د امریکا د استازو جرګې د بهرنیو چارو د فرعي کمېټې مشر د پنجشنبې په ورځ د دغې کمېټې په غونډه کې ویلي، چې له افغانستانه د بایډن ادارې په بېړه وتلو او واک ته د طالبانو له رسېدو راهیسې په سوېلي او مرکزي اسیا کې د ترهګرۍ ګواښ لا په خپل ځای دی.
بل هایزینګا وایي، چې د دوحې په تړون کې د طالبانو د ژمنو سره، سره افغانستان یو وار بیا د هغو ترهګرو په مرکز بدل شوی چې د خوندي پټنځایونو په لټه کې دي.
هغه د داعش خراسان او تحریک طالبان پاکستان ډله په سیمه کې تر ټولو مهم ترهګریز ګواښونه وبلل.
هغه خبرداری ورکړ، چې ترهګرې ډلې په ټوله سیمه او نړۍ کې د بریدونو ترسره کولو لپاره خپلې وړتیاوې زیاتوي.
ښاغلي هایزینګا زیاته کړه، چې اوسمهال د داعش خراسان او تحریک طالبان پاکستان په څېر ډلو ګواښونه تر بل هر وخت ډېر څرګند شوي دي.
هغه وایي، چې پاکستان په وروستيو کلونو کې تر ټولو زيات د ترهګريزو بريدونو شاهد و.
هغه دارنګه د ترهګرۍ پر وړاندې مبارزه کې د امریکا رول ته په اشارې سره وویل، چې واشنګټن د دوه اړخیزو تړونونو او څو اړخیزو تګلارو له لارې د ترهګرۍ پر وړاندې مبارزه کې له خپلو نړۍوالو شریکانو سره مرسته کوي.
هغه د داعش خراسان په کنټرول کې د طالبانو ناکامۍ ته اشارې سره ویلي، په داسې حال کې چې طالبان د بریا ادعا کوي؛ داعش خراسان خپلو بریدونو ته دوام ورکوي او ان له مرکزي اسیا څخه ور هاخوا له کډوالو ټولنو څخه د افراطیت او استخدام هڅه کوي.
په کابل کې د یوناما د بشري چارو مرستیال اندریکا راتواټ وایي، چې په ۲۰۲۵ کال کې شاوخوا یو مېلیون افغانان بېرته له کډوالۍ څخه هېواد ته راستانه شوي او نړۍواله ټولنه باید سمدلاسه اقدام وکړي.
هغې زیاته کړې، « هر راستنېدونکی د خوندیتوب او وقار مستحق دی، مګر د بیړني ملاتړ پرته، مونږ د کورنیو د بې وزلۍ او ناهیلۍ ژور حالت ته د تلو له ګواښ سره مخامخ یو.»
راتواټ خبرداری ورکړ، چې د بشپړ بشري ناورین مخنیوي کړکۍ په چټکۍ سره تړل کیږي. د دوامداره بیا یوځای کېدو ډاډ ترلاسه کولو او د نویو کډوالو د راتګ او میشته کېدو لپاره سمدستي او د پام وړ تمویل خورا مهم دی، که نه نو دا پرمختګونه کولی شي سیمه بې ثباته کړي.
نوموړی زیاتوي، « د پاکستان او ایران څخه د راستنېدو جریان په چټکۍ سره روان دی، ډیری راستنیدونکي د هیڅ شتمنۍ، خدماتو ته محدود لاسرسی، او د کار امکانات نلري، چې دا د لا بې ثباتۍ ګواښ زیاتوي.
هغه وایي په ۲۰۲۴کال کې، د نړیوالې ټولنې په ملاتړ، ملګرو ملتونو او شریکانو د منځمهاله ملاتړ په برخه کې ۱۸۳ میلیون امریکایي ډالر چمتو کړل، چې د سرپناه، معیشت، د کار پیدا کولو، او اړینو خدماتو ته د لاسرسي په برخه کې له ۳میلیون څخه زیاتو راستنېدونکو او کوربه ټولنو ته رسیدلي، چې د ټولنیز یووالي او سیمه ایز ثبات په رامینځته کولو کې یې مرسته کړې.
