د یوه هېواد د نوم او ملي هویت بحثونه ژبني یا اتنوګرافیک نه، بلکې سیاسي دي
د یوه هېواد د نوم یا نیشنلټۍ لکه افغان، جاپانی، ایرانی، جرمنی، امریکایی، انګلیس، پاکستانی او نورو په اړه چې ملي هویت ورته ویل کېږي، بحثونه سیاسي دي.
د یوه هېواد د نوم یا نیشنلټۍ لکه افغان، جاپانی، ایرانی، جرمنی، امریکایی، انګلیس، پاکستانی او نورو په اړه چې ملي هویت ورته ویل کېږي، بحثونه سیاسي دي.
دا ډول بحثونه د زړو متونو یا ادبیاتو پر بنسټ نه مطرح کېږي. هغه بحثونه چې د یو اصطلاح رېښې، تاریخي بدلونونه یا د خلکو اړیکې له نورو قومونو سره څېړي، سیاسي نه دي، بلکې د ژبپوهنې، اېتیمولوژۍ، اتنوګرافۍ، انترپولوژۍ او نورو علمي څېړنیزو برخو پورې اړه لري.
سیاسي بحث دا دی، چې هېوادونه څنګه جوړ او ولې د افغانستان نوم افغانستان او د افغانستان د اوسېدونکو لپاره د هویت (نیشنلټۍ) صفت افغان وټاکل شو؟
د هېواد جوړونې یا Nation States مفکوره د منځنیو پېړیو څخه راپدېخوا په اروپا کې موجود وو، خو دا مفکوره د ویستپالیه (Westphalia) له تړون څخه وروسته په ۱۶۴۸ز کال کې تقویه شوه. هغه وخت د بېلابېلو نژادونو، ژبو او ادیانو پیروان په یوې امپراتورۍ کې اوسېدل او فیوډالي سیستم حاکم و، چې د یو بل نه به بې ځایونه په زوره نیول ترڅو د خپل نفوذ ساحو ته وسعت ورکړي. جګړې تل د درېیو مهمو عاملونو لکه وېره، ګټې او عزت یا پرستیج ساتلو له امله رامنځته کېږي.
د تاریخ په اوږدو کې ډېرې امپراتورۍ په نړۍ کې تېرې شوې دي، لکه د احمد شاه بابا امپراتوري، د فارس امپراتوري، د روم امپراتوري، د سکندر مقدوني امپراتوري، د چنګېز خان امپراتوري او داسې نور. په نولسمه پېړۍ کې د عثمانیه، استرو-هنګري، روسیې، انګریزانو او مغلو امپراتوریو شتون درلود. د هغه وخت د پاچاهیو او امپراتوریو سرحدات معلوم نه و او څومره به یې چې زور رسېده، پرمختګ یې کولو او چې زور به یې ختمېده، امپراتورۍ او پاچاهۍ به وړې کېدې او لهمنځه تللې.
ولې د هېواد جوړونې مفکوره تقویه شوه؟ ځکه چې اروپایانو دېرش کاله د مذهب په نوم، کاتولیکانو (Catholics) د پروتستانتیانو (Protestants) پر وړاندې په خپل منځ کې سره جنګونه وکړل او زیات تلفات یې ولیدل. له هغه مخکې هالنډیانو هم اتیا کاله د هسپانیې د پاچا په پروړاندې جګړې کړې وې چې خپله ازادي واخلي. د دې لپاره چې په اروپا کې جګړې کمې شي، نو د ویستپالیه تړون اروپایانو په خپل منځ کې لاسلیک او هېوادونه رامنځته شول.
د هېوادونو د جوړونې لپاره د پاچاهانو تر منځ څلور مهم اصله په نظر کې ونیول شول:
حاکمیت؛ په یوه خاصه جغرافیه کې د مرکزي قدرت یا ادارې کنټرول،
سرحدات؛ د یو هېواد لپاره د مشخصو سرحداتو د جغرافیې درلودل او منل،
نفوس، او ګډ هویت د ژبې، کلتور، فرهنګ او تاریخ په اساس چې ملي هویت نوم ورته ورکړل شو.
د ویستپالیه له تړون څخه مخکې به واړه فیوډالان یا زورواکان د لویو فیوډالانو او امپراتوریو د اثر لاندې و او جزیه به یې ورکوله. کله چې د ولس ملاتړ د لویو او وړو فیوډالانو څخه مرکزي حکومتونو یا پاچاهانو ته شو، د هېواد جوړونې مفکوره په نولسمه پېړۍ کې رامنځته شوه او هېوادونه د نیشنلیزم په اساس جوړ شول لکه جرمني، ایټالیا او نور. البته د یادونې وړ ده، چې د فرانسې انقلاب د دغه نیشنلیزم او هېواد جوړونې په سرعت کې مهم رول درلود.
په دې توګه، د اروپایانو هېوادونه جوړ او خپل منځ کې سره سرحدات ومنل، تر څو د جګړو مخنیوی او د یو بل په حریم باندې تېرې ونهکړي. البته په دغه وخت کې د اروپایانو توجه د خپلمنځي جګړو څخه نورې نړۍ ته شوه چې د نړۍ بېلابېلې سیمې خپلې مستعمرې کړي. تقریبا ټوله نړۍ د اروپایانو د بېلابېلو هېوادونو مستعمره وه.
اروپايي استعماري قوتونو فورموله د یوې سیمې د تسخیر او اشغال لپاره تفرقه واچوه او حکومت وکړه، وه. په دې توګه دوی درې سوه کاله نړۍ په خپل منځ کې سره وجنګوله او د خپلو ګټو او قدرت د نفوذ لپاره یې بیا درې سوه کاله نور په بېلابېلو سیمو کې حکومت وکړ. کله چې د اروپايي امپراتوریو استعماري قوت مخ په کمزوري کېدو او ختمېدو شو، ګڼو سیمو ازادي واخیسته. په ټولو قارو کې ګڼ شمېر زاړه او نوي هېوادونه د ګډې جغرافیې، تاریخ، فرهنګ، ګټو او ژبو په اساس رامنځه شول.ځینې هېوادونه په زړو تاریخي نومونو پاتې شول او ځینې هېوادونو ته نوي نومونه ورکړل شول. د بېلګې په توګه د افغانستان د دوو ګاونډیانو نومونه ایران او پاکستان ایجاد شول. رضاشاه پهلوي خپل هېواد ته د ایران نوم په ۱۳۳۵ز کال کې انتخاب کړ، ځکه مخکې دغه سیمې ته فارس ویل کېده. د فارس د پخوانۍ امپراتورۍ په ساحه کې شمالي افریقا د نیل له سیند څخه نیولې تر منځني ختیځ، مرکزي اسیا، سوېلي اسیا او ان تر ترکیې او بالکان سیمو پورې شاملې وې. رضاشاه د دغه ټولو سیمو پاچا یا امپراتور نه و. هغه د یوې خاصې جغرافیې پاچا و او دغه ساحې ته یې ایران نوم کېښود. که هغه ځان ته د پارس، پاچا یا شاهنشاه ویلې، نو بیا خو د دې ادعا په دغه ټولو پورته سیمو وه او دې امکان نهدرلود چې هغه دا سیمې نیولې شولې.پاکستان همداسې په ۱۹۴۷ز کال کې ایجاد شو. خو هندوستان د خپل پخواني تاریخي نوم په اساس د هند یا اېنډیا په نوم هېواد پاتې شو. همداسې ازبکستان، ترکمنستان، قراقستان، تاجکستان، عراق، کویټ، متحدهعربي امارات، سعودي عربستان، اسراییل او په لسګونو نور هېوادونه د نړۍ په بېلابېلو سیمو کې په زړو او نویو نومونو رامنځته شول.