتو افغانانو په اړه تبصرې او اندېښنې راپورته شوې. په سوریه کې مېشتو مُلکي او عادي افغانانو هڅه وکړه، چې خپل غږ پورته کړي، چې د دوی حضور دلته تاریخي – فرهنګي دی او ټول افغانان له هغو وسلوالو ډلو سره کومه اړیکه نه لري، چې ښايي په روستیو پېښو کې یې لاس وو.
دا پېښې به تېرې شي، خو باید په دې خبره د عامه ذهنیتونه روښانه کړای شي، چې په سوریه ( شام) کې د افغانانو تاریخي، فرهنګي، علمي او اقتصادي پېژاند، شهرت او محبوبیت ته زیان ونه رسیږي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
