په کابل کې د ایران سفیر علي رضا بېکدلي وايي، چې د فراه – ماهیرود د سړک په بشپړېدو سره به د ایران او نورو هېوادونو سره د افغانستان اړیکې پراخې شي. نوموړي دغه څرګندونې د ایران اقتصادي پلاوي په مشرۍ د دغه سړک له رغنیزو چارو څخه د لیدنې پرمهال کړې دي.
په کابل کې د ایران سفارت پر اېکس پاڼه کاږلي، چې د روان ۱۴۰۴ لمریز کال تر پایه به د فراه – ماهیرود سرحدي سړک چارې بشپړې شي.
په خبرپاڼه کې راغلي، چې د دغه سړک له بشړېدو سره به په شمالي خراسان ولایت کې د ختیځ - لوېدیځ اقتصادي دهلیز ظرفیت زیات او له ایران او نورو هېوادونو سره به د افغانستان سوداګریزې اړیکې پراخې شي.
یاد سړک ۱۲۰ کیلومتره اوږدوالی لري، چې د ایران او افغانستان ترمنځ د ټرانزیي یوه مهمه لاره ده، چې د اقتصادي او ټرانزیټي اړیکو په پیاوړتیا کې ستره ونډه لري.
د دغه سړک د جوړولو چارې په تېر جمهوري نظام کې پیل شوې وې؛ خو د امنیتي ستونزو او نورو خنډونو له امله وځنډېدلې، چې اوسمهال یې چارې ۹۰سلنه بشپړې شوې دي.
د ښاغلي بیکدلي په وینا، تمه کېږي چې د دغه سړک چارې د روان کال تر پایه بشپړې او ګټې اخیستنې ته وسپارل شي.
د دې سړک له لارې د بندر عباس او چابهار بندرونو څخه افغانستان او منځنۍ اسیا ته د مالونو لېږد ۴۰۰ کیلومتره لار لنډېږي، چې د سوداګرۍ لګښتونه کموي.
د یادولو وړ ده، چې د ماهیرود – فراه سړک د ماهیرود په ځانګړې اقتصادي سیمه کې پای ته رسېږي، چې د ایران او افغانستان ترمنځ د سوداګرۍ او ټرانزیټ یوه مهمه برخه ده.
افغان پانګهوال هم په دې سیمه کې پر پانګونې بوخت دي، چې د دواړو هېوادونو ترمنځ د اقتصادي اړیکو پیاوړتیا کې مرسته کوي.
د طالبانو مشر ملا هبت الله په فراه، نیمروز او بادغیس کې د بشري حقونو او نړۍوالو سازمانونو هغه څرګندونې غندلي، چې د دغه ډلې دا کړنې یې «ظالمانه» بللې دي. د طالبانو مشر وایي؛ که سر یې هم ځي، د خدای د حکمونو له پلي کېدو نه تېرېږي.
هغه دغه څرګندونې په کندهار د حاجیانو لپاره د ګومارل شویو ښوونکو سره په یوې جوړې شوې غونډه کې کړې دي.
ملا هبت الله د خپلې وینا پر مهال په ټینګار سره یادونه کړې، چې د شرعي حکمونو پلي کېدو پر سر هېڅ ډول معاملې ته چمتو نه دی او د «قصاص» په ګډون به ځیني نور اسلامي حکمونه په ښه شان سره پلي کړي.
نوموړي وویل:« پرون قصاص وشو، تاسو ولیدل چې نړۍ څومره اعتراضونه پر دې قصاص وکړل. ویل خلک یې مړه کړل، ظالمانه دی. وېره خپروي خلکو کې».
د طالبانو مشر وايي، د دوی د اسلامي شریعت د پرېکړو تطبیق اوس وېره او د بشري حقونو خلاف چاره بلل کېږي؛ خو دوی به بیا هم د دغو سزاوو په پلي کېدو کې د چا پروا ونکړي.
هغه زیاته کړې:« د شریعت حکم دا دی، چې د خدای حدود جاري کړ. حج به کوو، لمونځ به کوو او الله پاک د قصاص حکم کړی او پرې عمل کوو».