استعماري قوتونو په خاصه توګه انګریزانو د خپل نفوذ او ګټو د ساتلو لپاره له اکثره ځایونو څخه چې دوی وتل، د هېوادونو د جوړولو وېش داسې وکړ چې په ډېرو سیمو کې چې ولسونو ګډه جغرافیه، ژبه، تاریخ او فرهنګ درلود، دا یې په دوه، درې یا څلورو ټوټو د بېلابېلو هېوادونو په منځ کې ووېشل لکه بنګالیان د بنګلهدېش او د هند د بنګال تر منځ، کشمیریان د پاکستان او هند تر منځ، پنجاب هم د هند او پاکستان تر منځ، پښتانه د افغانستان او پاکستان تر منځ، بلوڅان د افغانستان، پاکستان او ایران تر منځ، کردان د عراق، ایران، سوریې او ایران تر منځ او همداسې نورو سیمو کې.د ځینو هېوادونو تر منځ د سرحدي منازعاتو په اساس شخړې وشوې او یا اوس هم د تشنج په حال کې دي. د کشمیر په سر د هند او پاکستان جنګونه، د عراق او ایران تر منځ د شطالعرب د تنګي په مالکیت او نفوذ جګړه او د افغانستان او پاکستان تر منځ د ډیورند د فرضي کرښې په امتداد د پاکستان له جوړېدو څخه راپدېخوا د هر رژیم په دوران کې اخ او ډب شوی دی.د پورته تاریخي شالیډ په رڼا کې، د افغانستان د موجوده سیاسي جغرافیې تهداب د امیر عبدالرحمان په وخت کې کېښودل شو، چې د ډیورند فرضي کرښه د کرښې په نوم پاتې شوه او ډیمارکیشن یې بشپړ شوی نه دی. (په دې اړه نور دلایل هم شتون لري چې هغه د دې لیکنې برخه نه ده). د پاکستان له ایجاد څخه ټولو حکومتونو رسمي موقف همدا و او دی چې افغانستان د ډیورند فرضي کرښه په رسمیت نه پېژني. پاکستان یې د سرحد په نوم او افغانستان یې د فرضي کرښې په نوم یادوي. دا چې دا مسله څنګه حل شي، بېلابېل نظریات شتون لري او هغه به هغه وخت حل کېږي، چې افغانستان یو قوي، قانونمند او ولسواکه نظام ولري او بیا د وخت د شرایطو په اساس د دواړو خواو ولسونه پرېکړه وکړي. البته د افغانستان د ټولو رژیمونو او حکومتونو غوښتنه همدا وه او ده چې د ډیورند د فرضې کرښې لانجه باید د جنګ له لارې نه، بلکې د خبرو له لارې حل شي. دا هم جدا بحث دی خو دلته خبره د افغانستان او افغان ده.د امیر عبدالرحمان له وخت څخه راپدېخوا افغانستان د افغانستان په نوم د یوه خپلواک هېواد په توګه د نړۍ د ټولو هېوادونو او سازمانونو لهخوا پېژندل شوی هېواد دی او د دې هېواد اوسېدونکي د افغانانو په نوم یادېږي. په دې هېواد کې د بېلابېلو ادیانو، مذهبونو او قومونو موجودیت د افغانستان له افتخاراتو څخه دي او ټول په هېواد کې د قانون په چوکاټ کې مساوي حقوق لري او درلودل. اکثریت پښتانه دي او اکثریت مشران هم پښتانه تېر شوي دي، خو په منځ منځ کې غېر پښتانه لکه حبیبالله کلکاني، ببرک کارمل، استاد برهانالدین رباني، حضرت صبغتالله مجددي او نور هم تېر شوي دي. اساسي قانون کې هم دا نه و چې پاچا یا د دولت مشر دې پښتون، معاونین دې تاجک، ازبک یا هزاره وي. دا فرهنګ د معامله ګرۍ و او په دې معامله ګرۍ کې د پښتنو له مشرانو څخه دا نور ډېر زرنګه و.هندوان او سکهان چې ډېر کم اقلیت و او دي، له هر چا څخه زیات په افغانانو ګران دي ځکه د هغوی افغاني حس او مینه د ستایلو ده او له ټولو څخه زیات افغانان هغوی دي. ځینې شاید دا فکر وکړي چې د افغانستان هندوان او سکهان له هند څخه افغانستان ته راغلي دي، دا سمه نه ده. د افغانستان هندوان او سکهان د همدې سیمې بومي اوسېدونکي دي. پر دې سربېره، داسې افغان به نه وي چې په ټولو قومونو کې دوستان، ملګري او خپلوان ونه لري.دا چې د چا خوښه وي او که نه، دا نومونه په لاندې دلایلو د بدلېدو نه دي:د افغانستان نوم د نړۍ په کچه یو منل شوی نوم دی. په نړۍ کې د خراسان او هزارستان په نومونو هېوادونه شتون نهلري. په دې هم بحث نه کوو چې پښتون، تاجک، ازبیک، هزاره او نور قومونه چې کومه ژبه وایي د هغه قوم پورې ځان منسوبوي، یا ژبه یوازې د قومیت معیار نه بلکې د افهام او تفهیم وسیله په یوه خاصه جغرافیه کې ده ځکه ډیر کسان چې په یوه جغرافیه کې اوسیږي، د یو قوم پورې تړاو نه لري، خو د هغه جغرافیي د قوم ژبه وایي. لکه هرات کې ۶۰سلنه پښتانه، دري/پارسي وایي. (دا برخه د ژبپوهنې، ایتومولوژي، اتنوګرافې، انتروپولوژي او نورو تحقیقي دسپلینونو کار دی)له بله پلوه د قوم پا مذهب په نومونو کوم هیوادونه لکه ازبیکستان، تاجکستان، ترکمنستان، قزاقستان، پاکستان، هند او نور شتون لري، هغه مستقل هیوادونه دي. نور قومونه او مذاهب هم هلته شتون لري، خو د یو قوم د اکثریت وګړو په اساس د هغه هیوادونو نومونه ټاکل شویدي. هند کې مسلمانان ډیر زیات دي، خو د هند نوم د هندویزم په اساس ټاکل شویدی ځکه هلته اکثریت هندوان دي. ډیر پخوا د افغانستان سیمې ته د کابل پادشاهي(Kingdon of Kabul) هم ویل کیدله. پدیتوګه، که څه هم د افغانستان او یا افغان د نومونو رېښه پخوانې ده او پښتنو ته راجع کیږي، خو د افغانستان د سیاسي جغرافیې د پیژندو نه راپدیخوا، د افغان کلمه یوازې د پښتنو لپاره نه ده استعمال شوې او د دې هیواد ټولو اوسیدونکو ته اطلاق کیږي. البته غیر پښتنو د افغان د کلمې نه سؤ استفاده کړیده ځکه په کابل کې به پښتنو ته افغان غول وایه، خو د هیواد نه بهر به ځانونه ته افغانان او پښتنو ته بدویان یا کوچیان ویل.پښتانه چې د افغانستان د نفوس اکثریت دي، ونشو کړې چې نور اقلیتونه ختم کړي، نو د نورو اقلیتونو یو محدود کسان هم په هیڅ صورت پښتانه ختمولې نشي. که د یو هیواد اکثریت ولس، یو نوم د خپل هیواد لپاره خوښ کړې وي او یا یې مني، نور هم باید هغه ومني لکه تاجکستان، قزاقستان، ترکمنستان او ازبیکستان، پاکستان، هند او نور. د اکثریب د خوښې نه په غیر، دا ممکن نه ده چې د افغانستان نوم په خراسان او هزارستان بدل شي.له بده مرغه، دغه کسان چې د قومي هویت او یا د هیواد د سیستمونو په اساس خپل بازار ګرم ساتلې دی، د خپل هیواد جغرافیه هم سمه نه پيژني. اکثریت یې د افغانستان ټول ولایتونه هم نه دي لیدلي او هوایي خبرې کوي. د افغانستان په داخل کې یو شمیر زیاتو ولایتونو او سیمو کې یوازې پښتانه اوسیږي او نور قومونه نشته دی، خو په زیاتو نورو ولایتونو کې ټول قومونه سره مکس یا ګډ پراته او ژوند کوي. دا امکان نه لري چې د یو قوم په نوم دې یو ولایت یاد شي. بدخشان به بدخشان وي، هرات به هرات وي، بلخ به بلخ وي، کندوز به کندوز وي، پنجشیر به پنجشیر وي، بامیان به بامیان وي او داسې نور.