د میدان وردګ، لوګر، خوست او پکتیا پخوانی والي
پښتانه سیاستوال او مدني فعالان یوازې دې ته ناست دي چې کله د تاجکو په مشرتوب د ویانا غونډه، کله د فوزیه کوفي ګډون په میونیخ کې، کله د هرات امنیتي غونډه، کله د مقاومت جبهه، کله د ازادۍ جبهه، کله زرغون بهیر، کله د ترکیې غونډه او کله یوه بله غونډه وغندي.
که یې ونه غندي؛ نو بیا لکه زموږ اتمر صاحب، نبیل صاحب، پخوانی والي یارمل، پخوانی والي میاخېل او قاري عیسی چې یوازې نری سر ورسره وخوځوي؛ نو پښتانه مدني فعالان او روڼ اندي بیا په همدوی را بړ وهې، چې ګوندې دا هم غلط شول. خو کله چې هغوی بېرته بریک ونیسي، نو سمدستي اعلان شي چې ګوندې دې غونډو کې یې خپل “ملي دریځ” ونیو او ملي خبره یې وکړه! ترڅو د پښتنو له وېرې او تور ځان وژغوري.!
پښتانه سیاستوال او روڼ اندي څو مشخصې لارې لري:
۱. یا به سره یو کېږي – ټول پښتانه روڼ اندي دې متحد شي او که اړتیا وي، یو دوه نور قومونه دې د توازن لپاره راولي.
۲. یا به د ملي مقاومت یا نورو تاجکو وروڼو مشرتوب مني او ورسره یوځای کېږي.
۳. یا به د طالبانو ملاتړ کوي – ځکه که څه هم ډېری پښتانه د ملتپالنې او روڼ اندۍ چیغې وهي، ږېرې یې خط کړي، یا چپ او یا راست دي، خو بیا هم طالبانو ته تمایل لري او یا په تاجکو او هزاروو لومړیتوب ورکوي – الا من رحم ربی!
که څوک د مشرتوب او سیاست دعوه لري، باید خپل فکري خط څرګند بیان کړي. دا هېڅ ستونزه نه ده که یوازې د پښتنو، تاجکو، هزارهوو، یا اوزبکو ګوندونه موجود وي، دا ملي دریځ ته زیان نه رسوي. که دا نه شي کولای، نو ایډیالوژیکي سیاسي ګوندونه دې جوړ کړي:
ایا ستاسو سیاسي خط افغاني نشنلېزم دی؟
که اخوانالمسلمین؟
که کمونیستي؟
که سیکولار؟
که کوم بل نظریاتي لوری؟
حتا که داسې هم نشي کولای، نو بیا دې روښانه کړي چې د جمهوریت، امارت، یا که افغاني ناسیونالیزم ملاتړي دي؛ دا هم ملي دریځ ته زیان نه شي رسولی.
ستونزه چیرې ده؟
هغه څه چې افغانستان ته زیان رسولی او موږ یې وېشلي یو، دا دي چې سیاست فردمحوره دی او روڼ سیاسي فکري خط نه لري. د جمهوریت او بل هر نظام سقوط هم د همدې تشې پایله وه، او همدا تشه د ملي زعامت بحران ته لار هواروي.
بله لویه ستونزه دا ده چې سیاستوال، د مدني ټولنې فعالان، او د انجياو چلوونکي سره تفکیک شوي نه دي، چې دا خپله د سیاسي فکري خط د ګډوډۍ او پراګندګۍ سبب شوی دی.
د دوی ترمنځ اساسي توپیر دا دی:
سیاستوال د قدرت د لاسته راوړلو لپاره مبارزه کوي.
انجياو چلوونکي او تجاران د شخصي انتفاعي ګټو لپاره کار کوي.
مدني فعالان د قدرت د ترلاسه کولو لپاره نه، بلکې د یو خاص قشر د ګټو د تضمین لپاره فعالیت کوي.
خو د سیاسي فکري خط د نشتوالي له امله، دلته سیاستوال د سوداګرو، سوداګر د سیاستوالو، او مدني فعالان د سیاسي لوبغاړو رول لوبوي، حال دا چې د دوی اهداف بشپړ مختلف دي.
لا جالبه دا چې سوداګرو ته “ملي سوداګر” نوم ورکول کېږي، مدني فعالان “ملي سیاستوال” ګڼل کېږي، او هر چا ته بې له دې چې سیاسي فکر ولري، “ملي مشر” ویل کېږي.
همدا تداخل د سیاسي فکري خط د جوړېدو اصلي خنډ دی.
بله لویه ستونزه دا ده چې سیاستوال ځان “بې طرفه” ګڼي. دوی تمه لري چې که مختلفې ډلې سره جوړې شي، نو بالاخره به یو بې طرفه کس راووځي چې ټولو ته د منلو وي. یا دا چې نړۍوالې ټولنې ته دا تمه ورکړي چې احمد یا محمود ځکه ښه انتخاب دی، چې بې طرفه دی.
حقیقت دا دی، چې همدا “بې درېځي” تر ټولو لوی خنډ دی. ځکه خو ټول افغانان، په ځانګړې توګه پښتانه سیاستوال او روڼ اندي، همدې ته ناست دي چې دا د “سرو زرو مرغۍ” به د دوی پر اوږه کښېني.
همدا بېتصمیمي او بېثباتي د سیاسي فکري خط د جوړېدو او قوي سیاسي احزابو او سیاسي ملي زعامت مخه نیولې ده.
د ملي زعامت لپاره د روڼ سیاسي رقابت ایجاد او د «بېطرفه رهبر» او «انتظار سیاست» خیال باید ختم شي، سیاسي مشران باید په اصولو ولاړ سیاست وکړي، نه په شخصي اړیکو. که پښتانه سیاستوال، مدني فعالان، او سوداګر هر یو خپل اصل ځای وپیژني، سیاسي فکرونه او ایدیالوژیک درېځونه روښانه شي، او فردمحور سیاست پای ته ورسېږي، نو د ملي زعامت تشه ډکېدای شي، او ملت له سیاسي سرګردانۍ څخه راوتلی شي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
نړۍ کې دا مهال ٥٩٦٤ ژوندۍ ژبې شته؛ د فېبرورۍ ۲۱مه د مورنۍ ژبې نړۍواله ورځ نومول شوې او سږکال د دغې ورځ لپاره ځانګړې موضوع د څو ژبو زده کړه د بین النسلي زده کړو بنسټ په ګوته شوی دی.
