د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر په دوحه کې د افغانستان لپاره د ځینې هېوادونو له استازو او ډيپلوماټانو سره لیدنه کې له دوی غوښته کړې، چې له بهر د کار پر ځای په کابل کې خپل ماموریت پیل کړي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت ویاند خپل ټوېټر کې لیکلي، چې دغه لیدنه د امریکا، بریتانیا، هسپانیا، سویلي کوریا، هالنډ، ایټالیا، اسټرالیا او کاناډا له استازو سره شوې ده.
حافظ ضیا احمد تکل زیاتوي، چې ښاغلي متقي له دې استازو وغوښتل چې «افغانستان ته راشئ او واقعیتونه له نږدې وګورئ.»
د ښاغلي تکل په خبره، د طالبانو بهرنیو چارو وزیر په دغه ناسته کې د دې ډلې د حکومت د تېرو دوو کلونولاسته راوړنې هم یادې کړې او زیاته یې کړه چې طالبانو «د ستونزو سره سره په سیاسي او اقتصادي ډګرونو کې بریالیتوبونه ترلاسه کړي دي.»
د پخواني افغان حکومت پرځېدو او د طالبانو په واکمنیدو پسې له افغانستان ډېری ډیپلوماټیکې استازولۍ ووتلې او ځینې هغو خپل افغان ماموریت د قطر له پلازمېنې دوحې پیل کړ.
امیرخان متقي له تېرې شنبې راهیسې دوحه کې دی. نوموړي د افغانستان لپاره د امریکا له ځانګړو استازو ټام وېسټ او رینا امیري سره هم دوه ورځنۍ خبرې درلودې.
په ننګرهار کې سیمه ییزو سرچینو افغانستان انټرنشنل ته وویل؛ وروسته له هغې چې په رسنیو کې د طالبانو له خوا پر همېشه بهار راډیو- تلویزون د حملې خبر خپور شو، طالبانو د دغې رسنۍ خپرونې بندې کړې.
د دوشنبې په ورځ په جلال اباد کې طالبان د دغې شبکې دفتر ته ورننوتي او د خبریالانو روزنیز کورس یې تړلی چې ښځینه هم پکې وې. عیني شاهدان وايي چې طالبانو د روزنیز کورس ګډونوال ګواښلي او د همېشه بهار راډیو- تلویزون کارکوونکي یې ډبولي دي.
سرچینه زیاتوي چې طالبان د دغه خبر په خپرېدو ناخوښي دي نو ځکه یې د همېشه بهار راډیو- تلویزون خپرونې وځنډولې.
دا ګډ روزنیز ورکشاپ په داسې حال کې جوړیږي چې طالبانو د واک ته له رسېدو وروسته د ښځو پر زده کړو او یو شمېر فعالیتونو بندیزونه لګولي دي.
د طالبانو یو شمېر غړو په ټولنیزو شبکو کې د ښځینه خبریالانو روزل د طالبانو له امر څخه سرغړونه بللې او ګواښ یې کړی که چېرې بیا دا سرغړونه تکرار شي عملي کوونکي به یې له سختې سزا سره مخ شي.
په ورته وخت کې له ازادو رسنیو د ملاتړ بنسټ (نۍ) یاده پېښه غندلې او د طالبانو دا چلند یې غېر اصولي او د بیان پر ازادۍ یو فشار یاد کړی دی.
د یادونې وړ ده چې تېر کال د زمري په میاشت کې طالبانو د همېشه بهار راډیو- تلویزون مشر اتل ستانکزی د یوې ورځې لپاره بندي کړی و.
د سیستان - بلوچستان خلکو نن سې شنبه د ایران په زابل ښار کې د هلمند له رود خانې څخه د ایران د حقابې د نه تامین له امله لاریون وکړ او د ایران پر حکومت یې غږ وکړ چې د "وعده خلافۍ" له امله له طالبانو سره پر خپلو اړیکو له سره غور وکړي.
دوی د «حقابه زموږ حق دی» او «د سیستان حقابه، د دولتونو ازمایښت» په شعارونو سره د ایران له حکومت څخه وغوښتل چې له طالبانو څخه په جدي توګه د حقابې غوښتنه وکړي. لاریونوالو په وروستیو ۱۲۰ ورځو کې د سختو بادونو له امله دوی ته د ور اوښتي زیان مساله هم یاده کړې او د ایران له حکومته یې وغوښتل چې د دغې سیمې له خلکو سره مرسته وکړي.
