د ملګرو ملتونو سرمنشي د افغانستان د وضعیت په اړه په خپل وروستي راپور کې ويلي، چې د طالبانو مشر د خپل واک ساتلو او پياوړتيا لپاره نوي ګامونه اخيستي. په راپور کې ویل شوي، چې هبت الله په کندهار کې د ځان په ملاتړ غونډې جوړې کړې او خپل نژدې ملګري یې په مهمو څوکیو په دندو ګومارلي دي.
د ملګرو ملتونو سرمنشي انتونیو ګوترېش د پنجشنبې په ورځ د افغانستان د سیاسي، بشري او ټولنیز وضعت په اړه درې مياشتنی راپور وړاندې کړ.
په راپور کې په افغانستان کې د طالبانو پر يو شمېر کړنو او ناامنۍ اندېښه ښودلې شوې.
انتونیوګوترېش ويلي: « په افغانستان کې د ملګرو ملتونو استازولۍ (یوناما) د امربالمعروف سخت قانون، له طبي زده کړو د ښځو منع کولو، د طالبانو د کړنو له کبله د مېرمنو پر ژوند اغېز، په کابل کې د داعش بريدونو، هدفي وژنو او ورته نورو کړنو باندې اندېښنې ښودلې دي.»
د ملګرو ملتونو له لوري په خپاره شوي راپور کې راغلي، چې د طالبانو مشر د خپل واک ساتلو او پياوړتيا لپاره د ځان په ملاتړ په کندهار کې مهمې غونډې تر سره کړې او خپل نژدې او وفادار ملګري يې په مهمو پوستونو مقرر کړي دي.
په راپور کې یو ځل بیا د پخوانيو امنيتي ځواکونو نیول او شکنجه کېدو ته اشاره شوې.
دوی ویلي، چې طالبانو په وروستيو دريو میاشتو کې د پخوانيو امنيتي ځواکونو يو کس وژلی، ۳۷ يې زنداني کړي او ۱۸ نور یې شکنجه کړي دي.
د ملګرو ملتونو عمومي سر منشي زياته کړه، چې په افغانستان کې په تېرو دریو میاشتو کې د دغه سازمان د کارکوونکو پر وړاندې شاوخوا ۴۲ امنیتي پېښې شوې دي.
د نوموړي په خبره، په دې پېښو کې نیول، وهل ټکول، ګواښونه، ځورول او ورته نور شامل دي.
د دغه راپور له مخې، د دې ادارې د کارکوونکو پر وړاندې د ۶ د نيولو، ۱۲ د ځورونې او ګواښ، یوه د وهلو او د ۶ د بنديزونو قضيې شوې دي.
انتونیو ګوترش د افغانستان په اړه په خپل نوي راپور کې تایید کړې، چې د طالبانو پر ضد پوځي جبهې په تیرو دریو میاشتو کې ۹۱ځله پر طالبانو بریدونه کړي دي.
د راپور د مالوماتو له مخې، په دې موده کې ملي مقاومت جبهې ۵۳ او ازادۍ جبهې ۲۱ ځلې پر طالبانو بریدونه کړي دي.
په راپور کې د افغانستان د بشري مرستو په اړه ویل شوي، چې د ۲۰۲۵ کال د جنورۍ مياشتې تر پايه افغانستان ته د اړتيا وړ مرستو یوازې ۳.۵ سلنه برابرې شوې دي.
دوی زياته کړې: «دا مرستې د ۲۰۲۵ لپاره د «بشري اړتیاوو او ځواب ورکولو پروګرام» برخه ده، چې موخه یې په افغانستان کې د ۲۲.۹ میلیونو اړو خلکو څخه ۱۶.۸ میلیونه خلکو سره مرسته کول دي.»
دا راپور داسې مهال وړاندې کيږي، چې په افغانستان کې د بشري ناورين له کبله ګڼو بشري سازمانونو د مالي سرچينو د کموالي په اړه اندېښنه ښودلې.
طالبانو تر اوسه د ملګرو ملتونو د راپور په اړه غبرګون نه دی ښودلی خو دوې ورځې وړاندي د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد وروسته له هغه په افغانستان کې د یوناما پر فعالیت نیوکه وکړه، چې دغه سازمان په ۲۰۲۴ کې د طالبانو په زندانونو کې د بندیانو د شکنجې له موضوع پرده پورته کړې وه.
د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد په یوه غږیز پیغام کې ویلي، چې یوناما د افغانستان په اړه منفي تبلیغات کوي او هغه ډول فعالیت یې نه دی ترسره کړی لکه څنګه چې ترې تمه کېږي.
په کابل کې دوو سرچینو افغانستان انټرنشنل- پښتو ته وویل، چې ښايي دغه شاوخوا دوه زره کسیزه لویه جرګه له کوچني اختر وروسته راوبلل شي او د غړو د انتخاب لپاره یې په مرکز او ولایتونو کې د والیانو په مشرۍ چارې پیل شوې دي.