څو ژبنۍ زده کړې نه یوازې ټولشموله ټولنو ته وده ورکوي؛ بلکې د غیر غالب، اقلیت او ځایي ژبو په ساتنه کې هم مرسته کوي او دا د ټولو افرادو لپاره تعلیم ته د مساوي لاسرسي او د ژوند لپاره د زده کړې د فرصتونو د تر لاسه کولو لپاره د بنسټ ډبره ده.
د مورنۍ ژبې د ورځ شالید:
شلمه پېړۍ د بدلونونو، پېوستونونو او جدایۍ پېړۍ ده، په ۱۹۴۷ ز کال چې کله د هند او پاکستان تر منځ د بېلتون کرښه راوښکل شوه، بنګله دېش د پاکستان برخه وګرځېده او دغې چارې د نورو ټولو سیاسي کړکیچونو تر څنګ یو غښتلی ژبنی بحث رامنځته کړ.
بېلتون پالنې پاکستاني مشر او رهبر محمد علي جناج ټینګار کاوه، چې رامنځته شوی پاکستان باید ژبنی اتحاد ولري او له همدې امله یې د بنګله دېش په ډهاکه کې یوې لویې غونډې ته دېکتاتورانه وینا وکړه او ویې ویل، چې وروسته له دې د پاکستان رسمي او ملي ژبه اردو ده او ټول دولتي مراسلات، زده کړې او خبرتیاوې به په اردو او انګلیسي ژبه ترسره کیږي.
یوه ډله بنګله دېشیانو له دغې خبرې سره مخالفت وښود او ویې ویل، چې دوی خپله ملي او رسمي ژبه لري، چې بنګالي نومیږي او دوی نه شي کولی چې د مجبوریت له مخې په ټولو بنګالیانو اردو یا انګلیسي ژبه زده کړي.
د وخت پاکستاني حکومت پر بنګله دېش د یوه فشار له مخې اردو او انګليسي ژبه تحمیل کړه؛ خو د دغې پرېکړې پر وړاندې مقاومت زیات او د لاریونونو تر سرحده ورسېد.
لومړنی لوی لاریون په ۱۹۵۲ ز کال د فېبرورۍ په ۲۱ د بنګله دېش په مرکز ډهاکې کې پیل شو، چې د پاکستاني حکومتي ځواکونو له خوا د لاریون د له منځه وړلو په موخه پرې ډزې وشوې او ګن محصلین ووژل شول.
دا پر مورنۍ ژبې د افهام او تفهیم، زده کړو او سیاست غوښتنې لومړنۍ جدي مبارزه وه، چې په ترڅ کې یې یو شمېر محصلین ووژل شول او دغه نهضت لا په یوې مشترکې عقدې او درد تبدیل شو.
بنګالیان تر هغې ارام نه شول، چې په ټول بنګله دېش کې یې خودجوشه حرکتونه پیل نه کړل او هماغه و، چې پاکستانی حکومت مجبور شو، چې په ۱۹۵۶ کال د فېبرورۍ په ۲۹ بنګالي د پاکستان د ملي ژبې په توګه ومني؛ خو د مورنۍ ژبې د حق غوښتلو مبارزې بنګالیان دومره ویښ کړي وو، چې ورپسې یې د پاکستاني حاکمیت د له منځه وړلو لپاره مټې را بډوهلې او د دې سبب شول چې په ۱۹۷۱ کال کې پاکستان له خپلې خاورې وباسي او خپله واکمني اعلان کړي.
په ۱۹۹۹ز کال کې د یوه بنګالي دانشمند محمد رفیق اسلام له خوا یونسکو ته د دغې ورځې د رسمي ثبت وړاندیز وکړ او یونسکو په ۲۰۰۰ کال کې د فېبروري ۲۱مه نېټه د مورنۍ ژبې د نړۍوالې ورځې په پار ومنله.
یونسکو اعلان وکړ، چې د پایداره ټولنو لپاره د کولتوري او ژبني تنوع په اهمیت باور لري او دا د نړۍوالې سولې لپاره د هغه ماموریت یو چوکاټ کې دی، چې دا د کولتورونو او ژبو د توپیرونو د ساتلو لپاره کار کوي او د نورو لپاره زغم او درناوي ته وده ورکوي.
د مورنۍ ژبې ارزښت:
مورنۍ ژبه د ماشوم د لومړني پوهاوي را پوهاوي ژبه ده، چې له زېږېدو سره سم ورسره مخ کیږي، دا ژبه د ماشوم د احساساتو، عاطفې، غوسې، ژړا او فکر ژبه ګرځي او د کوچنیوالي ټول ارزښتمند خاطرات په الفاظو پکې ثبت کیږي.
هغه ژبه چې د انسان د خوبونو او عواطفو ژبه وي، طبعي ده چې له هغې ژبې ډېره مهمه ده، چې په دویمي ډول په شعوري یا غیرشعوري توګه زده کیږي.
دا مهال په ټوله نړۍ کې نېږدې څلوېښت سلنه وګړي په مورنۍ ژبه له زده کړو بې برخې دي، دوی یا په جبري او یا هم په اختیاري ډول دا حق له لاسه ورکړی؛ خو اهمیت ته یې ډېر پام نه دی شوی.
څېړنو ښودلې، هغه کوچنیان چې په خپلې مورنۍ ژبې زده کړې کوي تر هغو کوچنیانو ډېره زده کړه کوي، چې په دویمه ژبه زده کړې کوي.
نو د انساني حق په توګه دا مهال د نړۍ نېږدې نیمايي انسانان له خپل دغه اساسي حق څخه بې برخې شوي دي.
د مورنۍ ژبې جبري اخیستل شوی حق:
د نړۍ د څلوېښت سلنه وګړو یوه لویه برخه داسې وګړي دي، چې په جبري ډول ترې دا حق اخیستل شوی، میلیونونه داسې انسانان شته/ وو، چې له دغه حقه محروم زېږدېدلي، لوی شوي او له دغه حقه محروم مړه شوي دي.
