په دغو نمانځغونډو کې ګڼو شاعرانو، لیکوالانو، خبریالانو، د بشري حقونو فعالانو او نورو ګڼو افغانانو برخه اخیستې وه. په دغو غونډو کې مشاعرې هم وشوې او تر څنګ یې د افغانستان یو شمېر سندرغاړو ملي سندرې هم وبوللې.
دا رنګه په دغو غونډو کې افغانانو دودیز خواړه او دودیزې میوې دانې هم چمتو کړې وې او ګڼو ځوانانو په ملي اتڼونو او نڅاوو سره دغه شپه ونمانځله.د دغې نمانځغونډې یو برخهوال غلام حیدر افغانستان انټرنشنل ته وویل:« موږ افغانان چې هر څومره په بدو حالاتو کې ژوند تېروو او د بدو اقتصادي ستونزو سره هم لاس او ګرېوان یو، بیا هم خپل دود دستور له یاده نه باسو او هغه نمانځو.»د دغو غونډو برخهوالو ویل، که په افغانستان کې طالبانو د دوی پر دودیزو غونډو او ناستو پاستو بندیز لګولی؛ خو په کډوالۍ کې افغانان کولای شي چې په شانداره توګه دغه ورځې او شپې ونمانځي او خپل دود دستور ژوندی وساتي.
د نجونو د زدهکړو ملي کمپاین وايي، چې د طالبانو له واکمنېدو وروسته د نجونو لپاره د ښوونځیو د بندېدو له ۸۰۰ زیاتې ورځې تېرې شوې او یو کال کېږي، چې نجونې له پوهنتونونو منعه کړای شوې دي.
د نجونو د زدهکړو ملي کمپاین له خلکو غواړي، چې د دوی سره دې همغږي شي او د ښوونیز کال تر پیلېدا مخکې دې دغه بندیزونه لرې کړل شي.
طالبانو تر دې وړاندې ویلي وو، چې په داسې تګلارې کار کوي چې له مخې یې نجونې وکړای شي په خوندي چاپېریال کې زدهکړې وکړي؛ خو د ښوونځیو له یو کاله زیاته موده وشوه چې تړلي او دا دی د پوهنتونونو د تړل کېدو هم کال پوره شو؛ خو نه د هغو تګلارو څرک ولګېد او نه هم د طالبانو په دریځ کې د بدلون نښې نښانې راڅرګندې شوې.
فاطمه چې د کابل پوهنتون د درېیم کال زدهکړیاله ده افغانستان انټرنشنل ته وايي:« په ټوله کې طالبان د خپل واک خاوندان نه دي. هغوی د نورو په اشاره او سپارښتنه داسې کارونه کوي او همدا اوس باید دوی پوه شي، چې په هېواد کې لوږه زیاته شوې، نړۍوال له افغانستان سره مرستې نه کوي او ان تر دې چې د دوی حکومت هم څوک په رسمیت نه پېژني؛ خو دوی کله یوه پلمه کوي او کله بله پلمه او په دې نه پوهېږي دغه دوه کاله چې د زدهکړیالانو او زدهکوونکو ضایع شول دا به څوک او څنګه جبېره کوي.»
د ښوونې او روزنې یو شمېر کارپوهان وايي، د نجونو پر زدهکړو بندیزونه یوازې دا نه ده چې ورسره د افغانستان ځوان کول له لیک لوسته بې برخې کېږي؛ بلکې له دې سره لوږه، بدمرغي، مهاجرتونه او د وزګارتیا کچه هم زیاتېږي، چې دا په خپله یو ستره ستونزه ده.
د کابل پوهنتون یو پخوانی استاد د نوم نه ښودلو په شرط وايي، هیڅ افغان داسې پرېکړه نه کوي چې د هېواد راتلونکي نسلونه یې له نورو هېوادونو حخه وروسته پاتې شي.
هغه وايي:« زه باور نه لرم، چې دا د طالبانو خپله پرېکړه وي، دغه پرېکړه پر دوی تپل شوې؛ ځکه د نړۍ په شاوخوا پنځوسو اسلامي هېوادنو کې افغانستان یوازینی هېواد دی، چې د نجونو له پاره پر زدهکړو بندیز لګېدلی، ایا موږ له ټولې نړۍ ښه مسلمانان یو او ایا موږ له هغوی په اسلامي علومو او پوهه کې ډېر غښتلي یو.»
په تېرو څه د پاسه دوو کالو کې نړۍوالې ټولنې، اسلامي هېوادونو، په کور د ننه دیني عالمانو، قومی مشرانو او مخورو په وار، وار له طالبانو غوښتي، چې د نجونو له پاره دې پر زدهکړو لګول شوی بندیز لرې کړي؛ خو لا هم طالبانو په ډول، ډول پلمو دغو غوښتنو ته مثبت ځواب نه دی ورکړی.