د طالبانو مشر داسې مهال دغه څرګندونې کوي، چې د بشري حقونو یو شمېر سازمانونو په ځانګړې توګه د بښنې نړۍوال سازمان په بادغیس او نیمرزو ولایتونو کې د دغه ډلې د «قصاص» وروستۍ علني سزاوې ظالمانه وبللې او غوښتنه یې وکړه، چې باید ژر تر ژره یې ودروي.
ملاهبت الله نړۍوالو ته په اشارې سره وویل:« کافران نه غواړي، چې د الله تعالی حکم پر ځمکه تطبیق شي. هرې زمانه کې فرعونیان موجود دي. په نن زمانه کې هم فرعونیان غواړي، چې په بنده ګانو د دوی حکمونه تطبیق شي».
د طالبانو مشر په څنګ زنې توګه هغه مسلو ته هم اشاره کړې، چې ګوندې که طالبان خپل بندیزونه او سختدریځې پرېکړې بندې کړي؛ نو نړۍ ورسره ممکن تعامل وکړي.
د هغه په وینا:« موږ د پیسو په مقابل کې په نړۍوالو خپله عقیده نه خرڅوو. موږ په دې خوښ یو، چې سرونه مو پرې شي؛ خو په دې نه یو خوښ، چې د خدای حکم راڅخه پاتې شي».
د طالبانو د مشر د دغه ډول څرګندونو خلاف د طالبانو دننه هم ژور اختلافات شته.
یو شمېر طالبان نیوکه کوي، چې د دوی مشر له نړۍ سره د تعامل لپاره هېڅ ډول تابیا نه لري او یوازې پر خپلې سختدریځې دیني مفکورې کلک ولاړ دی.
بل خوا د چارو کارپوهان هم بارو لري، چې د طالبانو مشر له نړۍ سره د تعامل ژبه او چلند نه لري.
ملاهبت الله په وار، وار په خپله وینا کې ټینګار وکړ، چې د هر ډول مادي امکاناتو په بدل کې له خپلې دیني عقیدې نشي تېرېدلی؛ ځکه هغه له ماشومتوبه له همدې عقیدې سره رالوی شوی دی.
هغه همدا راز زیاته کړې، چې پخوا ملایانو یوازې د فتوا ورکولو دنده لرله؛ خو اوس د دوی د نظام په تینګښت سره یې مسوولیتونه لا ډېر شوي دي.
نوموړي ویلي، اوس د ملایانو خبرې فتواوې نه؛ بلکې حکمونه دي او باید خپل حکمونه پر خلکو په زوره عملي کړي.
ملاهبت الله وویل:« پخوا ملایانو فتوا ورکوله، اوس یې خبرې حکم دی. که څوک یې نه مني په زور او جبر به پر پرې خپل حکمونه منو. که مو پرې ونه منل غاړه به مو بنده شي. پخوا مفتیان وئ، اوس قاضیان او امران یاست».
د طالبانو د مشر د وینا په ترڅ کې د ژړا ګانو او د تکبیر غږونه هم اورېدل کېدل.
د ناستې له منځه یوه کس غږ کړ، چې ان ملایان اوس هم چمتو دي د ده په امر ځانمرګي بریدونه وکړي.
د دغه ناپېژانده غږ لرونکي کس ملا هبت الله ته زیاته کړه، چې د نړۍ هېڅ ډول فشار ته باید تسلیم نشي.
د طالبانو مشر له ښوونکو څخه وغوښتل، چې د حج د مراسمو پر مهال باید افغانان د خپل مذهب پاللو ته متوجې کړي او پرېنږدي چې د نورو مذهبونو تر سیوري یا اغېزو لاندې راشي.
هغه سپارښتنه وکړه، چې باید د حج له مراسمو بهر هم خلک د طالبانو د نظام ملاتړ ته وهڅوي.
نوموړي دغه ښوونکو ته ډاډ ورکړ، چې له حج څخه د بېرته راستنېدو پر مهال به یې د «اسلامي نظام» د لا ټینګښت لپاره په نورو دندو هم وګوماري.