په ځینو ټولنو کې سیاسي واکدارۍ په جبري ډول خپلو ولسونو ته په مورنۍ ژبه د زده کړې حق نه ورکوي، چې غوره مثال یې په پاکستان کې مېشت پښتانه، سندیان او بلوچان دي.
د پاکستان دا لویه برخه وګړي مجبور دي، چې په دویمه ژبه اردو زده کړې وکړي او په خپلې مورنۍ ژبې له زده کړې محروم شي، چې دا چاره په خپل ذات کې کولتوري او ژبنیو ارزښتونو ته نه درناوی دی.
د نړۍ یوه لویه برخه خلک کډوالۍ ته اړ شوي او هر سیمې ته چې د کډوال په توګه تللي، د هماغې سیمې ژبه یې د زده کړو د ژبې په توګه کارولې ده، چې دا چاره هم په خپل ذات کې په جبري ډول له یوې ډلې خلکو څخه د هغوی د مورنۍ ژبې د حق د اخیستلو په معنا ده.
د بېلګې په توګه؛ د افغانستان د جمهوري دولت له سقوط وروسته سلګونه زره افغانان د نړۍ نورو هېوادونو ته کډوال شول او دوی مجبور دي، چې د هماغو سیمو په ژبو زده کړې، دولتي او سیاسي افهام او تفهیم وکړي.
په مورنۍ ژبې اختیاري پرېښودل شوی حق:
د نړۍ په څلوېښت سلنه وګړو کې یوه برخه داسې وګړي هم شته، چې په اختیاري ډول یې په مورنۍ ژبې د زده کړې حق پرېښی او دوی غواړي چې د نړۍ په نورو ژبو زده کړې وکړي.
دا چاره د انساني حقوقو په چوکاټ کې د انسان خپل اختیار ګڼل کیږي او انسانان دا حق لري، چې په هرې ژبې که دی یې غواړي پرې زده کړې او افهام او تفهیم وکړي.
د بېلګې په توګه؛ ځینې اختیاري کډوالي، یا په نړۍ کې د نورو ژبو زده کړه او یا د ځانګړې علاقې په اساس د زده کړو، ورځني پوهاوي راپوهاوي او سیاست لپاره د یوې بلې ژبې غوره کول.
پښتانه او د مورنۍ ژبې حق:
که څه هم پښتانه د یوه قوم په توګه دقیقه احصایه نه لري؛ خو د اټکل له مخې په افغانستان، پاکستان، هندوستان او د نړۍ په خورو هېوادونو کې نېږدې ۹۷ میلیونه پښتانه ژوند کوي، چې لویه برخه یې په پښتو ژبه د زده کړې حق نه لري.
که له افغانستانه یې پیل کړو، یوازې په پښتون مېشتو سیمو او د کابل په ځینو ښوونځیو کې پښتانه زده کوونکي په پښتو ژبه د زده کړې حق لري؛ خو په نورو ولایاتو کې مېشت پښتانه بیا دا حق نه لري.
په اوسني پاکستان کې د مېشتو پښتنو شمېر نېږدې ۵۰ میلیونو ته رسیږي، چې له دغې ډلې یې یو هم په مورنۍ ژبه د زده کړې حق نه لري او دا حق ترې په جبري ډول اخیستل شوی دی.
پاتې برخه یې په هند او د نړۍ په ګڼو هېوادونو کې ژوند کوي، چې دوی هم په بشپړ ډول په مورنۍ ژبې د زده کړې حق له لاسه ورکړی دی.
سیاسي بدلونونه ترهغو په ټولنیزو تلپاتې بدلونونو اوښتلای نهشي، چې په یوه فرهنګي بهیر کې د ټولنې قاعده روښانه شوې نهوي. د خلکو له پوهېدو څخه هم ښکېلاک ویریږي، هم د ښکېلاک په مرسته جوړې شوې واکمنۍ، هم په هغوی پورې تړل شوي ارتجاعي ځواکونه او هم ټول شاتګپالي.
دا د تاریخ یوه داسې زبات شوې منطقي پایله ده، چې نورو ملتونو پېړۍ پېړۍ پخوا ازموېیلې او پاتې هوښیارو ملتونو ورڅخه پند اخیستی دی.
د رومانتیسیسم نوموتی فرانسوي لیکوال ویکتورهوګو ( ۱۸۰۲ – ۱۸۸۵) په خپل شهکار اثر « د پاریس نوتردامNotre- Dame De Paris» کې، چې د «نوتردام شاکړوپیThe Hunchback of Notre- Dame) په نامه فلم هم پرې جوړ شوی، یوځای دغه علمي – ټولنپوهنیزه پایله ډېره ښه تمثیل کړې ده.
په فلم کې د فرانسې د پینځلسمې پېړۍ پاچا یوولسم لويي له خپل یوه هوښیار او پوه وزیر سره نوتردام کلیسا ته ورځي، چې د دغې مشهورې و ځواکمنې کلیسا د کشیشانو له مشر کلودفرولو۱ سره وګوري او همدلته د روښانتیايي تاریخ یو خورا مهم مجلس کیږي، د کشیشانو مشر پاچا او د هغه دانشمند وزیر د کلیسا یوې څنډې ته بیایي او هلته د جرمني ګوتنبرګ له خوا جوړ شوی د چاپ ماشین ورښيي، چې د ده له نظره یو لوی ګواښ دی:
پاچا: څه؟ لوی ګواښ، مګر دا خو یو ماشین دی.
کشیش: دا ماشین دې دوزخ ته ولاړ شي، دا یو داسې ماشین دی، چې کولای شي، پاچاهي ړنګه کړي، ستا پاچاهي!
[ غواړي پاچا ته یې په عمل کې وښيي، خو له ماشين څخه د ډېرې کرکې له زوره هغه په خپل لستوڼي نیسي او تاووي یې... یوه چاپي ورقه ترې راباسي]
پاچا: دا څه ده؟
کشیش: دا د هغه کتاب لومړۍ پاڼه ده، چې د انسانانو د خپلواکۍ په اړه خبرې کوي...