برسیره پردې، بشري شریکانو د پاکستان او ایران څخه له ۴۶۰،۰۰۰څخه زیاتو راستنېدونکو سره د بیړنۍ مرستې په برخه کې مرسته وکړه. له بده مرغه، د نړیوال تمویل کمښت له امله، دا ملاتړ په ۲۰۲۵کال کې د پام وړ کم شوی دی.
راتواټ وویل: « دا راستنیدونکي بیرته هغو ټولنو ته ځي چې دمخه تر فشار لاندې دي، که موږ د دوی د بیا یوځای کېدو ملاتړ نشو کولی، نو موږ به د کډوالۍ د یوې نوې دورې د پیل له کواښ سره مخ شو.»
بلخوا په افغانستان کې کډوالۍ نړیوال ملاتړ ادارې مشر میهیونګ پارک وایي، چې د راستنیدونکو لویه برخه بې اسناده کډوال دي، دا کورنۍ د خپلو جامو پرته ډیر لږ څه له ځان سره راوړي، چې په بیړني ډول سرپناه، روغتیا پاملرنې او ساتنې ته اړتیا لري.
هغه زیاته کړه، «مونږ او بشري شریکان چمتو یو چې ځواب ووایو، مګر موږ اړتیا لرو چې نړیوالې ټولنې د دې ننګونې سره د مقابلې لپاره د اړین تمویل ګام پورته کړي.»
د یادولو وړ ده، چې د تمویل اوسنۍ کچه د دې بې ساري راستنېدونکو کچې پوره کولو لپاره د اړتیا وړ څخه ډیره ټیټه ده. ملګري ملتونه ټینګار کوي چې اوس مهال په دې وخت پانګونه کولی شي د سیمه ییز ثبات او نورو ګډوډیو ترمنځ یو روښانه توپیر رامنځته کړي.
پاکستانۍ ورځپاڼه اکسپرېس ټرېبیون په خپله سرمقاله کې وایي په داسې حال کې چې نړیواله ټولنه د اوکرایین روانې جګړې او په منځني ختیځ کې د اسراییلي یرغلونو له امله بوخته ده، د جنوبي اسیا سیمه، په تېره بیا افغانستان، هم د پام وړ ناورین سره لا هم مخ دی.
ورځپاڼه زیاتوي، د هند او پاکستان ترمنځ د احتمالي شخړو ترڅنګ، د پاکستان او افغانستان اړیکې له یو بل سره هم خړې پړې شوې دي. پاکستان ته د ترهګریزو بریدونو د ګواښ تر څنګ، د دواړو هېوادونو ترمنځ اوږدې او خلاصې پولې هم د امنیت له مخې جدي ننګونه ده او له ۲۰۲۳ کال راهیسې،۸۰۰زره څخه د ډیرو افغان کډوالوله پاکستانه ایستل، چې دغه حالت دواړه هېوادونه سیاسي او بشري کړکېچ سره مخ کړي دي.
په سرمقاله کې راغلي، چې د ملګرو ملتونو د وروستي راپور پر بنسټ، سره له دې چې د امریکا په مشرۍ د ناټو ځواکونو او طالبانو ترمنځ جګړه ختمه شوې، خو افغانستان کې امنیت لا هم بېثباته دی. د عراق او شام اسلامي دولت څانګه « داعش خراسان » لا هم د طالبانو د رژیم پر واکمنۍ څرګندې ننګونې دي.
ورځپاڼه د طالبانو پر وړاندې ننګونو ته ګوته نیسي او وایي، په افغانستان کې د داعش خراسان څانګې شتون یوه لوی ګواښ دي، او دغه ډلې د مذهبي لږکیو پر وړاندې د بریدونو ترڅنګ، د طالب لوړپوړو چارواکو لکه د ښار جوړونې وزارت پر دفتر برید هم کړی چې د دغه وزارت وزیر خلیل حقاني په کې ووژل شو.