ملاهبت الله د خپلو خبرو په پای کې ټینګار وکړ، چې د ده ملاتړ له اسلامي شریعت څخه ملاتړ دی.
نوموړي دا هم وویل، چې کندهار ته له ده سره د لیدو په نیت راتلونکي خلک قوي روحیه ترلاسه کوي او دی چې وګوري روحیه یې لا پیاوړې کېږي.
د طالبانو پر مشر نیوکه ده، چې د خپل سختدریځي فکر او شخصي طبعیت مسایل هم د اسلامي شریعت پورې تړي او د نړۍ یو شمېر مشهورو دیني عالمانو یې بېلابېلې پرېکړې هم غندلې دي.
د ملا هبت الله له لوري د نجونو پر زدهکړو او د ښځو پر کار بندیزونه هم د اسلامي هېوادونو تر څنګ د نړۍ بېلابېلو هېوادونو غندلي دي.
د طالبانو یو شمېر لوړ پوړو غړو په وار، وار رسنیزو ویناوو کې ملاهبت الله تورن کړی، چې پر افغانانو یې د خپلې شخصي سختدریخې مفکورې له مخې بندیزونه لګولي او له «اسلامي شریعت» سره هېڅ ډول تړاو نه لري.
د طالبانو مشر هغه کسان چې د ده د پرېکړو پر ضد یې دریځ نیولی زنداني کړي، شکنجه کړي او ان وژلي هم دي.
ملا هبت الله یوازې تر کندهاره محدود پاتې دی او په کابل کې یې ان لا د ارګ دننه د افغانستان د واکمن په توګه خپله څوکۍ هم نه ده لیدلې.
هغه د بشري حقونو څخه د سرغړونې، د ښځو ضد فرمانونو، د بیان ازدۍ خلاف دریځ او ورته نورو فرمانونو له کبله تر سختو بندیزونو لاندې دی.
له بل پلوه د جرمونو نړۍوالې محکمې ته عریضه شوې، چې ملاهبت الله دې د نجونو او بشري حقونو ضد فرمانونو له کبله ونیول شي.
د ملاهبت الله د نهې عن المنکر قانون هم د ملګرو ملتونو له لوري د بشري حقونو ضد چاره بلل شوې، چې او ویل شوي چې افغانان یې د ژوند له سختو کړکېچونو او کړاوونو سره مخ کړي دي.
د ازبکستان د کرنې وزیر ابراهیم عبدالرحمانوف په تاشکند کې د طالب پلاوي سره په لیدنه کې ویلي، هېواد یې چمتو دی چې د افغانستان سره د اوبو لګولو سیستم او د «کرنیزو چارو» په ښهوالي کې همکاري وکړي.
د دغه وزارت لهخوا په خپرې شوې خبرپاڼه کې راغلي، چې د ازبکستان د کرنې وزیر په دغه ناسته کې پر دوه اړخیزو همکاریو او د ګډو پروژو پر عملي کولو ټینګار کړی دی.
د طالبانو د کرنې، اوبو لګولو او مالدارۍ وزارت تېره ورځ ویلي و، چې د دغه وزارت وزیر عطاالله عمري په مشرۍ یو پلاوی تاشکند ته تللی دی.
د جمهور خبري اژانس د راپور له مخې، ازبکستان د کرنې په برخه کې د افغان متخصصینو د مهارتونو د لوړوالي لپاره د دوی د روزنې چمتووالی ښودلی دی.
د ازبکستان د کرنې وزارت وايي، د طالبانو پلاوي په دغه ناسته کې له وړاندیزونو هرکلی کړی او هغه یې «هیله بښوونکي» بللي دي.
بل خوا د طالبانو د کرنې، اوبو لګولو او مالدارۍ وزارت په یوې خپرې کړې خبرپاڼه کې ویلي، چې ازبکستان ته د عطاالله عمري د سفر موخه د کرنې په برخه کې په همکارۍ سربېره «د اقلیم بدلون او امو سېندییزې حوزې اوبو پر سرچینو د هغې د اغېزو په اړه بحث او د نظریاتو تبادله ده.»