پاچا [ په وېره]: چا لیکلی؟
کشیش: مهمه نه ده، چې چا لیکلی، مهمه دا ده چې چاپیږي او که چاپ پیل شو، هرسړی لیکوال کېدلای شي، هرڅوک هرڅه لیکلای شي، هرڅوک به خپل نظر و فکر بیانولای شي او هرڅوک به له حقایقو خبریږي... او دا یو لوی خطر دی زما پاچا!
وزیر: خلک نه، خپل دښمنان یاد کړه، دا د چاپ ماشین دی، نه یوه سیاسي وسله، دا د پوهې د خپرېدو وسیله ده...
کشیش: غلط!!! غلط!!! ته غلط یې ښاغلیه !
زه له پوهې سره مینه لرم، زما ربړه و غوښتنه پوهه ده، د کلیسا اصلي موخه و دلیل پوهه ده، خو پوهه د چا لپاره؟
دا باید زما واک وي، دا واک باید له کلیسا سره وي، چې څوک دې وپوهیږي یا ونه پوهیږي؟ نه له هرچا سره، نه له ټولو خلکو سره...
[ دا مهال کشیش پاچا و وزیر د کلیسا د کتابتون خواته بیايي]
کشیش: کتابونه دلته دي، دلته هغه کتابونه هم شته، چې د الکساندریې له سوزول شوي کتابتون څخه ژغورل شوي وو، کتابونه همدا دي، چې انسانانو په لاس لیکلي او له موږ سره خوندي دي، ټولو ته یې لوستل ممکن نه دي، لاتراوسه د پوهې د خوندي کولو بله وسیله نهشته او د پوهې واک له موږ سره دی، کتابونه انسانان لیکي، د انسانانو لاسونه یې لیکي، نهښايي دا واک ماشین ته ورکړل شي...
وزیر: خو چاپخونه (چاپ ماشین) دا چاره اسانوي، چې په کتابونو کې لیکل شوې پوهه ژر خپره شي او ټول خلک ترې ګټه پورته کړي، دا اسانه کیږي...
کشیش [ په مسخرو]: اسانه ! اسانه![ او بیا پاچا ته مخ اړوي] اعلیحضرته! همدا د پوهې اسانه خپرېدا لوی غم دی، که پوهه کور تر کوره خپره شوه او هرسړی پوه شو، نو مصیبت او آفت به پیل شي، هرسړی به کتاب ولري او هرسړی به « د کتاب خاوند» شي، لکه زه! زما او د عامو خلکو توپیر به نو څه وي؟ کتابونه به ټوله نړۍ ونیسي...
پاچا: بیا به پوهه خپره شي او خلک به ټول له خپلې ماضي څخه خبرشي، په حقایقو به وپوهیږي، حقیقت به ټولو ته روښانه شي، ټول به موږ وپېژني او پوه به شي، چې زموږ ځواک د دوی په ناپوهۍ کې دی.
نه! زه د داسې کېدو اجازه چاته نه ورکم، زه به مطبعه ودروم او هره هڅه به وکړم، چې هيڅه چاپ نهشي...
کشیش: نو لکه خپل پلار غوندې د هرڅه واک ماته راکړه، که مو د مطبعې او د خلکو د پوهېدا مخه ونیوله، پاچاهي به مو ژغورلې وي.
وزیر: زه به دا خبره غلطه ثابته کړم، زه به دا هېواد شپاړسمې پېړۍ ته وردننه کړم او مختګ به یې تضمین کړم.
کشیش [ په غوسه]: خو زه به فرانسه وژغورم، له مطبعې څخه به یې وساتم، هماغسې لکه له سوسیالیزم او جیپسیانو (رومي کوچیان) څخه مې چې وژغوره، دواړه مې تکفیر کړل...
وزیر: ته نو غواړې، چې فرانسه په ټپه ودروې؟
کشیش: بالکل! همداسې کوم.
د دغې صحنې د متن له خپرېدا شاوخوا دوه سوه کاله وروسته نن په یویشتمه پېړۍ کې یوه مستبده واکمني په افغانستان کې د خلکو د ناپوهۍ او تیاره ساتلو په هڅه کې ده، ځکه د خلکو له پوهېدو څخه ویریږي. د ښځو له زدکړو څخه یې زړه ترک چوي. دا واکمني له اټومي بمونو نهډاریږي، خو له لوستو ښځو او پوهو نارینهوو څخه یې غوني زیږيږي. کټ مټ د شپږ سوه کاله پخوا د کلیسا کشیش غوندې د خپل واک و ځواک زوال د خلکو په پوهېدو کې ویني او له تکفیر، وژنې، شکنجې، ویرونې او ترهې اچولو څخه کار اخلي. کشیش کلود فرولو غواړي د داستان ښکلې اتله پېغله (اسمر الدا) اور ته واچوي، ژوندۍ ژوندۍ یې وسیزي، پلمه یې هم دا ده، چې د هغې په وجود کې شیطان ننوتی دی. کشیش له ښځو سره دوښمني لري، له کتاب او پوهې سره یې بدي ده، کټ مټ د نننیو مستبدو واکمنو په شان چې د ښځو له زدکړو ویریږي، له پوهنتون څخه کرکه لري، د کتاب او پوهې عامېدل یې نه خوښیږي، دا ناروا ګڼي، چې هرڅوک کتابونه ولولي، کتابونه خپاره شي، هرڅوک خپل نظر ولري، د ازادې وینا حق ولري، د نن زمانې له رسنیو ویریږي، تلویزیونونه، راډیوګانې او ورځپانې تړي، خلک د خپلو نظریاتو په څرګندولو زندان ته اچوي او ښځې د وینا و حقغوښتنې لپاره شکنجه کوي.