په دغه لاريون کې د سيستان-بلوچستان خلکو د ايران له بهرنيو چارو وزارت څخه وغوښتل چې د ١٣٥١ ل کال د تړون له مخې د هلمند د اوبو دعوه تعقيب کړي او هم دې د فراه پر سیند د بخش اباد د بند د جوړېدو مخنیوی وکړي.
د ۱۳۵۱ز کال د تړون له مخې افغانستان اړ دی چې په یوه ثانیه کې ۲۶ متر مکعب او په کال کې ۸۵۰ میلیونه متره مکعبه اوبه ورکړي. دغه تړون د ظاهر شاه د واکمنۍ پر مهال د دواړو اړخونو د لومړيو وزیرانو له خوا لاسلیک شوی دی.
د افغانستان او ایران ترمنځ د هلمند د اوبو پر سر تاوتریخوالی یوه کړکېچنه تاریخي موضوع ده چې وخت ناوخت یې پر سر ناندرې راپېدا شوي دي. په دې وروستیو کې ایراني چارواکو څو ځله له طالبانو وغوښتل چې د ۱۳۵۱ ل کال تړون پر ځای کړي. طالبان بیا یاد تړون مني خو وايي چې ایران ته د هلمند د اوبو د نه رسېدو لامل وچکالي او د اوبو نشتوالی دی.
تسنیم خبري اژانس؛ چې سپاه پاسداران ته نېږدې اژانس ګڼل کیږي، د هلمند پر سیند د افغانستان او ایران د ادعا په اړه په یوه ځانګړي راپور کې ادعا کړې، چې د هلمند سیند د اوبو د کمښت یا نه شتون په اړه د طالبانو ادعا په بشپړ ډول بې بنسټه ده.
دې خبري اژانس طالبان د افغانستان په تاریخ کې تر ټولو بې وفا چارواکي بللي او لیکلي یې دي چې شواهد، فضايي او د سپوږمکۍ انځورونه ښيي چې سږ کال د کجکي بند د اوبو د زېرمو حجم د تېرو کلونو په پرتله ډېر دی او د دې اوبو یوه برخه د کمال خان بند په کاسه کې ډنډ ولاړې دي.
یاد خبري آژانس د هلمند پر سیند د کجکي او کمال خان د دوو لویو بندونو جوړول، د دې سیند د اوبو د بندولو لامل ګڼلی او لیکلي یې دي چې دا د هلمند د اوبو بندېدو لوی لامل دی چې ایران ترې بې برخې دی.
د افغانستان او ایران ترمنځ د اوبو پر سر کړکېچ؛ په داسې حال کې زیات شوی چې په سیستان - بلوچستان کې اوبه کمې شوي دي. د ایران د ولسمشر په ګډون ګڼو ایراني چارواکو طالبانو ته د حقابې د تامین په اړه خبرداری ورکړی.
د ایران ولسمشر ابراهیم رييسي د اپریل په وروستیو کې د ایران د حقابې په اړه طالبانو ته جدي خبرداری ورکړی و او ویلي یې وو چې طالبان باید دا خبرداری جدي ونیسي "بیا وروسته شکایت ونه کړئ چې موږ ته نه وو ویل شوي."
طالبانو بیا ایراني چارواکوته په اشارې ویلي دي چې ایراني چارواکي دې د حقابې په اړه پر طالبانو له رسمي انتقادونو ډډه وکړي.
نړۍوال بانک د افغانستان د اقتصادي څارنې او ارزونې په راپور کې وايي چې په تېرو دوو میاشتو کې د یوه کال په پرتله انفلاسیون منفي و، د توکو تقاضا کمه مګر عرضه یې زیاته وه او له پنځوس سلنې زیاتې افغان کورنۍ د خپلو ورځنیو لګښتونو د برابرولو په برخه کې له ستونزو سره مخ وې.