که څوک غواړي چې دا نومونه بدل کړي، باید درې سوه کاله جنګونه وکړي، خاصه جغرافیه ونیسي، د نورو قومونو کسان د هغه سیمو نه وکاږي، ګډ اقتصاد پیدا کړې، ګډهویت رامنځته کړي او داسې نور، دا اصلا امکان نه لري ځکه د افغانستان د تجزیه کیدو سره، پاکستان، ایران، تاجکستان، ازبیکستان او ترکمنستان هم باید تجزیه شي تر څو د قوم او ژبې په نومونو د هیوادونو برخلیک او سرحدات د نوې جغرافیې په اساس رامنځته شي. د افغانستان د موجود جغرافیې په چوکاټ کې افغانستان هیڅکله سره بیلدلې نشي. که د افغانستان د تجزې امکان وې او یا د افغانستان تجزیه د ګاونډیانو د تجزې باعث نه ګرځیدله، نو افغانستان به اوس وخته تجزیه شوې وې. ځکه وایم چې د افغانستان تجزیه امکان لري او همدا د افغانستان په نوم هیواد به تل ځلییږي لکه ستوری د اسمان او څوک چې په دغه جغرافیه کې اوسیږي، افغانان دي او اکثریت مطلق د ټولو قومونو ځآنونه ته اوس هم افغانان وایي په غیر د محدود کسانو نه.سوال دا دی چې یوه مسله چې د هغې د تغیر امکان شتون نه لري او اکثریت ولس یې نه مني ، محدود کسان چې په بیلابیلو قومونو پورې ځانونه تړي او په واقعیت کې دوی د هیڅ قوم استازي هم نه دي، ولې دوی د تفرقې مسایل مطرح کوي، ګټه او تاوان یې چاته دی؟که اکثره دا کسان په سمه توګه مطالعه کړې، دوی د خپل ولس په منځ کې ځای نه لري او ډیرو ته چې پخوا د خدمت موقع مساعد شوې هم ده، خپل قوم ته یې خدمت نه دی کړې بلکې خپل جیبونه یې ډک کړیدي او د نورو حق یې خوړلې او فساد کې غرق و. د خپل قوم په نوم یې امتیاز اخستې خو خپل قوم ته یې خدمت نه دی کړې. اوس د تیرې سابقې په اساس، د افغانستان د ژغورنې او خپل ولس ته د خدمت کولو اجندا نه لري، زیات یې بیکاره هم دي او کار هم نشي کولې، نو دوی سره بله سوژه نشته په غیر د دې نه چې نفاق ته لمن وهي، قومي، سمتي او ژبني مسایل مطرح کړي. په دې توګه دوی غواړي چې سیاسي فضا ملوث او ځینې یو شمیر پروژې واخلي. د ټرمپ د راتګ سره ښه دی چې د پروژو لویه برخه دریدلې ده او ځینې به یو څه وخت دا چیغې ووهي او اخر به بیا پېښمانه وي ځکه هم به د بهر ملکونو د ژوند نه وروسته پاتې وې او هم به یې په خپلو خلکو او وطن کې ځای ورک وي. د ځینو خبرو ته که ښه ځیر شي نو اکثره یې په رواني مریض اخته ښکاري او غواړي چې نور هم د ځانونو سره مریضان کړي.دوی له یوې خوا د طالبانو په ضد څرګندونې کوي او ټولو پښتنو ته طالبان وایي، خو د همدوي دا ناقص روایتونه او څرګندونې طالبان تقویه کوي او د هغوي د حاکمیت د دوام باعث ګرځي ځکه دوی کوښښ کوي چې ولس ته دوه بدیلونه وښایي چې یو یې طالب او بل د دوی غلط روایتونه، پخوانې ایکسپایر شوې منفورې څیرې چې د جمهوریت د سقوط باعث شویدي. ولس د پاڼ او پړانګ تر منځ واقع کیږي او د شنو پړانګانو نه ورته پاڼ یعنی طالب ښه ښکاري.دا کسان اصلا د طالبانو ایجنټان دي. ښکاره ثبوت یې دا دی چې دوی تر څو میاشتو مخکې پورې ستوني شکول چې پاکستان د طالبانو حمایت کوي او طالبان پاکستانیان دي. کله چې پاکستان دوی ته شوړه یا طمع ورکړله، اوس وایي چې د پاکستان قوت زمونږ قوت دی، پاکستان د دوی دوست هیواد دی او دوی به د پاکستان هر څه ومني که پاکستان د دوی سره د طالبانو په چپه کولو کې مرسته وکړي.اخرې خبره دا ده چې دوی اوس د چا ایجنټان دي، د پاکستان او که د طالبانو؟ که که د طالبانو ایجنټان دي، خاتمه یې خرابه ده او که د پاکستان ایجنټان شي، بیا هم خاتمه یې د خرابو نه خرابه ده.د یادونې وړ ده، چې معتصبه کړۍ او افراد په ټولو قومونو کې شتون لري او زما قضاوت دلته د ټولو قومونو د متعصبو کړیو په هکله دی، ځکه دا بېحاصله خبرې او د یو بل پر ضد جبهه نیول د افغانستان او افغانانو لپاره څه ګټه نهلري.
د پاکستان پوځ په سیمه کې د افراطي او جهادي ډلو د مالک پوځ په توګه ګڼل کېده او غربي بلاک همېشه د پاکستان دغه نفوذ ته په کتلو له هغوی سره معامله کړې ده، چې له مخې یې لسګونه کاله د پوځ د تمویل او دولتي پروژو د بقا لپاره غربي مرستې تر لاسه شوې دي.
د هند، چین، ایران او منځنۍ اسیا لپاره ګڼې وسله والې او افراطي ډلې د پاکستاني پوځ تر نفوذ لاندې زرغونې شوې او د بقا تر حده رسېدلې دي.
په افغانستان کې د مجاهدینو ډلې او ملاتړ د دې سبب ګرځېدلی چې غربي بلاک وتوانیږي د شوروي اتحاد لاسونه په افغانستان کې لنډ کړي او دا چاره د پاکستان له همکارۍ ناشونې وه.
طالبان چې د ۱۹۹۶–۲۰۰۱ کلونو په لومړۍ واکمنۍ کې د پاکستان ستراتیژیکه وسیله ګڼل کېدل، د ناټو په ملاتړ د جمهوري دولت پر وړاندې جګړه کې یې هم د پاکستان غښتلی ملاتړ له ځانه سره لاره او دغه ملاتړ دې ته زمینه برابره کړه چې د افغانستان جګړه نېږدې شلو کلونو ته وغځیږي او په پایله کې یې جمهوري دولت سقوط وکړ.
مګر وروسته له هغې چې طالبان په افغانستان کې واک ته ورسېدل او ګڼو سُني وسله والو ډلو له ملا هبت الله څخه ملاتړ وکړ او هغه یې د امیر په توګه ومانه، دې چارې پاکستان د افراطي ډلو د مالک په توګه له نړۍوالې معادلې څخه یو څه څنګ ته کړی دی.
دا ډار هغه وخت لا پسې زیات شول چې طالبانو د عمران خان د واکمنۍ پر مهال د پاکستان له دولت سره ټي تي پي په کابل کې خبرو ته کېنوله.
مخکې له دې چې د پاکستان د افراطي او جهادي ډلو د مالکیت د لاسه ورکولو ډار ته تم شو، اړینه ده چې یو تاریخي شالید ته هم متوجې شو.