خو هغه څه چې څرګنده ده، د بدلون حتمي پېښېدل دي، کشیش کلود فرولو او یوولسم لويي ونه کړای شول، چې د خلکو د پوهېدو مخه ونیسي، هماغه د کلیسا ماشین وخوځېد ( وخوځول شو) او د خلکو د راویښېدو او پوهېدو پاڼې یې چاپ کړې او سراسري پاڅون ته یې لاره هواره کړه. هغه مهال د هنر، ادبیاتو، انځورګرۍ، موسیقۍ، مجسمه جوړونې، معمارۍ او ټولو فرهنګي څانګو موضوع له کلیسا، کشیشانو او مسیح څخه انسان ته راواوښته، انسان د هرڅه په محور کې راغی، د انسان ګېډه، د انسان هوسایینه، د انسان مینه، د انسان ښه ژوند. هنر و ادبیاتو همدې ته مخه کړه او انسان یې د مسیح ځایناستی کړ. هغه مهال کلیسا و کشیش د خلکو په تیاره ساتلو کې ناکام شول، نو د یویشتمې پېړۍ په دې زمانه کې چې د هرچا په جیب کې په هرڅه د ځان پوهولو او ځان خبرولو کوشنی ماشین پروت دی، دا ناممکنه ده، چې خلک په تیاره کې وساتل شي. خلک به خامخا خبریږي، چې هغه څه چې مستبد واکمن یې وايي د خدای وینا نه ده، خلک به خامخا په دې پوهیږي، چې دوی ټول عمر دروغ ورته ویلي، نه ځمکه د غويي پر ښکر سپره ده، نه د سپي و مېږې له یوځای کېدو څخه بچی زیږي او نه هم د ښځې له ښځې سره د یوځای کېدو له کبله بې هډوکو ماشوم زېږېدلای شي.
ټول خلک به د همداسې بیولوژیکي حقیقتونو په شان بالاخره په دې هم پوهیږي، چې واک جوړول، واکمني ټاکل، قانون جوړول اوخپلې وګړنۍ خپلواکۍ ته قانوني حدود ټاکل د دوی واک و صلاحیت دی، نه د شیخانو. مهمه دا ده، چې د ټولنې قاعده روښانه شي او په دې وپوهیږي، چې شیخان د خپلې واکمنۍ لپاره دروغ وايي، په دین پسې دروغ وايي او خلک ویروي، تکفیروي یې، وژني یې خو خپل واک ساتي. که له روښانفکرو ورهاخوا عامه ټولنه په دې حقایقو وپوهېده او روښانه شوه، هله به هر ډول مثبت بدلون په ځان پسې بل او بل بدلون راولي او خلک به موډېرن بشري ژوند ته ځان رسوي. داسې یوه ټولنه به جوړوي، چې هم د خلکو روحاني او حیقیقي دیني وجایب پرځای شي او هم یې دونیا ښکلې، هوسا او سوله ییزه وي.
د ویښتیا و روښانتیا په پایله کې داسې بدلون راتلل حتمي دی، چې خلک یې رهبري کړي، ویې ساتي او تر اوږدې راتلونکې پورې ورڅخه ګټه پورته کړي. دا به داسې بدلون وي، چې شاتګ به نهپېژني، ځکه د څرخولو واک و ځواک به یې له عامو خلکو سره وي. له انسانانو سره، له هرچا سره، نه یوازې له مستبدو شیخانو سره.
۱. په داستان کې کلود فرولو منفي کرکټر دی، دی د شر او بدۍ نښه و سېمبول دی. ظالم و بېرحمه، دسیسه جوړوونکی او دروغجن دی. کلیسا و دین یې په لاس کې دي او پر پاچا او ټوله فرانسه راج چلوي. دی د پاچا هوښیار وزیر وژني او د وژنې تور یې په اسمرالدا ( یوه ښکلې کوچۍ پېغله) اچوي، چې دی پرې میین دی، خو نجلۍ ورڅخه کرکه لري. د رومان غمیزه همدا ده، چې ښکلې پېغله د دغو تور له کبله اعدامیږي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
ماسک د تر ټولو ډېرې کارېدونکې (X) یا پخواني تویتر مالک هم دی او د تېسلا بريښنايي موټرو د کمپنۍ خاوند هم. په سیاست کې د جنجالي هېوادمشر ډونالډ ټرمپ ټینګ پلوي و او اوس د هغه په کابینه کې د دولت د اغېزناکتیا د چارو وزیر دی.
د ماسک لویه موخه و هیله دا ده، چې نورو ستورو ته د انسانانو د کډوالۍ او ګرځندوی ساینسي تخیل شونی کړي. بېرته راګرځم د ټایم مجلې سېمبولیک عکس ته او د «ایلانماسکوالې» اصطلاح ته. دنیا یوې نوې زمانې ته ورننوځي، داسې یوې زمانې ته چې د دغه امریکايي میلیاردر له نامه سره سېمبولیک تړاو لري او تر پخوانیو دود اخلاقو، ارزښتونو او باورونو ډېر توپیر لري.
د ټایم مجلې عکس ښيي، چې اصلي واک د چا په لاس کې دی؟ ماسک خپل کوچنی زوی (X) د امریکاولسمشرۍ ماڼۍ ته بیولی او خلک په خندا وايي: ماسک د امریکا د ولسمشرۍ بیضوي دفتر د ماشومانو د لوبو په وړکتون بدل کړی، کوچنی ایکس کله ټرمپ ته وايي: « ته نور هېوادمشر نه یې او له دې ځایه ولاړ شه!» کله د هندوستان له لومړي وزیر سره لوبیږي او کله هم په مطبوعاتي کنفرانس کې د خبریالانو کمرو ته خوله ویته ویته کوي...
دود ( معمول) تشریفات او د هېوادمشرۍد ماڼۍ حیثیتي درنښت نور بې مانا کړای شوی او هیڅه پرخپل ځای نه دي.
په پانګواله دنیا کې له پخوا څخه ریښتیا دا وه، چې په سیاست او د ټولنیز ژوند په هره چاره کې وروستۍ خبره پیسو او پانګې کوله. د ایلانماسکوالې په زمانه کې به لومړۍ او روستۍ خبره داسې یوه ټولګه کوي، چې تکنولوژي، رسنۍ، پیسې، نړیوال امنیت او فضا یې ټول هممهال او یوځايي په ګورت کې وي. په دې زمانه کې ایلان ماسک یو بنیادم نه، بلکې د نوې پانګوالۍ نوی دود او نوی فرهنګ دی، نوي اخلاق دي، نوي تشریفات دي او نوي سیاسي ادبیات دي، چې ښايي د نولسمې و شلمې میلادي پېړیو په اوږدو کې د فرانسوي بنسټ خاوندو دیپلوماتیکو تشریفاتو، اخلاقو او ارزښتونو څخه وتل او دغو ادابو ته یې سپکاوی وګڼو او د کوچني ایکس په شان د لوبو زاړه توکي راته ښکاره شي.