سرچینې وايي، دې جرګې ته له ټولو ولسوالیو څخه ۱۳۴۴ تنه په پام کې نیول شوي، چې له هرې ولسوالۍ درې تنه یو دیني عالم، یو قومي مشر او یو د ځوانانو استازی غوره کیږي. پر دې سربېره د ولایتونو د دیني عالمانو شوراګانو رییسان او مرستیالان، چې د ملا هبت الله تر مستقیمې څارنې لاندې فعالیت کوي، هم د جرګې په ترکیب کې په پام کې نیول شوي دي.
طالبانو دوه کاله وړاندې په ولایتونو کې د «اسلامپالو مبارزینو » په نوم د ځوانانو ټولنې جوړې کړې خو د حکومت تر ټینګښت وروسته یې دا ټولنې ختمې کړې او اوس داسې اټکل دی، چې د ځوانانو استازي ښايي له دې ټولنو وګومارل شي.
ملا هبت الله غواړي چې دا جرګه خپلواکه واوسي، خو د جرګې د مدیریت او کنټرول لپاره به د طالبانو د حکومت چارواکي، د کابینې غړي او والیان هم د جرګې په ترکیب کې شامل وي.
یوه سرچینه چې ددې جرګې د جوړېدو له بهیر سره اشنا ده، وايي، « دغه جرګه د کابل پولي تخنیک د لویې جرګې په تالار کې جوړیږي، خو د جرګې د اجنډا، کمیسیونونو د غوراوي او د غړو د انتخاب او فلتر چارې ټولې له کندهاره ترسره کیږي».
سرچینه زیاتوي، « ملاهبت الله ددې جرګې د غړو د انتخاب چارې والیانو ته سپارلې دي او ولایتي کمیسیونونه هم د والیانو تر نظارت لاندې تشکیلیږي، چې د غړو د نهايي کولو مسوولیت به پرغاړه لري او وروسته به نهايي نوملړ کندهار ته استول کیږي».
ملا هبت الله ددې جرګې له لارې غواړي د طالبانو اوسنی نظام مشروعیت ترلاسه کړي، کابینه د سرپرستۍ له اوسني وضعیت نه را ووځي او د طالبانو امیر ددې ډلې د حکومت او نظام په تشکیلاتو کې د هر ډول تغییراتو په برخه کې ازاد لاس ولري.
سرچینو د جرګې د اجنډا په اړه افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې « د جرګې اجنډا او هدف د حکومت رسمیت دی، وزیران او هرڅه به له سرپرستۍ راوځي ».
د طالبانو د ناراضه مشرانو کمرنګه رول
د طالبانو حکومت په کورنۍ او نړیواله دواړو کچو د مشروعیت له بحران سره مخ دی او ددې ډلې په منځ کې هم ژور اختلاف دی.
د طالبانو یو شمېر مشران د مولوي هبت الله اخوندزاده له سیاستونو سره مخالف دي او له نوموړي غواړي، چې په خپلو سیاستونو کې تغییرات راولي.
پر دې سربېره د طالبانو د امیر د دوو مرستیالانو سراج الدین حقاني او مولوي یعقوب مجاهد مساله هم په مستقل عمل کې د ملاهبت الله لاسونه ور لنډوي.
د طالبانو د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني او د هغه ډله د قومي مشرانو په انتخاب او غورواي کې ښکیل دي، ځکه پر علماوو یې اغیز کم دی او غواړي له دې لارې په جرګه کې نفوذ وکړي، خو د قومي مشرانو وروستی نوملړ له کندهاره نهايي کیږي.
سرچینه زیاتوي، « والیان په ټولو ولایتونو کې د هبت الله نږدې او باوري کسان دي، هغوی به د جرګې لپاره د خپلې خوښې وړ خلک انتخابوي. ملا هبت الله د قوماندانانو او والیانو په ټاکلو کې د جهادي مدرسو او لویو دارالعلومونو له مهتممانو مشورې اخلي، د جرګې په غړو کې هم د هغوی نظرونو ته ارزښت ور کوي. حقاني کوښښ وکړ، چې د ولایتونو د علماوو په شوراګانو کې قومي مشران هم شامل کړي، خو نتیجه یې نه ده ور کړې».
هبت الله د طالبانو له واکمنېدو سره هممهاله په ټولو ولایتونو کې د دیني عالمانو نوې شوراګانې جوړې کړې، چې د هرې ولسوالۍ دیني عالمان او د کندهار له سیاستونو سره همغږي قومي متنفذان پکې شامل دي. دې شوراګانو د صلاحیتونو په زیاتوالي او تغییر سره اوس د پخوانیو ولایتي شوراګانو ځای نیولی.
تر اوسه دا روښانه نه ده، چې په دې جرګه کې د افغانستان د اساسي قانون، ملي سرود، بیرغ، د نظام د نوعیت، ښځو او نجونو د زده کړو په اړه خبرې کیږي او که نه، خو ویل کیږي د جرګې په ترکیب کې د طالبانو سیاسي مخالفان، په کوردننه پخوانۍ سیاسي څېرې او ښځې شاملې نه دي.