د کرزي او غني غوښتنې: “یا طالبان یا افغانستان”
د افغانستان د جمهوري دولت په دوره کې د پاکستان-طالبانو اړیکې تل د بحث او فشار په مرکز کې وې. د حامد کرزي او اشرف غني څرګندونې ښيي چې افغان حکومت په ښکاره توګه له اسلاماباد غوښتنه کړې وه چې یا له طالبانو ملاتړ وکړئ یا له افغانستان سره ودریږئ.
د افغانستان د جمهوري دولت پخواني ولسمشر حامد کرزي د ۲۰۰۷ کال د فېبروري په ۲۸مه په کابل کې وویل: “پاکستان باید انتخاب وکړي چې له چا سره دی؟”
همدا راز د ۲۰۱۱ کال د سپټمبر میاشتې په ۱۰مه نېټه له یوې خونړۍ پېښې وروسته کرزي وویل: “پاکستان دې د سولې لپاره طالبان پرېږدي، که نه افغانستان به د ګاونډي دوهګوني پالیسۍ څخه د خلاصون لار ولټوي.”
همداراز له امریکا سره د امنیتي تړون د کړکېچ پر مهال حامد کرزي د ۲۰۱۳ کال د جون په ۱۶مه نېټه وویل: “پاکستان باید د افغانستان پر ضد د طالبانو ملاتړ پای ته ورسوي، ګني موږ به نړۍوالو ته شکایت وکړو.”
د ۲۰۱۴ کال د جنوري په ۲۶مه کرزي په لندن کې له نواز شریف سره په درې اړخیزه غونډه کې وویل: “پاکستان باید طالبان خبرو ته کینوي او تصمیم دې ونیسي چې رښتیا د سولې ملاتړی دی که نه؟”
د افغانستان د جمهوري دولت دویم او وروستي ولسمشر محمد اشرف غني د ۲۰۱۴ کال په نومبر کې په کابل کې وویل: “پاکستان باید پرېکړه وکړي چې د افغان دولت ملاتړی دی که د هغو وسلهوالو چې زموږ پر هېواد بریدونه کوي.”
هغه د ۲۰۱۵ م کال د می په ۹مه د پاکستان پارلمان ته په یوه وینا کې وویل: “موږ له پاکستانه د سولې په برخه کې عملي اقدامات غواړو… پاکستان باید د سولې او جګړې تر منځ انتخاب وکړي.”
د ۲۰۱۶ کال په جنوري میاشت کې د کیو سي جي په لومړۍ غونډه کې یې بیا هم پر پاکستان غږ وکړ: “وخت راغلی چې پاکستان یو واضح انتخاب وکړي.”
د کابل پروسې په لومړۍ غونډه کې چې د ۲۰۱۷ کال د جون په میاشت کې کابل کې ترسره شوه پکې اشرف غني وویل:“په سیمه کې څوک چې زموږ ګاونډیان دي، انتخاب دې وکړي چې د افغانستان سره په دوستۍ ولاړ دي که د تاوتریخوالي له ملاتړو سره.”
دې ته ورته څرګندونې په ۲۰۱۸، ۲۰۱۹ او په ۲۰۲۱ کال کې هم شوې دي، خو هېڅ ډول نتیجه یې نه ده ورکړې.
دغه څرګندونې د دې ښکارندويي کوي چې افغان حکومت تل هڅه کړې چې پاکستان د یوه شفاف او ټاکلي انتخاب په وړاندې عملي اقدام وکړي خو په پایله کې یې هېڅ ډول عملي اقدام ونه شو.
که څه هم پاکستان ته د جمهوري دولت پر مهال ډېر روښانه انتخاب وړاندې شوی و، خو پاکستان د دې لپاره چې د جهادي او افراطي ډلو مالکیت له لاسه ورنه کړي د افغانستان له جمهوري دولت سره همکاري ونه کړه.
د پاکستان تاریخي درد
د پاکستان لپاره نننۍ ستونزه له هغو وسلهوالو ډلو سره تړاو لري چې د افغان طالبانو د ملاتړ په موخه په خپله پاکستاني پوځ جوړې کړې وې.
دا ډلې اوس د ټي ټي پي په محور راټولې شوې دي، امکاناتو ته یې لاسرسی پېدا کړی، د جګړې لپاره یې یو اسلامي او قومي روایت ایجاد کړی او تر ډېره پورې بریالۍ دي.
اسلام اباد چې تازه یې په سیمه کې د وسله والو ډلو د مالکیت حس کم رنګی شوی، له هغه چا د مرستې غوښتونکی دی چې د دغو ډلو مالکیت یې تر لاسه کړی دی.
د پاکستان له لومړي وزیره نیولې، تر بهرنیو چارو وزیر او د پوځ لوی درستیز په وار - وار ویلي چې طالبان دې د ټي ټي پي ملاتړ بند کړي.
له وروستیو نظامي مداخلو، د ډېورنډ پر کرښې له جګړو سربېره د پاکستان لوی درستیز ویلي چې افغان طالبان یا باید جهادي ډلې انتخاب کړي او یا هم پاکستان.
د پاکستان لوی درستیز ځکه د ټي ټي پي پر ځای د جهادي ډلو کلیمه کاروي چې مساله له ټي ټي پي ډېره پورته ده. په حقیقت کې د پاکستان پوځ غواړي د جهادي او وسله والو ډلو مالکیت بېرته تر لاسه کړي تر څو له غربي او شرقي بلاک سره پرې معاملې وکړي، خو دا ځل اسلامي روایت او ملاتړ له ملا هبت الله او د هغه له پلویانو سره دی.
دا د پاکستان د ۴۸ کلن پلان د ماتېدو معنا لري، ځکه هغه ستراتیژیک نفوذ چې پاکستان د افراطي ډلو له لارې ساته، اوس طالبانو ته انتقال شوی دی.
که په لنډه یې ووایو، د پاکستان اصلي درد دا دی چې په تېرو ۴۸ کلونو کې یې د سیمهییزو افراطي ډلو مالکیت په لاس کې و او دا مالکیت اوس طالبانو ته تللی. د دې بدلون له امله، پاکستان اړ شوی چې په خپلو استراتیژیکو پلانونو، د امنیتي فشارونو او ډیپلوماټیکو هڅو کې بدلون راولي.
د ۲۰۰۷ کال اګسټ میاشت د خلیل حقاني لپاره ټاکونکې ورځ وه، ځکه هغه د ټي ټي پي د یوې سترې یرغمل نیونې او تبادلې په پایله کې خوشې شو او بېرته د جګړې ډګر ته را وګرځېد.
د اسیرو پوځیانو او بندیانو د تبادلې په تړاو د پاکستان د ملي شورا پخواني غړي مولانا معراج الدین مسید په مشرۍ د مسیدو قبیلې د ۲۱ کسیزې جرګې د خبرو اترو له ناکامۍ وروسته د ټي ټي پي مشر بیت الله مسید د افغان او پاکستاني طالبانو د نه خوشې کولو په غبرګون کې درې تنه اسیر پوځیان ووژل او مړي یې د واڼه-جنډوله پر سړک وغورځول. مسید خبرداری ورکړ، چې «که بندیان را خوشې نه کړئ، موږ به هره ورځ دغسې ډالۍ در کوو ».
د ټي ټي پي یوه مهمه غوښتنه د خلیل حقاني او د حقاني شبکې د نورو غړو خوشې کول وو.
د پوځیانو له وژل کېدو وروسته حکومت خبرو اترو ته تیاری وښود. د پوځ او طالبانو ترمنځ خبرې اترې د مسیدو طالبانو د اقتصادي چارو د مسوول مولوي معاویه وزیرګي په مشرۍ د سویلي وزیرستان په ډیله کې وشوې. ددې معاملې په ترڅ کې پوځ د وزیرستان یو شمېر قومي مشران،د حاجي خلیل الرحمن حقاني په ګډون ۴۳ طالبان، ډاکټر نصیرالدین حقاني، امیرخان حقاني، د اخترمحمد عثماني دوه وروڼه او مالي خان ځدراڼ خوشې کړل.