دغه بانک د افغانستان د اقتصادي وضعیت په اړه په خپله وروستۍ ارزونه کې ویلي چې د روان کال تر مې میاشتې پورې د انفلاسیون کچه ۲.۸۳ سلنه راټیټه شوې ده. نړۍوال بانک د احصایې او معلوماتو د ملي ادارې د نارسمي معلوماتو پر اساسپه افغانستان کې د انفلاسیون د کچې د دغه کمښت په اړه لیکلي چې د ۲۰۲۰ز کال په لومړۍ نیمايي کې د نړۍوالو توکو د بیو د ټکان او د خوراکي توکو په عرضه کې د خنډ له امله په هېواد کې انفلاسیون لوړ شو.
راپور لیکي چې د ۲۰۲۳ز کال په لومړۍ نیمايي کې په نړۍوالو بیو کې کموالی او د افغانۍ د ارزښت ساتل د کورنیو بیو په ځانګړي ډول د خوراکي او سون توکو د بیو د راټیټېدو لامل شوي دي. دغه راز د دغې ارزونې له مخې پر وارداتي خوراکتوکو د ګمرکي تعرفو د پام وړ کمښت هم د بيو په راټيټېدو کې ونډه لرلې ده.
د طالبانو د ریاست الوزرا د اقتصادي چارو د مرستیال دفتر په یوه بیان کې د دغه راپور هرکلی کړی او لیکلي یې دي: «د هېواد اقتصادي وضعیت ته په کتو، په راپور کې ذکر شوي مثبت مسایل یو حقیقت دی او په همدې اساس نړۍوالو ته ټول پرمختګونه روښانه دي او باید سترګې ترې پټې نه شي."
نړۍوال بانک په خپل راپور کې لیکلي چې د هېواد په لویو بازارونو کې لا هم د اړتیا وړ خوراکي او نور توکي په کافي اندازه شته؛ خو د دې ارزونې له مخې یې تقاضا تر پخوا کمه شوې ده. له همدې امله د تقاضا کمښت هم د نرخونو د راټيټېدو لامل شوی دی.
خو د څارنې د سروې د دریم پړاو د لومړنیو پایلو له مخې، راپور ټینګار کوي چې له دې ټولو عواملو سره-سره په اوسني وضعیت کې تر نیمايي زیاتې افغان کورنۍ لا هم د خپل ژوند د ساتلو په برخه کې له جدي ننګونو سره مخ دي او دوی په زیاتیدونکې توګه په نړۍوالو مرستو او بهرنیو حوالو متکي دي.
نړۍوال بانک په خپل راپور کې د افغانیو د ارزښت لوړېدو ته په اشارې لیکلي چې د ۲۰۲۲ ز کال د همدې مودې په پرتله د ۲۰۲۳ ز کال له جنورۍ تر مې میاشتې پورې د سوداګرۍ کسر یو میلیارد ډالر ډېر شوی دی.
راپور لیکي چې د معلوماتو د کمښت له امله د یاد ښه والي لاملونه نه دي روښانه؛ خو په راپور کې راغلي چې د نورو اسعارو پر وړاندې د افغانیو د نرخ لوړېدل د دې ښکارندویي کوي چې ښايي د ډالرو پر وړاندې د نغدو پېسو له حوالې پرته نورې نامعلومې مالي سرچینې هم وي.
همدارنګه د څارنې د خپلواکې ادارې لخوا د راټولو شویو معلوماتو پر بنسټ چې ارزونه یې ترسره کړې خصوصي شرکتونو د ۲۰۲۳ز کال په جون میاشت کې خپلو بانکي زیرمو ته ښه لاسرسی درلود. نړۍوال بانک د بانکي خدمتونو د وړاندې کولو په برخه کې د دې ښه والي لا ډېر تفصیل وړاندې کړی دی.
نړۍوال بانک په خپل راپور کې له ۱۲۰۰ نارینه او ۳۵۰ښځینه دولتي کارکوونکو سره د ټیلیفوني مرکو پر بنسټ ویلي چې نږدې ټولو یې په همدې میاشت کې معاشونه ترلاسه کړي دي. د دې راپور له مخې د دغو کارمنانو شاوخوا ۹۰ سلنه ویلي چې دوی ته خپل معاشونه د بانکي حسابونو له لارې رسېدلي دي. خو د دغو کسانو له ډلې ۵۱ سلنه وګړو یې ویلي چې د معاشونو په ترلاسولو کې له ستونزو سره مخ دي.