که څه هم ازبکستان د نورو هېوادونو په څېر طالبان په رسمیت نه پېژني؛ خو له دغې ډلې سره پراخې دیپلوماتیکې او اقتصادي اړیکې لري.
د افغانستان انټرنشنل د موندنو له مخې، د افغانستان په بېلابېلو ولایتونو کې او له هغې ډلې په هرات، کابل، فراه، غزني، خوست او ننګرهار ولایتونو کې په ښوونځیو کې د طالبانو لهخوا د جبري یونیفورم د پلي کېدو لړۍ روانه ده.
له بل پلوه د طالبانو د پوهنې وزارت پر اېکس پاڼه خبر ورکړی، چې په ټولو ولایتونو کې ښوونځي ته د رنګارنګه جامو له اغوستلو د مخنیوي چاره په چټکۍ سره روانه ده.
د طالبانو د پوهنې وزارت د دغې ډلې د مشر ملاهبت الله په امر په دولتي او خصوصي ښوونځیو کې د ټولو زدهکوونکو او ښوونکو لپاره جبري یونیفورم ټاکلی.
تر دې وروسته ښوونکي او زدهکوونکي اړ دي، چې د سپین رنګه کالیو ترڅنګ پګړۍ هم وتړي؛ خو د ځینو ښوونکو او زدهکوونکو اعتراضونو یې پارولي دي.
په ننګرهار کې د یوه دولتي ښوونځي ښوونکي د نوم نه ښودلو په شرط افغانستان انټرنشنل پښتو ته وویل:« زه د شپې لپاره ډوډۍ نهلرم او دوی راته د سپینو جامو، تور واسکټ او پګړۍ تړلو امر کوي.»
هغه زیاتوي، په افغانستان کې تر ټولو بې وزله طبقه د ښونځیو ښوونکي دي او که طالبان پرې لا ډېر فشار راوړي؛ نو او دی چې خپله دنده پرېږدي.
څو ورځې وړاندې افغانستان انټرنشنل د طالبانو د پوهنې وزارت یو لارښود ترلاسه کړ، چې پکې ویل شوي وو په دولتي ښوونځیو کې له لومړي څخه تر نهم ټولګي پورې زدهکوونکي باید شنې جامې او خولۍ پر سر کړي.
په داسې حال کې چې له لسم څخه تر دوولسم ټولګي پورې زدهکوونکي باید سپینې جامې واغوندي او پګړۍ پر سر کړي.
شاکر الله چې د خوست ولایت اوسېدونکی او د دولسم ټولګي زدهکړیال دی افغانستان انټرنشنل پښتو ته په خپلو خبرو کې وویل:« ماته په پګړۍ تړلو سره ځان ډېر عجیبه ښکاري، یو ډول فشار احساسوم او نشم کولای چې درس یاد کړم.»
د شاکرالله په وینا، پلار یې د ولسوالۍ په بازار کې له یوه رخت پلورونکي څخه په پور د ده لپاره سپین ټوکر او پګړۍ وپېرله؛ ترڅو هغه ښوونځي ته لاړ شي.
د طالبانو د پوهنې وزیر مولوي حبیب الله اغا په لاس لاسلیک شوي لارښود کې راغلي، هغه زدهکوونکي چې له کوم معقول لامل پرته دغه مقررات نه څاري؛ لومړی به ورته توصیه وشي او که دوی سرغړونه تکرار کړي، نو دوی به اړ شي چې د خپلو کورنیو په حضور کې ژمنه وکړي.
د کابل احمدشاه بابا مېنې اوسېدونکی انعام الله چې په تېر جمهوري نظام کې د ملي اردو سرتېرې و او اوس په دغه بازار کې په لاس ګاډي مزدوري کوي وایي:« زه دوه ځلې د ښوونځي ادارې وروغوښتلم او زما د ماشومانو ښوونځي (یونیفورم) په اړه یې راته توصیه وکړه.»