د ۲۰ طالبانو په لاس په سویلي وزیرستان کې د ۳۵۰ پاکستاني پوځیانو ډراماتیکې نیول کېدا او د خوشې کېدو په بدل کې د حقانیانو د یوې سترې ډلې خوشې کېدو، په خلکو کې دا شکونه پیاوړي کړل، چې دغه پېښه د حقاني شبکې د نیول شویو جګپوړو مشرانو د خلاصون یو دوه اړخیز پلان شوی عمل و.
په دې کلونو کې د امریکايي ځواکونو په لاس د هغه او د حقاني شبکې د نورو غړو د نیول کېدو او بګرام او ګوانتانامو ته د انتقال خطر و.
خلیل الرحمان حقاني چې تېر کال د ډسمبر په ۱۱مه د داعش یوه ځانمرګي بریدګر د کډوالو چارو وزارت په دننه کې وواژه، په۲۰۰۳ زیږديز کال کې پاکستاني ځواکونو نیولی او زندان ته اچولی و. خلیل حقاني د پېښور په بورډ، یونیورسټي ټاون، حیات اباد، کوهاټ روډ او څمکنیو کې د حقاني شبکې له مېلمستونونو په افغانستان کې د افغان او امریکايي ځواکونو خلاف جګړې جبهې رهبري کولې او د حاجي لالا په نامه د پېښور ډلې مشري یې پر غاړه درلوده.هغه د افغان جهاد له کلونو راهیسې د پاکستان له څارګرو ادارو او ددغه هېواد له سیاسي مذهبي او وسله والو جنګیالیو ډلو سره نږدې اړیکې درلودې.
خلیل الرحمان حقاني د حقاني شبکې د بنسټګر مولوي جلال الدین حقاني ورور او د طالبانو د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني تره و، چې د دې ډلې په مهمو کسانو کې شمېرل کېده. د حقاني شبکې دا سپین ږیری غړی ډېری وخت په جرګو مرکو او د قومونو او قبایلو د همغږۍ په چارو کې بوخت و.
هغه دغه راز د حقاني شبکې د نفوذ په ډیرولو کې ټاکونکی رول درلود.
د ۲۰۱۱ کال په فېبروري کې د امریکا خزانې وزارت نوموړی په خپل تور نوملړ کې شامل کړ او پر سر یې پنځه میلیونه ډالره جایزه وټاکله.
د همدغه کال د فېبروري پرنهمه ملګرو ملتونو د ۱۹۰۴ (۲۰۰۹) پرېکړه لیک د دویم پراګراف پر اساس، خلیل حقاني له القاعدې او اسامه بن لادن سره د نږدې اړیکو په لرلو تورن کړ او د خپلو بندیزونو په نوملړ کې یې شامل کړ. هغه په دې تورن و، چې له شاهيکوټ او پکتیا، پکتیکا او خوست ولایتونو نه یې وزیرستان ته د القاعدې او نورو بهرنیو جنګیالیو د کورنیو او غړو په انتقال کې ټاکونکی رول درلود.
د طالبانو په جوړښت کې د خلیل حقاني ځایګی
خلیلالرحمان حقاني د طالبانو په دویمه واکمنۍ کې د کډوالو او راستنېدونکو چارو د وزیر په توګه ددې ډلې خورا فعال وزیر پېژندل کېده. د دې وزارت تر ټولو ستره دنده د هغو میلیونونو افغانانو بېرته راوستل وو چې له کلونو جګړو وروسته په ایران او پاکستان کې له اخراج سره مخ وو. د طالبانو د سرچینو په وینا، نوموړي د خپل وزارت پرمهال د نږدې ۱،۵ میلیونه افغان کډوالو د جبري ایستلو او بېرته ستنولو پروسه مدیریت کړه، چې د طالبانو لپاره له ستر سیاسي امتیازه برخمن ماموریت و.
خلیل حقاني د طالبانو د کابینې د وزیر تر څنګ، د حقاني شبکې د نفوذ په پراخولو کې کلیدي رول درلود. هغه د سراجالدین حقاني «ښی لاس» بلل کېده، ځکه د ده اړیکې له قومي مشرانو، قبایلي جوړښتونو او د طالبانو له سخت دریځه کړیو سره ډېرې نږدې وې. نوموړي په خوست، پکتیا او پکتیکا کې د جرګو او منځګړتوبونو له لارې د طالبانو لپاره د ملاتړ فضا رامنځته کړه، چې دا د طالبانو د واکمنۍ د ټینګښت لپاره حیاتي رول درلود. دده د وزارت پرمهال د افغانستان له جنوبي ولایتونو نه د افغانستان شمالي ولایتونو ته د قومي مشرانو پلاوي لاړل، چې د قومونو او قبیلو ترمنځ اړیکې ټینګې کړي او د طالبانو په اداره کې د حقاني شبکې د مذهبي نفوذ تشه د قومي نفوذ له لارې ډکه کړي.
۷۱ کلن حاجي اعتبار چې د ډاکتر نجیب الله د واکمنۍ پر مهال یې له خلیل حقاني سره یو ځای د وخت د حکومت پر وړاندې جګړه کړې، افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل، چې د ډاکتر نجیب د واکمنۍ پر مهال د خوست په سقوط کې خلیل حقاني مهمه ونډه لرله. هغه د مولوي جلال الدین حقاني لپاره هم د ښي لاس حیثیت درلود او کله چې حقاني شبکې په جګړو کې ګڼ ټانکونه ونیول،د خلیل حقاني په مشرۍ یې د یوه زغره وال کنډک بنسټ کېښود.
د حقاني شبکې د نفوذ پراخول، د طالبانو له مرکزي رهبري سره اړیکې ساتل او د قومي جوړښتونو له لارې د طالبانو لپاره د مشروعیت رامنځته کول، هغه کارونه وو چې خلیل حقاني پکې خورا فعال و.
د طالبانو تر کنټرول لاندې د سیمه ییزو مطالعاتو مرکز یو غړي د نوم د نه ښودلو په شرط افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل چې د طالبانو د لومړي رژیم له نسکورېدو وروسته، خلیل حقاني په شمالي وزیرستان کې د حقاني شبکې د مرکزونو د ساتنې او پراختیا لپاره کار کاوه. هغه د بهرنیو جنګیالیو د انتقال او ځای پر ځای کولو پروسه اداره کوله، چې د القاعدې او نورو نړۍوالو جهادي شبکو لپاره یې حیاتي ارزښت درلود.
نوموړي وویل: « زما یاد شي، د طالبانو په لومړۍ واکمنۍ کې خلیل حقاني له اسامه بن لادن، الحسامي او یو شمېر نورو د القاعده غړو سره ډېرې نېږدې اړیکې لرلې او دی یې یو له اعتمادي اشخاصو و».
د حقاني شبکې د اکمالاتي لارو خوندي کول، د وسلو او تجهیزاتو برابرول او د مالي سرچینو مدیریت هغه کارونه وو چې خلیل حقاني پکې ټاکونکی رول درلود، ځکه دده تمرکز ډېری د پاکستان پر ښاري سیمو و اواړیکو او فعالیتونو شبکه یې پراخه وه.
د سیمه ییزو مطالعاتو د مرکز غړی زیاتوي: « په پاکستان کې له قومونو او قبایلو سره د هغه اړیکې د تېر جهاد له دور سره تړلې وې. په کورمه ایجنسۍ کې یې له سني قبیلو سره نږدې اړیکې وې، خو په ورته مهال یې له پاکستاني ادارو سره هم رغندې اړیکې درلودې. د کورمې تړون، چې د مذهبي شخړو د پای ته رسولو لپاره وشو، د حقاني شبکې لپاره ستراتیژیک ځایونه خوندي کړل او دا ټول د خلیل حقاني د منځګړتوب او نفوذ پایله وه».