دا ځل د نجونو د زدهکړو د ملي کمپاین په نامه دغه نوی خوځښت د ټولې اسلامي نړۍ پر ديني بنسټونو غږ کړی، چې خپلې هلې ځلې ګړندۍ کړي او تر نوي ښوونیز کال مخکې د طالبان دې ته اړ کړي چې د نجونو پر زدهکړو محدودیتونه لرې کړي.
په نیمروز کې د طالبانو د بهرنیو چارو ریاست د پنجشنبې په ورځ ( د ډسمبر په ۲۱مه) وویل، چې د ایران له زندان څخه تر ۲۰۰ زیات افغان بندیان خوشې شوي او په نیمروز کې طالب چارواکو ته سپارل شوي دي.
یار محمد حقیار وویل، چې دغه کسان د «قانوني اسنادو د نه لرلو» په جرم بندیان وو.
حقیار زیاته کړه، چې تېره اونۍ هم د ایران له زندانونو څخه ۱۹۳ افغان بندیان خوشې او افغانستان ته وسپارل شول.
د ایران د بهرنیو چارو وزارت د رسمي شمېرو له مخې، دا مهال شاوخوا ۶ زره افغانان په ایران کې بندیان دي.
خو تر اوسه د دغو کسانو د تورونو او جرمونو په اړه معلومات نشته.
څه موده وړاندې د طالبانو د لومړي وزیر اقتصادي مرستیال د ایران د کورنیو چارو له وزیر څخه وغوښتل هغو بندیانو چې سپک جرمونه ترسره کړي دغې ډلې ته وسپاري.
عبدالغني برادر احمد وحیدي ته وویل، چې دغه بندیان دې د بند پاتې موده د افغانستان زندانونو کې تېره کړي.
د اسوشییتید پرس خبري اژانس د راپور له مخې؛ د طالبانو د لوړو زده کړو وزارت یو چارواکي د پنجشنبې په ورځ ویلي، د هر عمر افغان نجونې په دیني مدرسو کې د زده کړو اجازه لري؛ خو دغې ډلې له شپږم ټولګي پورته او په پوهنتوني زده کړو بندیز لګولی.
یوه ورځ وړاندې د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو ځانګړې استازې روزا اوتونبایوا امنیت شورا او خبریالانو ته ویلي وو، چې دوی داسې شواهد ترلاسه کړي چې له مخې نجونې کولی شي چې په دینې مدرسو کې زده کړې وکړي.
اوتونبایوا ویلي وو، چې دا څرګنده نه ده چې د مدرسو په درسي مفرداتو کې څه شامل دي، کوم معیاري نصاب لري چې عصري علومو ته پکې ځای ورکړل شوی وي که نه او دا چې څومره نجونې کولی شي چې په مدرسو کې درس ووايي.
طالبان په نړۍواله کچه د پوهنتون په ګډون، د شپږم ټولګي وروسته د نجونو پر تعلیم د بندیز لګولو له امله غندل شوي دي.
دینې مدرسې د شپږم ټولګي وروسته د نجونو د تعلیم د دوام لپاره د یو شمېر محدودو انتخابونو له ډلې یوه ده.
د طالبانو د پوهنې وزارت ویاند منصور احمد په یو پیغام کې اسوشییتید پرس خبري اژانس ته ویلي، چې په دولتي مدرسو کې د انجونو لپاره د عمر هېڅ محدودیت نه شته او د هر عمر نجونوې کولی شي چې هلته زده کړې وکړي. نجونې د خپل عمر له مخې په بیلابیلو ټولګیو کې زده کړې کولی شي.
هغه وویل: "که د یوې نجلۍ عمر د ټولګي سره په مطابقت کې نه وي او عمر یېډیر لوړ وي، بیا هغې ته د زده کړو اجازه نه ورکول کیږي. مدرسې هم ښوونځيو ته ورته اصول لري او د پوخ عمر میرمنیو ته په ابتدايي صنفونو کې د درس ویلو اجازه نه ورکول کیږي." د هغه په وینا، په خصوصي مدرسو کې د عمر محدودیت نشته او د هر عمر نجونې یا میرمنې کولای شي پکې درس ووايي. یعنې هغه نجونې چې عمر یې ډېر دی او دینې زده کړې یې نه دي کړي، د دې اصولو له مخې نه شوی کولی چې په دولتي مدرسو کې درس ووايي.
په افغانستان کې شاوخوا شل زره مدرسې شته چې له دې جملې څخه ۱۳۵۰۰ یې د طالبانو تر کنټرول لاندې دي.
د منصور احمد په وینا؛ خصوصي مدرسې له جوماتونو یا کورونو څخه خپل فعالیت کوي. نوموړي په دې اړه جزییات ورنه کړل چې د هېواد په مدرسو کې څومره نجونې زده کړې کوي او دا چې د نجونو پر تعلیم له بندیزونو وروسته دا شمېر لوړ شوې ده.
افغانستان په نړۍ کې یوازینی هېواد دی چې د نجونو پر تعلیم یې محدودیت لګولی دی.