هغه وویل:«زه له سهاره تر ماښامه په لاس ګاډي له ۱۵۰ تر ۲۵۰ افغانۍ پېدا کوم. کله کله ډېر نهیلي شم، چې د کور کرایه ورکړم، د ناروغ درملنه وکړم او که ماشومانو ته مې پرې د ښوونځي یونیفورم واخلم.»
په ښوونځيو کې د یونیفورم په اړه د ملا هبت الله حکم ډېری زدهکوونکي له رواني فشار او له دغه امر څخه د سرغړونې په صورت کې د نیولو ګواښونو سره مخ کړي دي.
یو شمېر یې وایي، چې په ټولګیو کې د هوا له تودېدو سره سم د سپینو جامو او پګړۍ په سر کول نه یوازې دا چې دوی نارامه کوي؛ بلکې په درسونو کې یې د تمرکز وړتیا هم کموي.
د غزني ولایت جاغوري ولسوالۍ اړوند د انګوري کلي اوسېدونکي امام علي چې د لسم ټولګي زدهکونکی دی افغانستان انټرنشنل پښتو ته وویل، چې د ښونځي ادارې ورته ویلي، «اړ دی، چې د پوهنې وزارت امر عملي کړي او د سرغړونې په صورت کې ښایي د طالبانو لهخوا ونیول شي.»
هغه وایي:« موږ په ټولګیو کې د ناستې لپاره څوکۍ نلرو، ښوونکي مو کم دي او ان په ځیني ښوونځي سرپنا هم نلري؛ طالبان باید لومړی زموږ دغه اړتیاوې پوره کړي او وروسته دې پر موږ پګړۍ وتړي.»
امام علي وایي، که پر ده لا زیات فشار راشي؛ نو اړ دی چې ښوونځی پرېږدي.
د زدهکړو فعال ظاهر شاه رسولي افغانستان انټرنشنل پښتو ته په خپلو خبرو کې د کورنیو د اقتصادي ستونزو په ځانګړې توګه د محرومو سیمو اوسېدونکو ته په اشارې سره وویل:« که طالبان غواړي، چې پر خلکو خپل دغه حکم پلی کړي؛ نو اړینه ده چې معلومه کړي خلک د دغه کار وس لري او که نه. خلک د ډوډۍ او ان د قلم او کتاب لپاره پېسې نلري؛ نو د پګړۍ لپاره به یې له کومه کړي.»
ځیني شننونکي په دې باور دي، چې طالبان غواړي په ښوونځیو کې د پګړۍ او سپینو جامو په اغوستلو سره د افغانستان پوهنې سیستم طالباني کړي. دغه نوی پلان د هېواد د یو شمېر وګړو له منفي غبرګونونو سره مخ شوی دی. دوی په دې باور دي چې دا ډول کړنه کولای شي د هېواد د پوهنې نظام په بشپړه توګه له منځه یوسي.
د طالبانو د صنعت او سوداګرۍ وزارت سرپرست نورالدین عزیزي په کابل کې د پاکستان له سفیر عبیدالرحمان نظاماني سره پر سوداګریزو راکړو ورکړو کې د اسانتیاوو تر څنګ د ټرانزیټي ستونزو پر حل خبرې کړې دي.
په همدې تړاو د طالبانو د یاد وزارت په خبرپانه کې راغلي، چې په دغه لیدنه کې دواړه لوریو د شته ستونزو د حل په برخه کې بحث او د نظریاتو تبادله سره کړې ده. همدا راز د پاکستان او افغانستان ترمنځ د سوداګرۍ او ټرانزیټي بهیر د اسانتیاوو لپاره د نږدې همکاریو او ګډون اقداماتو پر اړتیا ټینګار شوی دی.
دغه ناسته داسې مهال کېږي، چې تېره میاشت د تورخم لاره د پاکستاني پوله ساتو او طالبانو ترمنځ د جګړو له کبله د ۲۸ ورځو لپاره تړل شوې وه او سوداګر یې د مېلیونونه ډالرو زیان سره مخ کړل.