د کورمې تړون او مذهبي شخړې
خلیل حقاني او ابراهیم حقاني د خیبر پښتونخوا په کورمه کې د فرقه يي شخړو د اواري په تړاو د ۲۰۰۸ کال په معاهده کې ټاکونکی رول درلود. د دې معاهدې له مخې، په کورمه کې مذهبي شخړې د لنډ مهال لپاره پای ته ورسېدې او حقاني شبکې ته یې د دې زمینه برابره کړه چې د کورمې په ستراتیژیکو سیمو کې ځای پرځای شي.
د خلیل حقاني په تړاو د افغانستان انټرنشنل – پښتو د یو راپور له مخې، په تړون کې د پاکستان د پوځ او ابراهیم حقاني او خلیل حقاني رول مهم و او دوی دلته په خلکو کې نفوذ هم وکړ.شیعه ګانو او سنیانو ۴۰ میلیونه روپۍ ښوینی کېښود او ځینې نور شرطونه او قیودات هم وضع شول.
حقانیانو سني قبیلې له جګړې را وګرځولې او په بدل کې یې د شیعه ګانو له سیمې افغانستان ته د تګ راتګ او اکمالاتو لار ومونده.
د ۲۰۱۰ کال د د ډسمبر په لومړۍ اونۍ کې د خلیل حقاني په ګډون د ټي ټي پي د یو شمېر قوماندانانو، قومي مشرانو او ځايي پاکستاني چارواکو تر منځ د انسجام یوه بله درې ورځنۍ جرګه وشوه، چې په دې جرګې کې هم خلیل حقاني ټاکوونکی رول لاره.
د دغې جرګې په اساس، په جمرود، سره کمر، تخته بېک او غونډي کې مېشتو اپریدیو قومي مشرانو له خلیل حقاني سره د همکارۍ ژمنه وکړه، چې د دوی پر وړاندې به اکمالاتي لارې نه بندوي.
دغې جرګې حقاني شبکې او طالبانو ته د دې زمینه برابره کړه، چې له ځايي مدرسو په خپله ګټه یو شمېر ځوانان منسجم کړي او له بلې خوا له موجوده اکمالاتي لارو په ډاډه زړه ګټه واخلي.
د جمرود جرګې یوه بله ګټه د ټي ټي پي د غړو جلب و جذب و، چې د اپریدیو، اورکزیو او تیراه والو له مدرسو څخه ځینې ځوانان د ټي ټي پي لیکو ته جذب شول، چې د حقاني شبکې په ملاتړ یې په افغانستان کې بریدونه او عملیات کول.
په ټولنیزو او سیاسي اړیکو کې مخکښي
د ۲۰۲۱ کال په اګست کېچې طالبان کابل ته ننوتل او د جمهوریت نظام سقوط ته نږدې شوی و، نوموړی د طالبانو له هغو استازو څخه و چې د جمهوري دولت له لوړپوړو چارواکو او سیاسي مشرانو سره یې مستقیمې خبرې وکړې. د دغو خبرو هدف د طالبانو د سرچینو په وینا، د جګړې د پراخېدو مخنیوی، د کابل د سقوط پر مهال د وینې تویېدو کمول او د واک د انتقال لپاره د یوې نرمې لارې موندل وو.
راپورونه ښيي چې خلیل حقاني د ارګ په ځینو غونډو کې حاضر شوی او له نفوذ لرونکو شخصیتونو سره یې لیدنې کړې وې؛ د حامد کرزي او ډاکتر عبدالله عبدالله په ګډون یې پخواني ولسمشر اشرف غني ته هم پیغامونه استولي وو.
هغه په خپلې وروستۍ مرکې کې ویلي و، چې د بلخ پخواني والي عطا محمد نور ورسره ژمنه کړې وه چې که طالبان افغانستان ونیسي دی به ورسره همکاري کوي. هغه د طالبانو پخوانی مخالف احمدشاه مسعود په ښه نوم یاد کړ او تیاری یې وښود، چې له احمد مسعود سره خپله وویني.
حقاني هڅه کوله چې د طالبانو پر وړاندې د احتمالي مقاومت د راټوکېدو مخه ونیسي.
خو له دې ټولو سره سره، هغه د طالبانو د مشر مولوي هبت الله اخوندزاده د سیاستونو منتقد و او له وژل کېدو وړاندې یې په کندهار کې د طالبانو د مشر پالیسۍ نقد کړې وې. له همدې امله ځینې شنونکي د هغه وژنه د طالبانو د د داخلي اختلافاتو پایله ګڼي.
د طالبانو د دویمې واکمنۍ له ټینګېدو وروسته د داعش په لاس د خلیل حقاني وژل کېدو دې ډلې ته ستره ضربه ورکړه، ځکه طالبان په افغانستان کې د داعش له حضور نه انکار کوي او وايي، دغه ډله یې له منځه وړې ده.
سره له دې، چې د حقاني په وژل کېدو یو کال تېریږي، خو تر اوسه د طالبانو اداره په دې نه ده بریالۍ شوې، چې د نوموړي د وژل کېدو په اړه خپلې څیړنې ډاګیزې او د برید ترشا عوامل په ګوته کړي. د هغه د وژل کېدو په پېښه کې ستر ابهام د وزارت منځ ته د ځانمرګي بریدګر رسېدل او د سکنر له کاره لوېدل وو. طالبانو په رسمي ډول دا پېښه د داعش ډلې کار بللی او داعش هم ددې وژنې مسوولیت پرغاړه اخېستی و.
هر هیواد ته خپلې ګټې باید مهمې وي او د دنیا د نورو هیوادونو سره د روابط محور هم باید خپلې ګټې وي نه دا چې د نورو هیوادونو لپاره یو هیواد خپلې ټولې ګټې قرباني کړي.
په سیاسي علومو کې دا ګټې د دوکاندارې غوندې دي چې د اخستونکو او پلورنکو ترمنځ د یو متاع په اخستلو (پیرودلو) او پلورلو کې باید دوه اړخیزه ګټې مطرح وي. داسې هیڅکله نشي کیدلې چې دوکاندار هر څه په تاوان خرڅ کړي او اخره کې دوکانداري یې دیوالي شي او نه داسې هم کیدلی شي چې اخستونکی یوه متاع په دومره لویه بیه واخلي چې بیا د خپل خرید نه پېښمانه وي. څه به اخلې او څه به ورکوې یعنې د دواړو خواوو په پلورلو او پیردولو کې خپله ګټه وګوري.
دلته د هیوادونو د مشرانو محاسبه مهمه ده چې څه واخلي او څه ورکړي، نو ځکه سیاسي علومو ته ساینس وایي چې هره ورکړه او راکړه، یا روابط د بل هیواد سره باید محاسبه شي.
له بده مرغه، افغانستان د کلونو کلونو راپه دیخوا د احساساتو، انډیوالۍ او ملګرتوب په اساس خپل روابط د نورو هیوادونو سره ساتلي دي حال دا چې په سیاست کې د همدغو ګټو د محاسبې له امله دایمي دوست او دوښمن نشته دی او کله چې د ګټو اختلاف رامنځته کیږي، روابط هم سره سړیږي او یا له منځه ځي او په بعضې مواردو کې د دایمي ګټو (Existential Threat) د تهدید له امله په جنګ او خشونت بدلیږي.
د امریکا نوې ستراتیژي په همدغه پورته ټکو څرخي چې د دوی لپاره د امریکا د متحده ایالاتو ګټې اولویت لري. په دغه ستراتیژی کې ویل شوي چې د دنیا په هر هیواد او د نړۍ په ټولو سیمو کې ډیر مسایل دي او هره مساله د هغوي لپاره مهمه ده او باید توجه ورته وشي. که څه هم د امریکا متحده ایالات د دنیا د ټولو ملکو په پرتله سخي هیواد دی، خو دا هم ممکنه نه ده چې د امریکا متحده ایالات د دنیا په ټولو مسایلو باندې خپل فوکس وکړي ځکه که په ټولو مسایلو فوکس کوي معنا دا چې په یوې مسالې هم فوکس نه کوي. هر مساله د هر هیواد لپاره یو قسم اهمیت نه لري او هرهیواد د خپلو اولویتونو په اساس مسایل انتخابوي.