ځواب ویونکو معمولاً په بانکونو کې د ګڼې ګوڼې او ټیټ کیفیت بانکنوټونو په اړه شکایت کړی او په ورته وخت کې ځینو د معاشونو اخیستو پر مهال د دوی د پیسوله محدودې ورکړې ناخوښي څرګنده کړې.
د صادراتو د عوایدو په برخه کې د نړۍوال بانک د ارزونې له مخې د ۲۰۲۳ز مالي کال په لومړیو څلورو میاشتو کې ټولټال ۶۳ میلیارده افغانۍ راټول شوي عواید چې د تېر مالي کال تر همدې مودې ۱۶ سلنه زیاتوالی ښيي .
د دې ودې اصلي لامل سرحدي مالیات؛ لکه ګمرکي محصول او سوداګریز مالیات دي چې د ۲۰۲۲ ز مالي کال د لومړیو څلورو میاشتو په پرتله ۲۳ سلنه زیات شوي دي.
د راپور له مخې؛ په دې موده کې د طالبانو د ګمرکونو ریاست شاوخوا ۶۰ سلنه عواید راټول کړي چې لویه برخه یې د ایران او پاکستان له سرحدي بندرونو څخه دي.
د طالبانو د دغې ارزونې له مخې؛ د تېر کال په پرتله د طالبانو له خوا د کورنیو عوایدو په راټولولو کې اوه سلنه زیاتوالی راغلی دی. د کورنیو عوایدو زیاتوالی تر ډېره د کانونو د پلور او د پاسپورټ د فیس د زیاتوالي له امله دی.
د راپور له مخې د ۲۰۲۳ ز کال د فبروري راهیسې بېړنۍ روغتیا ته د رسېدنې په برخه کې ۱۳ سلنه ښه والی راغلی او د ۲۰۲۲ز کال له جنورۍ راهیسې د بېړنیو روغتیايي مرکزونو په مرسته شاوخوا یو میلیون د زېږون پېښې ثبت شوې دي.
د پښتونخوا ملتپاله سیاستوال، شاعر او د پښتونخوا عوامي نشنل ګوند مشر غړی شمس بونیری د اګسټ په لومړۍ نېټه د ورپېښې ناروغۍ له امله مړ شو.
د شمس بونیري زوی رشید جان افغانستان انټرنشنل- پښتو ته تایید کړه چې پلار یې تېره ورځ د ورپېښې ناروغۍ له امله د اوه اویا کلونو په عمر مړ شو.
لیکوال او شاعر طایر ځلاند وايي چې شمس بونیری په پښتونخوا کې د عدم تشدد د لارې یو لاروی او د عوامي نشنل ګوند له مخکښو مشرانو څخه و.
د نوموړي په خبره چې په نویمو کلونو کې د پاکستان د حکومت له خوا د ده پر کتابونو بندیز لګېدلی و او له پښتونخوا څخه کابل ته تبعید شوی و.
ځلاند زیاتوي چې بونیری د ډاکتر نجیب الله د واکمنۍ تر سقوط پورې په کابل کې پاتې شو او په ۲۰۰۱ ز کال کې د پاکستان حکومت د هغه له کتابونو بندیزونه لېرې کړل.
بونیري لس چاپ او نا چاپ اثار لري چې ډېر مشهور یې (سور سحر) او (دا کتاب د زندان رڼا) دي. ټاکل شوې ده چې د نوموړي جنازه به د اکسټ په دویمه نېټه په بونیر کې ادا شي.
د افغانستان د ملي امنيت پخواني مشر او د پخواني ولسمشر اشرف غني لومړي مرستيال امرالله صالح په باجوړ کې تر برید وروسته ویلي :«اوس پاکستان له هغې بلا سره مخ دی چې پوځ او مدرسو یې د افغانستان لپاره روزلې وه».
د خېبر پښتونخوا په باجوړ کې دوه ورځې وړاندې د جمعیت علمای اسلام په غونډه کې ځانمرګی برید شوی و چې له امله يې ۵۶ کسان وژل شوي و او تر یونیم سل زیات ټپیان دي.