سوداګرو نیوکې وکړې، چې پاکستان د دغه دروازې په بندولو سره د سیاسي فشار هڅه وکړه او په لوی لاس یې سوداګر زیانمن کړل.
د افغانستان د سوداګرۍ او پانګونې خونې مرستیال یونس مهمند پاکستان ته د خپل سفر پر مهال نیوکه کړې وه، چې منفي سیاستونو یې د دواړو هېوادونو ترمنځ په سوداګرۍ بدې اغېزې کړې دي.
نوموړي د ګاونډیتوب او سوداګرۍ د اصولو له مخې پر سوداګرۍ د پاکستان سیاسي فشارونه هم غندلي وو.
طالبان داسې مهال له پاکستان سره یو ځل بیا د سوداګریزو ستونزو پر حل خبرو ته کېني، چې ویل کېږي د افغانستان او پاکستان ترمنځ د سوداګرۍ کچه د ناسمو سیاستونو له کبله د تېرو کلونو پرتله خورا کمه شوې ده او سوداګرو د پاکستان پر ځای د خپلو توکو د صادراتو او وارداتو لپاره نورې بدیلې لارې موندلې دي.
د طالبانو له لوري د زنداني شوې برېټانوۍ جوړې د کورنۍ غړو اندېښنه څرګنده کړې، چې د طالبانو د سختو پوښتنو ګروېږنو او څو ځله محاکمه کېدو له امله هغوی ان په ژړا شپې سبا کوي.
ډیلي مېل ورځپاڼې خبر ورکړی، چې د ۷۹ کلن برېټانوي پیټر رینولډز او باربي لور سوزي رومر ویلي چې مور او پلار یې د طالبان له لوري څو ځله محکمه شوي؛ خو هېڅ ډول تور یې پرې نه دی ثابت کړی.
نوموړې اندېښنه څرګنده کړې، چې لا هم له زندانه د مور او پلار د خوشې کېدو په تړاو یې کوم هیله بښوونکی څرک نشته.
یاده برېټانوۍ جوړه د روان کال د فبرورۍ په میاشت کې د طالبانو له لوري هغه مهال ونیول شوه چې غوښتل یې په بامیانو ولایت کې خپل کور ته لاړه شي.
لور یې زیاته کړې، مور او پلار یې په دې هم «نه پوهېږي» چې ولې نیول شوي او د برېټانیې له دولت غواړي چې د خوشې کېدو لپاره یې جدي ګامونه پورته کړي.
سوزي رومر وویل:« ډېرې پوښتنې یې ترې کړې دي. فکر کوم تر اوسه ۲۹ ځله پوښتل شوي. درې یا څلور ځله محکمې ته وړل شوي؛ خو پرې لګول شوي ټول تورونه بې بنسټه ثابت شوي. هغوی ته ویل شوي، چې هېڅ قانوني تور پرې نشته».
سوزي زیاتوي، که څه هم برېټانوي چارواکي یې له کورنۍ سره تماس کې دي؛ خو دا روښانه نه ده چې حکومت د هغې د مور او پلار د سملاسي خوشې کېدو غوښتنه طالبانو ته په ښکاره او غوڅ ډول رسولې که نه.
د برېټانیې د بهرنیو چارو وزارت بیا څه موده مخکې خبر ورکړی و، چې د دغه زنداني شوې جوړې د خوشې کېدو لپاره هڅه کوي.
د دغه برېټانوۍ جوړې اولادونو په زندان کې د خپل مور او پلار له حالت څخه اندېښنه ښوولې او نیوکه یې کړې، چې په ښه توګه ورته خواړه هم نه رسېږي.
ویل شوي، چې په زندان کې په کافي توګه د خوړو نشتوالي له امله دغه برېټانوي جوړه له خوارځواکۍ او روغتیایي ستونزو سره هم مخ شوې ده.
زنداني شوې برېټانوۍ جوړه له اتلس کلونو راهیسې په افغانستانه کې اوسېږي او په افغانستان کې یې د زدهکړو په برخه کې بېلابېل فعالیتونه کول.