همداراز، د احمد مسعود په مشرۍ د "ملي مقاومت جبهه" او ترڅنګ یې د "افغانستان د آزادۍ جبهه" لا هم فعالې دي. که څه هم، دا ډلې تراوسه نه دي توانېدلي چې د طالبانو سخت دريځه واک ته کوم جدي ګواښ رامنځته کړي.
اکسپرېس ټرېبیون په افغانستان کې د بشري حقونو وضعیت او د بشري مرستو کمښت یو بله جدي ستونزه ګڼي او زیاتوي، ملګري ملتونه وايي چې د ۱۴۰۳ ښوونیز کال له پیلېدو سره، یو ځل بیا نجونې له ثانوي ښوونځیو او لوړو زدهکړو محرومې شوې دي. همداراز، د افغانستان بشري اړتیاوې خورا جدي پاتې دي. د ملګرو ملتونو د روان کال د بشري مرستو پلان، چې نږدې ۱۷ میلیونه افغانانو ته د مرستو نیت لري، یوازې د خپل ۲.۴۲ میلیارده ډالري بودیجې ۱۵ سلنه ترلاسه کړې، چې دا وضعیت د طالبانو حکومت له جدي ننګونو سره مخ کوي.
ورځپاڼه لیکي، د چین نفوذ په افغانستان کې مخ په زیاتېدو دی. چین هڅه کوي چې د پاکستان او افغانستان ترمنځ له څلور کلن ځنډ وروسته د سیاسي اړیکو بېرته ټینګښت ته لاره هواره کړي. روانه میاشت، پاکستان اعلان وکړ چې په کابل کې خپل سرپرست سفیر په رسمي سفیر بدلوي، او افغانستان هم ورته ګام واخیست. سره له دې چې چین، روسیه او څو نور هېوادونه د طالبانو استازي مني، خو تر اوسه هیڅ هېواد دې ته تیار ندې چې د طالبانو واکمني په رسمیت وپېژني.
اکسپرېس ټرېبیون وایي، طالبانو ته نږدې څلور کاله وخت ورکړل شو، تر څو له یوې یاغي ډلې څخه فعال حکومت ته واوړي. د هغوی سختدریځی دریځ، چې لومړی د داعش خراسان د ملاتړ د لهلاس ورکولو له وېرې توجیه کېده، اوس نور د منلو وړ نه دی. طالبان باید خپله تنګنظري پرېږدي، په زور منلو حکومتدارۍ پر ځای د مسوولیت منلو او استازولۍ پر بنسټ یو حکومت رامنځته کړي.
تر اوسه د طالبانو حکومت د نړۍ هېڅ هېواد په رسمیت ندی منلی او خپله د طالبان د حکومت نږدې ټوله کابینه لا هم سرپرسته ده. نړۍوالنه دغه ډله د بشر د حقونو په نقض توروي او وایي چې انساني حقوق یې تر پښو لاندې کړي، نجونو ته له شپږم ټولګي پورته د زده کړو اجازه نشته، سیاسي فعالیتونه بند دي، د بیان ازادي نشته او تر څنګ یې خلک اشخاص چې د طالبانو په حکومت نیوکې کوي زندانونو ته اچول کیږي او سخت شکنجه کیږي.
د سرحد سوداګرۍ او صنعت خونې( ایس سي سي ای ) د پاکستان او افغانستان تر منځ د ټرانزیټ سوداګرۍ لپاره د بانکي ضمانتونو پر ځای د بیمې ضمانتونو د پلي کېدو پر اوږدې ځنډېدنې ژوره اندېښنه څرګنده کړې ده او د پاکستان له حکومت یې وغوښتل چې د دغې تګلارې د ژر پلي کېدو لپاره عملي ګامونه واخلي.
د اقتصادي ویبپاڼې « پرافېټ » د راپور له مخې، د سرحد سوداګرۍ خونې مشر فضل مقیم خان په یوه خپره شوې اعلامیه کې ویلي، چې حکومت باید د بانکي ضمانت پر ځای د بیمې ضمانت پالیسي ژر تر ژره پلي کړي، تر څو د پاکستان او افغانستان ترمنځ دوهاړخیزه او ټرانزیټ سوداګري لا پیاوړې شي.