ایلانماسکواله تفکر کوم ټولنپوهنیز، سیاسي یا فیلوسوفیک مکتب نه دی، چې وار له مخه یې فکري بنسټونه تعریف شوي وي، بلکې د پانګې و تکنولوژي روبوټیک غبرګونونه دي، چې د لوګاریتمونو په مرسته ناڅاپي څرګندیږي او مخاطبانو ته د وړاندوینې وړ هم نه وي. کټ مټ هغسې چې د میونیخ په غونډه کې د امریکا مرستیال هېوادمشر جي. ډي وانس خبرې اروپايي مشرانو ته د وړاندوینې وړ نه وې. بیا یې تکراروم، چې ایلانماسکواله یوازې د یوه شخص (ایلان ماسک) د کړو وړو او فکر تفسیر نه دی، بلکې د نوې زمانې حاکم سیاسي مرموز، مبهم او پېچلی وضیعت دی، چې روبوټیک عمل کوي، که څه هم لاتراوسه یې مدیریت د انسانانو په لاس کې دی. دغه نوی سیستم پینځه زاړه نړیوال برلاسي بنسټونه ننګولي او تقریباً له مانا تش کړي دي: نړیوال اقتصاد و پانګواله سیالي، نړیوال سیاست، نړیوال امنیت ،نړیوال سازمانونه او رسنۍ.
۱ـ نړیوال اقتصاد و پانګواله سیالي
ایلانماسکواله د فضايي اقتصاد د انحصار په هڅه کې ده. یو مهال د ستورو د جګړې تخیل د داسې حالت وړاندوینه کړې وه. هغسې چې څوپېړۍ پخواپه سمندري لارو د تګ راتګ په بهیر کې د بخار ماشین له جوړېدو سره لویې بېړۍ جوړې شوې او اروپایانو یې په مرستهد نیول شویو ځمکو د خامو موادو او بشري ظرفیت ځبېښاک پیل کړ، د امریکا د نوې لویې وچې ښکېلاک بشپړ شواو بله خوا یې د اسیا و افریقا په لاندې کولو کې سیالي پیل کړه او په دنیا راوڅرخېدل، ورسره د ساینسي پوهنو یو نوی انقلاب راپیل شو.
هماغسې اوس ایلانماسکواله غواړي هماغه کار د ځمکې له خاورینې سیارې څخه بهر وکړي، د ستورو او فضا د ښکېلاک زمانه پیلیږي. ځمکنیو تولیداتو ته چین، هندوستان او نور صنعتي هېوادونه شته، خو باید د تکنولوژي په مرسته کنترول شي. په ایلانماسکواله کې برېښنا او د برېښنا په مټ د لاسجوړې هوښیارۍAI ،IT او روبوټیکي مدیریت په سر سیالي ده، چې امریکا یې انحصار غواړي. په نوې اقتصادي زمانه کې د انرژیتکي زېرمو په سر زاړه رقابتونه پای ته رسېدوني دي، ځکه برېښنا د هرې بلې انرژۍ ځای نیسي.
د چین د اقتصادي ځبېښاک نړیوال کېدل ګواښناک دي، ځکه یې امریکا باید مخه ونیسي، امریکا به د نوې تکنولوژۍ په مرسته لا هم د خامو موادو، ځمکو او نورو سرچینو راخپلول زیاتوي، خو سیاسي او امنیتي بڼې یې بدلیږي.
۲- نړیوال سیاست
په یوه بله بڼه د ملتپالنې نوې زمانه رارسېدلې ده، ټرمپ وايي: « موږ بېرته ځواکمنه امریکا جوړوو!» دا په دې مانا چې ځواکمنه نړۍ جوړېدلای نهشي او نه یې جوړول زموږ مسئولیت دی، موږ د ځواکمنه امریکا د جوړېدو مسئول یو. د ولسواکۍ د صادرولو سیاست مړ شوی دی. امریکا نور نو هیچېرته د ولسواکۍ، ملت جوړونې او دولت جوړونې په نامه نه ورځي. دا څیزونه وخت نیسي او بېځایه لګښتونه غواړي، امریکا او نور پانګوال هېوادونه به نورو هېوادونو ته مخامخ په هغه څه پسې ځي، چې پهکار یې دي. د اوکراین جګړه به ختمه شي، خو د اوکراین کانونه او سرچینې به ځبېښل کیږي، په افغانستان کې دې ولسواکي او جمهوریت نه وي، د دوی په پخوانۍ ژبه «ترهګر» دې پکې واکمن وي او ښځې دې انسانانې نه ګڼل کیږي، خو بګرام به د امریکا په کار وي، کانونه به یې وړل کیږي. د پاناما کانال د امریکا په کار دی او باید ویې نیسي، دا مهمه نه ده، چې د پاناما هېواد څه ډول حکومت لري؟ نور نو امریکایان ویتنام ته د دموکراسۍ ټينګولو په نوم له کمونیستي ویتنام سره جګړه نه کوي، مخامخ ورځي او ورته وايي، چې دا او هغه مې په کار دی، ځکه امریکا باید پیاوړي شي. له خپل لویدیځ ملګري اوشریک ډنمارک څخه ګرینلنډ غواړي او وايي: دا راکړه، ځکه د پياوړې امریکا لپاره مې په کار دی، ته یې څه کوې؟
له جغرافیايي پلوه ترځان غټ هېواد کانادا ته وايي، چې ته باید زما ۵۱ م ایالت شې، ځکه دا کار د ځواکمنه امریکا لپاره ښه دی. امریکا د نړیوالې دبدبې او پیاوړتیا لپاره غزې ته اړتیا لري، چې پکې ساحلي تفریحځای جوړ کړي، فلسطینیان دې بل ځای ولاړ شي، پروا نه کوي. د هېوادونو ځمکنۍ بشپړتیا او ملي حاکمیت نوره مانا نه لري، د ایلانماسکوالې لپاره مهمه دا ده، چې امریکا ځواکمنه شي. ټول هغه نړیوال موازین چې ملګرو ملتونو په رسمیت پېژندلي نور نو بې مانا کیږي، لکه د هېوادمشرۍ د بیضوي دفتر تشریفات چې د تکنولوژیک خدایګوټي د زوی په مسخرو کې له منځه تللي. دود (معمول) اخلاق، بشردوستي او متقابل درناوی خو وارله مخه له سیاسي فرهنګ څخه ایستل شوي دي. امریکا خپلې جنوبي پولې د کډوالو په مخ تړي، ناقانونه کډوال پاناما و ګوانتانامو ته په جبر لیږي او اروپایان باید د خپل ځان د پیاوړتیا لپاره نور د امریکا ملګرتیا ته ونه ګوري، ځان په ځان سودا ده. هر ملت باید پخپله ځان پیاوړی کړي. په ګڼو هېوادونو کې ځانساتي (محافظه کار) ښي اړخي پیاوړي کیږي، اروپا د کډوالو له لانجې سره باید غوڅ چلند وکړي، ځکه کډوال خلک وژني و ترهګریزې حملې کوي، نړیواله بشرپالنه څه مانا؟ هر ملت باید خپل ملي حریم وساتي او دا په یوه بله بڼه د ملتپالنې یوه نوي دوران ته لاره هواروي.