د پورته ستراتیژې په اساس، د امریکا د روایتي دوستانو او مخالفینو تر منځ په پنځو سترو وچو کې څو شیان مطرح شویدي. د دې لپاره چې امریکا د نړۍ مقتدر ترین او متمول ترین هیواد پاتې شي باید په ساینس او تکنالوژی، اقتصاد، انرژي او نظامي پیاوړتیا فوکس وکړي. د دغه اهدافو لپاره دوی وسایلو، بشري قوت او د بیلابیلو هیوادونو سره د اړیکو او په سیمو فوکس ته اړتیا لري.
د بشري قوت په برخه کې په خپله بشري قوه فوکس کوي او دا فرموله چې د نورو هیوادونو د استعدادونو د جلبولو لپاره د مهاجرت قانون اسانه کړي، مخالف دي.
د مونرو د دکتورین په دوام، د دوی لپاره غربي (West Hemisphere) یعنې مرکزي او جنوبي امریکا هیوادونه په اول کې اهمیت لري چې خپل اقتصادي او فزیکي امنیت ته د دغه سیمو نه ګواښ نه وي او هیچا ته به اجازه ورنه کړي چې په دغو سیمو کې د دوی ګټې تهدید کړي.
دویم فوکس د نړۍ په کچه منځني ختیځ دي چې د ابراهیم قرارداد تقویه او عملي کړي او د دغه قرارداد په وړاندې د ایران تهدید له منځه یوسي.
درېیم فوکس د دغه ستراتیژی په لرې ختیځ کې دی چې د دنیا تقریبا نیمایي خالص عاید په هغه سیمه کې دی او هغه باید وساتي چې په هغه هیوادونو کې جاپان، تایوان، کوریا او نور راځي یعنې د چین د نفوذ او تهدید مخه په هغه سیمه کې ونیسي.
د اروپا او روسیې ترمنځ د دوی ستراتیژي دا ده چې اروپا باید زیاته بودیجه په نظامي برخه کې مصرف کړي او هم د روسیې تهدید له منځه یوسي خو په عین حال کې کولی شي چې د روسیې سره شریک کار وکړي. د امریکا لپاره روسیه اوس داسې لوی قوت نه دی چې د دوی ګټې تهدید کړي البته یوازینی هیواد چې د امریکا ګټې تهدید کولی شي، هغه چین دی. همداشان په افریقا کې دوی هم نه غواړي چې په ټولو هیوادونو فوکس وکړي بلکې په هغو هیوادونو به فوکس کوي چې هلته د دوی ګټې مطرح دي.
په دې ستراتیژې کې، افغانستان، پاکستان او مرکزي اسیا باندې فوکس نشته لکه زیات افغاني سیاسیون او تحلیګران فکر کوي چې افغانستان د امریکا لپاره مهمه ستراتیژیکه سیمه ده نو ځکه د امریکا جمهور ریيس بګرام یادوي. د بګرام یادول، لکه موږ چې په خبرو کې یو ضرب المثل یادوو، هسې ده چې باید د بایډن اداره د بګرام نه نه وای وتلې. د افغانستان نوم له سره په دغه ستراتیژې کې یاد شوی نه دی، د پاکستان نوم یو ځل پکې یاد شوی چې وايي د هند او پاکستان جګړه یې ختمه کړله او همداشان مرکزي اسیا هم یاده شوې نه ده.
په لنډو ټکو کې، د امریکا د نورو جمهور رییسانو غوندې، تروریزم او بشر حقوق هم په دغه ستراتیژی کې ډیر مطرح نه دي ځکه هر هیواد پوه شه او خپل کار یې.
له بده مرغه، په افغانستان کې د امریکا د حضور په وخت کې د افغانستان د مشرانو غلطه محاسبه همدا وه چې امریکا به په افغانستان کې د دایم لپاره اوسي او که هر څومره به دوی ته ویل کیدل چې د امریکا قواوې د افغانستان نه وځي، دوی لپاره کاذب باور دا جوړ شوی و چې نه که امریکا پسې کوتک هم راواخلې نو دوی نه وځي. البته د یادونې وړ ده چې دغه کاذب روایت د دغو مشرانو په غوږونو کې د ایران او پاکستان پلوه کسانو چې د دې مشرانو تر څنګ ناست وو یا دي، پیچکاری کړی و او دوی به هم په پوره مد او شد سره په خصوصي او علني محافلو کې ویل چې برادرا تشویش نکنید، امریکا از افغانستان نمی براید.
د افغانستان اوسني سیاسي او پوځي مخالفین هم په تیرو ستراتیژیو چورتونه وهي او فکر کوي چې امریکا به د دوی حمایت وکړي. طالبان هم فکر کوي چې امریکا به دوی په رسمیت وپیژني او د افغانستان روابط به د دنیا سره ښه یا نارمل شي. دا دواړه چورتونه سم نه ښکاري.
که څه هم امریکا په افغانستان فوکس نه لري خو په موجوده حالت کې طالبان هم په رسمیت نه پیژني اوهمدا د انزوا حالت به دوام لري. پاکستان او ایران به د افغانستان نه د خپلو اهدافو لپاره ګټه اخلی. که حالات همداسې دوام وکړي، د افغانستان ولس به د جدي فقر او امنیتي تهدید سره مخامخ وي او د خلکو ژوند به ورځ تر بلې تریخیږي. افغانستان به د نړۍ نه بلکې د سیمه ییزو نیابتي رقابتونو مرکز وي.
اوس دا سوال باید مطرح شي چې طالبان او یا نور ولس که مخالفین دي او غیر مخالفین، په افغانستان کې څه غواړي؟ فقر، انزوا، انحصار د قدرت، د یو بل نفې کول، زړې خبرې او رقابتونه په خپلو منځو کې او یا د سیمې د رقابتونو لپاره زمینه مساعدول غواړي او که غواړي چې افغانستان د انزوا نه ووځي، یو بل ومني او د قانون په چوکاټ کې سره ګډ ژوند وکړي؟
طالبان او غیر طالبان که په دې فکر وي چې دنیا او یا سیمه به دوی د انزوا د حالت نه وکاږي، دا فکر خوب و خیال او جنون دی. بیا هم وړاندیز کوم چې د افغانانو په خپل ابتکار، باید یوه واقعي لویه جرګه چې د افغانستان د ټولو اقشارو، سیمو او قومونو استازولي وکړای شي، راوغوښتل شی او د افغانستان د راتلونکې لپاره تګلاره باندې توافق وکړي. د لویې جرګې اجندا باید مشخصه وي؛ څنګه ولسي مشروعیت رامنځته شي؟ البته د دغې جرګې راغوښتل په اوس وخت کې د طالبانو مسوولیت دی. که د افغانستان حالات ښې یا بدې خوا ته ځي، مسوولیت او کریدیټ یې دواړه طالبانو ته راجع کیږي.
ښايي پوښتنې ډېرې وي، خو یو څو پوښتنې چې ډېرې عامې دي باید د بحثونو محور وګرځي او دا وپوښتل شي چې ولې افغان کډوال د نړۍ د منفي قضاوت اسانه هدف ګرځي؟ ملتونه څنګه په نړۍوال ذهنیت کې تورنیږي؟
تاریخ ښيي چې د یوه ملت د بدنامولو پروسه یوازې پر افغانانو نه ده تمامه؛ بلکې دا یوه تکرارېدونکې نړۍواله پدیده ده، چې تر ډېره یا د جګړې، یا د اقتصادي فشار، یا د سیاستوالو د اړتیاوو له امله رامنځته کېږي.