هغه یادونه کړې، چې دا پالیسي د روان ۲۰۲۵ کال په پېل کې د حکومت له لوري اعلان شوې وه، چې موخه یې د افغان ټرانزیټ تجارت اسانتیاوو زیاتول وو، خو تر اوسه یې عملي بڼه نه ده غوره کړې، چې دې کار د سوداګرۍ بهیر ته زیان رسولی دی.
د « ایس سي سي ای » مشر زیاته کړې، چې د ډیورڼد کرښې دواړو غاړو سوداګر د دغې پالیسۍ د نه پلي کېدو له امله له جدي خنډونو او اضافي لګښتونو سره مخ دي، او دا حالت د خیبرپښتونخوا سوداګر، چې د افغانستان له لارې پر سیمه ییز تجارت ډېره تکیه لري، بېساري اغېزمن کړي دي.
هغه وویل: « ددې پالیسي په پلي کېدو کې غیر ضروري ځنډ نه یوازې د تجارت تسلسل ګډوډوي، بلکې د کاروبارونو لګښتونه لوړوي، او دپښتونخوا ستراتیژیک رول د افغانستان او منځنۍ اسیا سره په سیمهییزه سوداګرۍ کې تر سوال لاندې راولي.»
فضل مقیم خان د پاکستان له سوداګرۍ وزارت او د فدرالي مالیې ادارې (ایف بي ار ) څخه وغوښتل، چې بې له ځنډ څخه دې د بیمې ضمانت میکانیزم فعال کړي، روښانه لارښوونې دې صادرې کړي، او د پالیسۍ د تطبیق په بهیر کې دې دپښتونخوا سوداګرو ته هم برخه ورکړل شي.
هغه زیاته کړه: « دغه اصلاحات نه یوازې د تجارت جریان بېرته عادي کوي، بلکې د لګښتونو د راکمولو ترڅنګ، د پښتونخوا اقتصادي رول هم پیاوړی کوي.»
د « ایس سي سي ای » مشر ټینګار وکړ، چې حکومت باید له اړوندو ادارو سره په همغږۍ ژر تر ژره عملي او واقعي ګامونه پورته کړي، تر څو دا مهمه پالیسي پلي شي او د سیمهییز تجارت روان خنډونه لیرې شي.
د طالبانو د حکومت اطلاعاتو او فرهنګ ریاست وایي چې په ننګرهار کې به د ۱۷۱ کلن تاریخي ډبرلیک ترمیم وکړي او نړیوالو ته به یې معرفي کړي، خو پر دغه ډله انتقاد کوونکي د طالبانو پخوانی چلند د افغانستان له فرهنګي میراث سره د باور وړ نه ګڼي.
په ننګرهار کې د طالبانو د اطلاعاتو او فرهنګ ریاست د پنجشنبه په ورځ (د چنګاښ ۵مه) په یوه خبرپاڼه کې ویلي، چې په خوږياڼو ولسوالۍ کې د وزیرو تنګي کې دغه ۱۷۱ کلن تاريخي ډبرلیک د امیر حبیب الله خان له دورې پاتې یادګار دی.
د طالبانو د دغه ادارې رییس ذبیح الله نوراني زياتوي: «دا ډبرلیک د افغانستان ګډ فرهنګي میراث دی او ژر به یې ترمیم، رسمي ثبت او نړیوالو ادارو ته معرفي کړي.»
دغه سیمه له جلال اباد څخه شاوخوا ۵۰ کیلومتره ليرې ده او د طالبانو په خبره ګڼ سېلانیان یې لیدو ته ورځي.
د تېرو جنګونو پر مهال د افغانستان ډېری تاريخي اثار او سيمې زيانمنې شوي او ان ډېری یې د ورکېدو په حال کې دي.
د جنګونو پر مهال ډېر وخت پر طالبانو نیوکه کېده، چې په قصدي ډول تاريخي سيمې او اثار زیانمنوي او بریدونه پر کوي.