۳- نړیوال امنیت
د نړیوال امنیت مفهوم په ډراماتیکه بڼه بدل شوی دی.د میونیخ په کنفرانس کې د جي. ډي وانس خبرې اروپایانو ته ټکان ورکوونکې وې. نن و سبا لویه پوښتنه دا ده، چې ټرمپ به له اوکراین سره څه کوي؟ اروپایانو د اوکراین په جګړه کې ډېر څه وبایلل، پیسې، وسلې او د ناټو اعتبار. اوکراین ویجاړ شو، لکونه انسانان ووژل شول، اروپا له اقتصادي پلوه له پښو وغورځېده او اوس ګونګوسې دي، چې ټرمپ به په یوازې سر له پوتین سره په کوم عربي هېواد کې پر سوله پایلې ته ورسیږي، هماغسې چې یې د افغانستان جګړه په دوحه کې پای ته ورسوله، نه د افغانستان خلک خبر وو او نه یې انتخابي ولسواک حاکمیت، بېړه وه او افغانستان یې د دوی په پخوانۍ ژبه «ترهګرو» ته وروسپاره. په سوریه کې هم کیسه رالنډه شوه. روسانو لکۍ ورټوله کړه او بشارالاسد راوپرځېد، دا مهمه نه وه، چې لکونه سوریایان ولې ووژل شول؟
په ایلانماسکواله کې ناټو بې مانا شوې ده. نور نو نړیوال ګواښ هغسې نه دی، چې د ناټو په شان زوړ ماشین دې يې مخه ونیولای شي. ناټو په افغانستان کې ماته شوه او په اوکراین کې یې سر وخوړ. ایا یوه پوځي سازمان ته باید په میلیارډونو ډالر د دې لپاره ورکړل شي، چې خپلې پرلپسې ماتې تحلیل کړي؟ ولې؟
په ایلانماسکواله کې نړیوال امنیت نوی تعریف لري، په دې تعریف کې ناټو یوه تاریخي و زړه پدیده ښکاري. ایلانماسکواله په یوه ورځ د زرګونو پیجرونو په منفجرولو سره د حزب الله د له منځه وړلو تیوري ده. په ایلانماسکواله کې یو لوری کولای شي خپل دوښمن د یوه هېواد د پلازمینې په تر ټولو خوندي و امنیتي مېلمستون کې داسې ووژني، چې د هغه د خوب کټ هم مات نه شي.په ایلانماسکواله کې د خپل دوښمن هېواد جمهوررئیس په خپل هلیکوپتر کې هم وژلی شې، پرته له دې، چې هغوی پرې پوه شي، چې چا او څرنګه وویشت؟
ایلانماسکواله د روبوټونو جګړه کوي، د تکنولوژۍ په مرسته ستا د جېب تیلیفون په ځانمرګي بریدګر بدلوي، په داسې زمانه کې د ناټو ټانکونو او توپونو ته اړتیا څه ده؟
ټرمپ اعلان وکړ، چې اوکراین نور د ناټو د غړیتوب له سېکه وتلی، د دې خبرې تر شا دا هم سړی موندلی شي، چې نوره نو اړتیا نهشته چې اوکراین دې د ناټو غړی شي، بلکې ناټو په خپله څه مانا؟ اروپا دې د خپل امنیت غم پخپله وخوري. همدا نن په اروپا کې پر دې بحث دی، چې که ځان ته پاتې کیږو، نو باید څه وکړو؟ همدا نن د ویجاړ او مات اوکراین هېوادمشر زېلینسکي وویل: اروپا باید له امریکا پرته د بینالاروپايي امنیت ځواک جوړ کړي، چې د ناټو ځایناستی شي.
روسان ایلانماسکوالې ته هېښ دي. په دې پوهیږي، چې امریکا د ټرمپ په واکمنۍ کې د ځان د پیاوړتیا لپاره په هڅو کې نور نو د کنګلیزې ییږې پوزې ته خلی نه وروړي. اروپایان د روسیې اینرژیتیکو زېرمو ته اړ دي او ټول پوهیږي، چې د اوکراین جګړه نوره نو بې مانا ده.
د ایلانماسکوالې په زمانه کې نور نو د نړۍ په هرځای کې د پوځي هډو ساتلو ته اړتیا نه شته، په ځینو ځایونو کې به ارزانه اجیرې نیابتي ډلې د عقیدې و عقدې په زور جنګول کیږي او یوګورت ډالر به ورکول کیږي او پاتې نوره جګړه به روبوتونه کوي. تر دې روسته به جګړې و سوبې روباتیکې وي. ځینې هېوادونه له فضا څخه هم ویشتل کیدلای شي، د ځینو لښکرونو په جېبونو کې به یې تیلیفونونو منفجریږي،دا انفجار د حزب الله د پېجرونو په بڼه هم ممکنه ده او د اطلاعاتي بمونو په بڼه هم.