حل و عقد شورا یا ازادې ټاکنې؟
د لویې جرګې په تړاو د طالبانو تصمیم داسې مهال دی، چې د دې ډلې یوه سیاسي مخالف عبدالرب رسول سیاف په ایران کې په یوه مرکه کې طالبانو ته وړاندیز وکړ، چې د مشروعیت او بیعت لپاره اهل حل و عقد شورا روغواړي. دا ډول شورا ټاکنې اود خلکو مشارکت نفی کوي.
د ګلبدین حکمتیار زوی او د حزب اسلامي غړي حبیب رحمن حکمتیار د سیاف څرګندونو ته په غبرګون کې وویل، چې د خلکو رایو ته رجوع کول په هېواد کې د مشروعیت د بحران یوازینۍ او منطقي حل لاره ده. هغه وویل، تېرو تجربو ښودلې چې د حل او عقد شورا ستونزې او اختلافات نه شي اوارولای. نوموړی وايي، طالبانو په تېره دوره کې هم ورته یوه شورا راوغوښته او له ملا محمد عمر سره یې بیعت وکړ، خو جګړې ونه درېدې.
د طالبانو سیاسي مخالفان، چې د احمد مسعود په مشرۍ مقاومت جبهه او د جنرال یاسین ضیا په مشرۍ ازادۍ جبهه پکې مخکښ رول لري، پر ازادو او ولسواکو ټاکنو ټینګار لري. احمد مسعود د سولې خبرو اترو لپاره خپل یوازینی شرط ازادې ټاکنې ګڼلې دي.
پر دې سربېره د طالبانو نور سیاسي او نظامي مخالفان او دغه راز د ښځو غورځنګونه د ټاکنو له لارې د یوه مشروع او جنسیتي برابرۍ ته د متعهد نظام غوښتنه کوي.
د هبت الله جرګه کړکېچ لا ژوروي
په کابل کې یوې بلې سرچینې افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې د مولوي هبت الله فرمایشي جرګه طالبانو ته مشروعیت نه وربښي بلکې کړکېچ لا ژوروي.
دغه سرچینه وايي، « دمګړۍ د اصلاحاتو لپاره د هیلې یو څرک شته او د طالبانو د ویندویانو توجیه هم داده، چې هرڅه سرپرست اولنډمهالي دي». سرچینه وايي، چې که ملا هبت الله لویه جرګه را وغواړي او سرپرست حکومت پای ته ورسوي، « د هیلې دا څرک به هم ورسره له منځه لاړ شي».
سرچینه وايي، « ستونزه داده چې امریکا، لویدیز او د سیمې هېوادونه د ټاکنو له لارې د افغانانو د ارادې تمثیل ته دومره ارزښت نه ور کوي او که یوه برخه ګټې یې د اوسنۍ ادارې له خوا تامین شي، د خلکو پر وړاندې د طالبانو د بشري حقونو له سرغړونو او سختو سیاستونو سره ستونزه نه لري».
کابل کې یوه سیاسي څېره: افغان اړخونه او نړیواله ټولنه دا ډول جرګه نه مني
په کابل کې یوې سیاسي څېرې چې نه غواړي نوم یې خپور شي، افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې د هبت الله اخوندزاده له خوا جوړېدونکې جرګه به «د افغاني ډلو او نړیوالې ټولنې له خوا تایید نه شي».
هغه وویل «نړیوالو سرچینو» ورته ویلي چې دمګړۍ د یوې داسې سترې شورا جوړول مطرح دي، چې د افغانانو استازولي وکړای شي. هغه څرګنده کړه چې د طالبانو مشران او یو شمیر غیر طالب کسان به په دې شورا کې غړي وي او د یوې نسبتا « لویې شورا» د جوړولو مسولیت به پرمخ وړي.
د سرچينې په وينا، په دې « ستره شورا» کې د افغانستان د خلکو د استازو پر حضور ټينګار شوى. شورا به د اساسي قانون د مسودې لپاره یوه کمیټه وټاکي، بیا به اساسي قانون د همدې شورا له لارې تصویب شي او راتلونکی حکومت به د همدغه اساسي قانون له لارې جوړ شي.
په کابل کې دغه سیاسي څېره وايي، چې « نړیوالو سرچینو» ورته ویلي چې پر دې طرح کار روان دی. دې سیاسي څېرې دا ونه ویل، چې «نړیوالې سرچینې» د کومو هېوادونو استازي دي، خو ویې ویل چې د طالبانو په مشرتابه او مدیریت جرګه به نړیواله ټولنه ونه مني.
تر اوسه هېڅ هېواد په رسمي ډول د افغانستان د اساسي قانون د طرحې لپاره د شورا جوړېدو خبره نه ده کړې. طالبانو هم په رسمي ډول د لویې جرګې د جوړولو په اړه تراوسه څه نه دي ویلي.