طالبانو که څه هم اوس د تاریخي اثارو د ترمیم او نندارې ادعاوې کوي، خو د دې ډلې سابقه د نړیوالو فرهنګي ارزښتونو په وړاندې له تاوتریخوالي ډکه ده.
په ۲۰۰۱ میلادي کال کې د طالبانو له خوا د بامیانو د بودا دوه تاریخي مجسمې لهمنځه وړل، چې د نړۍ له مهمو فرهنګي میراثونو شمېرل کېدې، د نړیوالو له سختو غبرګونونو سره مخ شوې. د یونسکو په ګډون ګڼو نړیوالو بنسټونو دا چاره د «فرهنګي نسلکُشي» بېلګه وبلله.
تر دې ورهاخوا، د طالبانو د واکمنۍ پر مهال د تاریخي اثارو پراخ قاچاق، غلا، تخریب او پاملرنې نشتوالی مستند شوی. د افغانستان د پخوانیو حکومتونو د فرهنګي چارو کارپوهانو پر طالبانو تور لګولی چې له جګړو، واکمنۍ او له دولتونو سره د اړیکو په جریان کې یې تاریخي سیمې یا ویجاړې کړي، یا پرې سترګې پټې کړې.
د نوبل جایزې ګټونکې ملاله یوسفزۍ او د بشري حقونو یو شمېر افغان فعالانو د نړۍ له هېوادونو غوښتي چې په افغانستان کې د جنسیت پر بنسټ تبعیض د جرم په توګه وپېژني او د افغان ښځو په وړاندې د طالبانو د سختو تګلارو په وړاندې یو همغږی دریځ غوره کړي.
د چهارشنبې په ورځ، دغو فعالانو په لندن کې په یوه غونډه کې چې د نجونو د زده کړو فعالې او د نوبل د سولې جایزې ګټونکې ملالې یوسفزۍ، د بشري حقونو د څار ادارې کارکوونکې هیډر بار او ځیني نورو فعالانو په کې برخه اخیستې وه، په اسلامي هېوادونو غږ وکړ چې د طالبانو د رژیم پر مهال د ښځو د حقونو د پراخو سرغړونو په وړاندې کلک دریځ ونیسي.
د غونډې ګډونوالو وویل چې د طالبانو د ښځو ضد سیاستونه باید د «نړیوال جرم» په توګه وپېژندل شي، او د دې سیاستونو سره د مبارزې لپاره یې د نړیوالې ټولنې لخوا د سمدستي، همغږي او اغیزمن اقدام غوښتنه وکړه.
د بشري حقونو سازمانونه او فعالین هڅه کوي چې د جنسیت پر بنسټ تبعیض تعریف او جرم وګرځوي، لکه څنګه چې د نړیوال کنوانسیون په چوکاټ کې په جنوبي افریقا کې د سپین پوستو واکمنۍ لاندې نژادي تبعیض و.
د بشري حقونو فعالانې وايي چې دا مهال په افغانستان کې مېرمنې د جنوبي افریقا د تبعیض په دوره کې د تور پوستو ښځو په څیر وضعیت لري.
د لندن په دغه غونډه کې ګډونوالو د یوې اعلامیې په ترڅ کې پر حکومتونو غږ وکړ چې پر طالبانو د بشري حقونو د سرغړونو د مرتکبینو په توګه فشار راوړي او هغوی حساب ورکوونکي وګڼي. دغو فعالانو په ځانګړې توګه د اسلامي هېوادونو څخه وغوښتل چې په افغانستان کې د طالبانو له خوا د ښځو د حقونو د سرغړونې پر وړاندې کلک دریځ غوره کړي.
بلخوا د ښځو د حقونو د درناوي لپاره د لوېدیځو او اسلامي هېوادونو د غوښتنو په ځواب کې، طالبانو ویلي چې دا یوه داخلي مسله ده او دوی په کور کې د کلتوري حساسیتونو له امله د نجونو د ښوونځیو له بیا پرانستلو څخه انکار کړی دی.