۴ـ نړیوال سازمانونه
ایلانماسکواله ځان په ځان سودا ده. نړیوال سازمانونه نور په درد نه خوري. امریکا د چاپېریال ساتنې، روغتیا او خوړو له سازمانونو وتلې ده. د امریکا نړیواله انکشافي اداره تقریباً وتړل شوه، چې ګڼو سازمانونو یې په مټ کار کاوه، په پوځي و امنیتي برخه کې مو مخکې د ناټو پوځي سازمان ته اشاره وکړه. جي ډي وانس د میونیخ په غونډه کې وویل: « موږ (امریکایانو) ستاسو د ګرېتا تونبرګ خبرې زغملی شوې، تاسو هم زموږ د ایلان ماسک خبرې وزغمئ» ګرېتا تونبرګ هغه سویډنۍ پېغلوټې ده، چې د چاپېریال ساتنې د ځوانانو نهضت یې رامنځته کړ او د ښوونځيو میلیونونه زده کوونکي یې راوویستل، چې د صنعتي هېوادونو مشران چاپېریال ته له پېښو ګواښونو خبر کړي او په دې اړه یې عمل ته وهڅوي. د مرستیال هېواد مشر وانس دا خبره د نړیوالو ژمنو په مخ یوه څپېړه ده.
ایلانماسکواله به د ګڼو نړیوالو ژمنو په مخ داسې څپېړې ورکړي.
تر ټولو معتبر نړیوال سازمان (ملګري ملتونه) عملاً د بېواکۍ او بېمانا توب تر ټولو بدې ورځې تېروي. ملګري ملتونه چې د بشري امنیت، بشري حقونو، بشري مرستو، بشري انکشاف، بشري فرهنګ او بشري عدالت د ساتنې و پالنې لپاره رامنځته شوی و، ځکه نور هغه سازمان نهدی، چې د ایلانماسکوالې په زمانه کې دا ټول خپل مفاهیم بایلي. د بشري امنیت، بشري حقونو[ په تېره بیا د ښځو د حقونو په برخه کې]، بشري مرستو، بشري انکشاف، بشري فرهنګ و عدالت په برخه کې د ملګرو ملتونو توان او ونډه په افغانستان کې لیدلای شئ! ملګري ملتونه یعنې څه؟
د ملګرو ملتونو د نړیوال عدالت تر ټولو معتبره څانګې هم په نوې زمانه کې خپل اعتبار بایللی. د نړیوالو جرمونو محکمې ICC د دې لپاره د دونالد ټرمپ له غوسې سره مخامخ او تحریم شوه، چې د اسرائیلو د لومړي وزیر نتنیاهو د نیولو حکم یې کړی و. د امریکا هېوادمشر د دغې محکمې د لوی څارنوال کریم اسد احمدخان د نیولو امر ورکړ او په دې توګه یې وښووله چې نور نو د نړیوالو سازمانونه زمانه پای ته رسېدلې ده.
۵ ـ د نوې زمانې رسنۍ
د ایلانماسکوالې لوی ځواک د اطلاعاتو چټک و اسانه خپرېدل دي. د ټولې نړۍ مدیریت شوې انحصاري اطلاعاتي جرړې د دوی په لاس کې دي. د اخبار، راډیو او ان څه ناڅه د تلویزیون زمانه مخ په تېرېدو ده. پخپله ایلان ماسک اعلان وکړ، چې د امریکا غږ و ازادۍ راډیو باید وتړل شي، ځکه څوک یې نه اوري او د امریکا پیسې بېځایه پرې لګیږي. ماسک د (X) خاوند دی. فیسبوک، انستاګرام، تیلیګرام، واتسپ، ګوګل، Chat GPT، ټيک ټاک او په لسګونو نور اطلاعاتي- معلوماتي – اړیکتیايي او د عامله افکار و تغذیې، مدیریت او کنترول ټول کانالونه له دوی سره دي. د چین لږ و ډېرې سیالۍ ته يې اندېښنه ده، خو دوی په چټکۍ غواړي په دغه ځواک خپل انحصار پیاوړی کړي.
که له خپلې کورنۍ سره غږیږئ، که د هوا حالات معلوموئ، که د ترکاري د ګټوپه اړه معلومات غواړئ، که د چېرته تللو ادرس پوښتئ، که په موټر کې د مزله لار و لوری ټاکئ او که چا ته یو عادي پیام لېږئ نو باید له دې وسایلو کار واخلئ او د خپلو پیسو یوه برخه ایلانماسکوالې خزانې ته وسپارئ. ایلانماسکواله ستاسو هریوه په جېب کې ده. راځئ محاسبه یې کړئ: د خوب، کار، خوړو او کورنۍ ترڅنګ مو د ژوند هر ۲۴ ساعتونه څو سلنه وخت او د ګټې وټې څومره برخه پیسې درڅخه د ایلانماسکوال اطلاعاتي ځبېښاک دغه وسیله (هوښیار تیلیفون، کمپیوتر...) نیسي؟
وګورئ، چې تاسو څومره د خپل دغه زبیښاکي ملګري تابع یاست. تکنولوژي د انسان له کنتروله وتونکې ده، بلکې دا انسان دی، چې د تکنولوژي په لوبتوکي (بازیچه) بدلېدونکی دی.په خپلو کورونو کې راروان نسل ته ځير شئ، هغه وخت و پیسې چې په تکنولوژي لګول کیږي، تر تاسو یې ستاسو بچي او ښایي تر دوی یې د دوی بچي ډېر ولګوي. که دا کیسه همداسې روانه وي، درې راتلونکې نسلونه څنګه ګورئ؟
لنډه پایله
تکنولوژي و پوهه هرڅه رانغاړي. په نوې زمانه کې – چې ځان په ځان سودا ده -هرڅه په دې پورې اړه لري، چې د خپل دښمن مخه څنګه او څومره په هغه وسله ونیسئ، چې هغه درپسې رااخیستې ده، یعنې پوهه و تکنولوژي.
له دې اړخه موږ چېرته یو؟
څه کوو؟
ا و څه به شو؟
دې پوښتنو ته په خپل ذهن کې د ځواب پلټنه وکړئ.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