صالح زیاتوي، کله چې د ملي امنیت رییس و، په پاکستان کې د طالبانو د استخباراتو د اوسني مرستیال ملا تاجمیر د ترهګریزو مرکزونو او بم جوړولو د ورکشاپونو په اړه معلومات یې د دغه هېواد له استخباراتي مشرانو جنرال کیاني او بیا جنرال شجاع پاشا سره شریکول.
نوموړی وايي، دا معلومات یې د امریکا او ناټو په منځګړتوب تر پاکستان رسول چې اسلام اباد قانع او په خپله خاوره کې د افغان حکومت د وسلوالو مخالفانو پرضد فعال کار وکړي.
نوموړی دا د ناټو او امریکا ساده یا ناسمه محاسبه بولي چې فکر یې کاوه پاکستان به د حقاني شبکې پرضد عملیات وکړي، چې پخپله امریکايي جنرال مایک مولن «د ای اېس ای مټ» بللې و.
هغه زیاتوي امریکايي چارواکي د زړه له تله پوهېدل چې افغان حکومت دا خبره سمه ده چې «پاکستان د ترهګرۍ پالونکی دی، نه ځپونکی.»
هغه وایي: «هر وار به مو چې د پاکستان استخباراتو ته د ملا تاجمیر دقیق ځای ور په نښه او ترې وغوښتل چې په دې برخه کې عمل وکړي، نو ملا تاجمیر به د ای اېس ای د مرکزي دفتر په لارښوونه د اړیکې شمېره او ځای بدل کړل.»
امرالله صالح زیاتوي چې په دې هکله مفصله لیکنه یې د پي بي اېس رسنۍ په ۲۰۱۱ کال سیریز کې خپره شوې وه.
صالح زیاتوي هیڅکله هم ونه پوهېد چې د پاکستان اسټیبلشمنټ ولې دا باور لري چې ترهګر یوازې افغانان یا په افغانستان کې دننه نورو ته زیان رسوي: «نن چې ما په باجوړ کې چاودنې غږ واورېد نو سملاسي مې ذهن ته د کیاني، پاشا، تاجمیر، فیض حمید، د جمعیت علمای اسلام مولانا فضل الرحمن او په لسګونو نور نومونه راغلل چې د افغانانو د قتل عام لپاره یې جشنونه کول.»
د نوموړي په خبره، د طالبانو په بریالیتوب د پاکستان د دفاع وزیر خواجه اصف مبارکي د افغانانو د وژلو او بربریت ته د هغو د سپارلو په معنا وه.
تر اوسه د پاکستان له لوري په حکومتي کچه غبرګون نه دی ښودل شوی خو د تېر حکومت د اطلاعاتو وزیر فواد چوهدري په خپله ټويټر پاڼه امرالله صالح ته لیکلي دي: «خلک به په کابل کې ستاسو وحشتناکه واکمني هېره نه کړي، تاسو د ترهګرۍ ضد جګړې په نوم په میلیونونو ډالر لوټ کړل. لوېدیځ ته مو دوکه ور کړه چې افغانستان باثباته ملي اردو لري.»
ښايي د نوموړي هدف دا وي چې د امریکا وتلو سره ملي اردو هم له منځه لاړه او طالبان واکمن شول.
خو پخواني افغان چارواکي وايي، چې امریکا له طالبانو سره تر دوحې تړون وروسته په جګړه کې د افغان ځواکونو ملاتړ کم او بیا هم بند کړ.
فواد چوهدري، امرالله صالح ته په ځواب کې د نورو پاکستانیو چاروکو په څېر یو وار بیا تور لګولی چې پخواني افغان حکومت د هند په کارنده مرسته د پاکستاني طالبانو غورځنګ ته ترهګریز مرکزونه برابر کړل.
نوموړی ښاغلي صالح ته په خطاب کې زیاتوي: «نړۍ د افغان حکومت د بې کفایتۍ بیه پرې کوي او تاسو پاکستان تورنوئ؟»
پاکستاني چارواکي اوس پر طالبانو تور پورې کوي چې د دغه هېواد ضد وسلوالو په تېره پاکستاني طالبانو ته یې پناه ور کړې ده، خو افغان طالبان دا تورونه ردوي.