په اتلسمه میلادي پېړۍ کې کله چې زرګونه ایرلنډیان امریکا ته کډوال شول، رسنیو او سیاستوالو هغوی د "ناپاکو، نارامه او خطرناکو خلکو" په نوم یادول. په هټيو او کارځایونو کې لوحې لګېدلې وې چې پرې لیکل شوي وو: "ایرلنډیان مه ګومارئ."
همدا رنګه په ۱۹مه پېړۍ کې څو جنایي پېښې د دې سبب شوې چې ټوله ایټالیايي ټولنه د "مافیا" مترادف وګڼل شي. رسنیو د څو کسانو جرمونه د میلیونونو انسانانو پر وړاندې د قضاوت بنسټ وګرځاوه.
بل خوا په اروپا کې د یهودانو په اړه مبالغه امېزه روایتونه او تورونه د هولوکاسټ غوندې فاجعو ته زمینه برابره کړه. چې له مخې یې څو کیسې او جمعي تبلیغ د یوه ملت ژوند بدلوي.
د سپټمبر د یوولسمې له پېښو وروسته، میلیونونو مسلمانانو د هغو کسانو د کړنو قیمت ورکړ چې له هغوی سره یې هېڅ تړاو نه درلود. دا هماغه میکانیزم دی چې اوس افغانان ورسره مخ دي.
دا تاریخي پس منظر ښيي چې کله جګړه، سیاست او ناپوهۍ سره یو ځای شي، هر ملت کولای شي د ناسم تصور قرباني شي.
د افغان کډوالو د بدنامۍ عصري سرچینې
افغانستان نږدې نیمه پېړۍ د جګړې له نوم سره تړل شوی. نړۍوال ذهنیت ته په دوامداره ډول دا پیغام تللی دی چې:
کله چې یو هېواد یوازې د جګړې له لیدلوري نړۍ ته ښکاره شي، خلک یې عادي وګړي هم د همدې چوکاټ لاندې قضاوتوي.
نړۍوالې رسنۍ د افغانستان په اړه تر ټولو ډېر د جګړې، د طالبانو د جبر، جګړې، بې ثباتۍ او داعش خبرونه راخلي چې په عامه ذهنیت کې د افغانستان تصویر په منفي بڼه تعبیریږي.
په رسنیو کې د عادي افغان ژوند، د هغوی د کار، زده کړو، پرمختګ او مدني فعالیتونو پوښښ ډېر کم دی.
خبرونه تل د بحرانونو پر لور ځغلي او دا رجحان یو هېواد د نړۍوالو په ذهن کې د ورته بحرانونو دوامداره سرچینه ګرځوي.
د رسنیو او سیاسیونو له خبرونو او خبرو متاثره نړۍوال چې کله یو افغان د اروپا یا امریکا په کوڅه کې وویني، ذهن ته یې هماغه انځور ورځي چې په تلویزیون کې یې لیدلی وي.
په امریکا او اروپا کې ډېری سیاستوال د کډوالو موضوع د رایو د ترلاسه کولو لپاره کاروي. افغانان ځکه اسانه هدف ګرځي چې شمېر یې زیات دی، د جګړې له نوم سره تړل شوي دي، د فرهنګي توپیر له امله ژر بدنامېږي، د غربي ټولنې عام خلک د هغوی په اړه کم معلومات لري او که معلومات لري هم د رسنیو له خبرونو څخه متاثره دي، په انتخاباتي کمپاینونو کې د افغان کډوال نوم د "خطر" د شعار لاندې راځي، خو حقایق برعکس دي.
د څو افرادو کړنې څنګه ټوله ټولنه بدناموي؟
په امریکا، اروپا او کاناډا کې هره ورځ په سلګونه او زرګونه داسې پېښې کیږي چې بومي خلک پکې ښکېل وي، خو په ډېری هېوادونو کې که یو افغان په جرم کې ښکېل شي، رسنۍ یې څو ورځې راپور ورکوي، خو که زرګونه افغانان کار وکړي، مالیه ورکړي، زده کړې وکړي او ښه ژوند ولري، هېڅ یو خبر هم پرې نه جوړېږي.
دا هغه څه دي چې په ژورنالېزم کې ورته Generalization یا "عمومي کول" وایي. په دې کې د څو کسانو منفي کړنې د ټول ملت پر وړاندې د قضاوت بنسټ ګرځي.
په امریکا او اروپا کې د افغانانو د جرم اندازه د نورو کډوالو او حتا ځايي خلکو له منځنۍ کچې هم کمه ده، خو په رسنیو کې یې انعکاس د ټولو پېښو څو چنده دی.
له دغو پېښو څخه سیاستوال په خپله ګټه، رسنۍ په خپله ګټه او د کډوالو مخالفین په خپله ګټه کار اخلي چې د دغو تبلیغاتو له امله ټول عامه ذهنیت د یوه ملت پر وړاندې منفي لوری خپل کړي.
بل خوا په پاکستان، ایران او ترکیه کې د افغانانو په اړه رسمي او غیررسمي تبلیغ اکثره د اقتصادي فشارونو او سیاسي لانجې محصول دی. په پاکستان کې د کډوالو پر وړاندې منفي چلند له طالبانو سره د پاکستان د کړکېچ پایله ده او همېشه افغان کډوال د یوې وسیلې په توګه کارول شوي دي.
د کډوالو په اړه منفي ذهنیت یو بل رواني اړخ هم لري، ځکه انسان په طبعي لحاظ ژر قضاوت کوونکی مخلوق دی.
په روانپوهنه کې یو بحث دا دی چې انسانان د ځان او "بل" تر منځ د توپیر کرښه رسموي. کډوال، په تېره بیا افغانان چې کلتوري او ژبني توپیرونه لري، ژر د "بل" په ډله کې شاملېږي، چې له امله یې د خشن قضاوت سبب ګرځي.
همدا راز یو بل بحث د ډار ایجاد دی، کله چې وګړي ووېرېږي، هغوی ډېر ژر د سیاستوالو خبرې مني.
په نړۍوال سټیج د افغان نوم د "امنیتي تهدید" په توګه تکرارول د همدې ستراتیژۍ یوه برخه ده.
د رښتوني حقیقت بل اړخ: افغان کډوال څوک دي؟
په امریکا، اروپا او کاناډا کې د نړۍوالو څېړنو پر بنسټ، افغان کډوال خواریکښ خلک ګڼل شوي دي. راپورونه ښيي چې افغان کډوال د سخت کار کولو لوړه اراده لري، د جرم اندازه یې تر نورو کډوالو کمه ده، د زده کړو کچه یې په نوي نسل کې لوړېږي، د کوربه هېواد اقتصاد کې فعاله ونډه لري، په امریکا کې د پوځي، رسنیزو، مدني او انساني ماموریتونو یوه لویه برخه امریکایان دي.
په زرګونو افغان ډاکټران، انجنیران، ژورنالېستان، سوداګر او محصلین د نړۍ په لسګونو هېوادونو کې بریالي کارکوونکي دي.
دا حقیقت د هغه منفي تصویر بشپړ ضد دی چې سیاست او رسنۍ یې تکراروي.
که چېرې نړۍوالې رسنۍ دغه پټ او غلا شوي حقیقت ته پام وکړي نو ښايي چې د افغان کډوالو یو مثبت تصویر ایجاد شي.
که په لنډ ډول یې ووایو، افغان کډوال د نړۍ د منفي تبلیغ مستحق نه دي، ځکه دوی په کور دننه د نړۍوالو او سیمه ییزو افراطي لوبو ښکار شوي دي. د څو کسانو کړنې د یو ملت د قضاوت بنسټ نه شي کېدای. د جګړې اوږد تاریخ، رسنیز سادګرايي، نړۍوال سیاست، اقتصادي فشارونه او د ډار جوړولو ستراتیژي هغه عوامل دي چې افغانان یې د ناسم تصور قرباني کړي دي.
په حقیقت کې افغان کډوال د زحمت، وقار، کار او مبارزې سمبول دي، نه د هغه منفي روایت چې نړۍ یې تکراروي.