د افغانستان د لوړو زده کړو وزیر ندا محمد ندیم پخوا ویلي وو، چې په پوهنتونونو کې د نجونو پر تعلیم بندیز، په ګډه د نجونو او هلکانو د تعلیم د دوام د مخنیوي لپاره اړین و او بل دا چې په پوهنتونو کې ځینې مضامین د اسلام له اصولو سره په ټکر کې وو.
د افغانستان د وروستي جمهوري دولت ولسمشر محمد اشرف غني د "ژوند لار"د غږیزو پروګرامونو په دویمې خپرونې کې ویلي، چې له پاکستانه د غچ اخیستنې مخالف نه دی خو غچ باید منطقي واخیستل شي. نوموړي دا هم ویلي، چې د جمهوریت په لومړیو څوارلسو کلونو کې نېږدې یو میلیون هېکټاره ځمکه غصب شوې ده.
پخواني ولسمشر اشرف غني که څه هم د پخواني ولسمشر حامد کرزي نوم وانه خیست؛ خو د هغه د واکمنۍ د څوارلسو کلونو په یادولو یې زیاته کړې ده، چې د افغانستان نفوسو ته په لیدو د افغانستان ځمکه کمه او له بله خوا د ځینو زوراکو له خوا د غصب شوې ځمکې دعوې به ستونزمن حالت وي.
هغه زیاته کړې، چې په لومړیو څورالسو کلونو کې په افغانستان کې لوی غصب شوی دی.
نوموړي پر افغانانو غږ کړی، چې جبري راستنېدونکو کډوالو ته دې خپله غېږ پرانیزي او له هغوی سره دې مرسته وکړي.
پخواني ولسمشر په افغانستان کې له فرهنګي او فکري اړخه د کډوالو ادغام ته په اشارې سره وویل، چې د جمهوریت له پیله د کډوالو راتګ یو شمېر فکري ټکرونه رامنځته کړل.
نوموړي وویل: "زه کټ مټ په کابل پوهنتون کې د دانشګاه او پوهنتون د کلیمو پر سر له جنجال سره مخ شوم او ما هغه وخت ورته وویل، چې دا د پوهې او علم ځای دی او یوازینی شی چې زه دلته نه وینم هغه پوهه ده، هسې یو ډنډ مو جوړ کړی دی".
هغه زیاته کړه، چې په کابل کې پوهنتون کې یې د دغو اصطلاحاتو پر سر جنجال له منځه یوړو؛ خو یو شمېر تلویزونونو په لوی لاس د افغانستان ملي اصطلاحات له منځه یوړول او سرچپه یې کړل.
پخواني ولسمشر وویل، چې پرته له دې چې افغانان یو بل ومني، بله لار نه لري او هڅه باید وشي چې د یو بل منلو ته غاړه کېښودل شي.
هغه وویل، چې په پاکستان کې له ګڼو کډوالو څخه د هغوی شتمنۍ پاتې کیږي او اړتیا ده، چې پر وړاندې یې یو منسجم ملي غږ رامنځته شي، چې له بده مرغه تر اوسه پورې دا غږ کمزوری دی.
د اوبو مدیریت
پخوانی ولسمشر وايي، چې په نړۍ کې چاپیریال په ډېر بېړني ډول په بدلون کې دی او هڅه باید وشي، چې د بندونو د جوړېدو لپاره راتلونکي زر کلونه په نظر کې ونیول شي او که چېرې په ډیزاین کې احتیاط ونه شي، ښايي ستونزې راولاړې کړي.
هغه وویل: "هر چېرې خلک وايي، چې د فلاني بند سروې داود خان مرحوم کړې وه، یا امریکایانو کړې، ما دا ټول وکتل، پرته له ابتدايي سروې بل هېڅ نه وو."
پخوانی ولسمشر د کونړ د بند په اړه وايي، چې باید د بند د ډیزاین او سروې په اړه دقیق فکر وشي او تر ټولو مهممه مساله د کابل بند د اوبو ده، چې باید مدیریت شي.
نوموړي وویل: "د کونړ سیند دوه برخې لري، اوبه هم راځي او هم موږ ته راځي، که نړۍوالې پېسې غواړئ هغه د دواړو هېوادونو موافقې ته اړتیا لرو، له همدې امله ما د کجکي بند لپاره له نړۍوالو پېسې وانه خیستې او په خپلو پېسو مې جوړ کړ".
هغه د ډاکتر ناکامورا کارونو ته په اشارې سره وویل، چې د اوبو د استفادې په برخه کې له برېښنا پرته د نوموړي ترسره شوې لارې چارې یوازینۍ لارې دي.
د ټولنیزو رسنیو د کارکوونکو په استناد د هغې پوښتنې په ځواب کې چې له پاکستانه باید د کونړ بند په جوړېدو غچ واخیستل شي، محمد اشرف غني وویل، چې له پاکستانه که د غچ اخیستنې مساله وي، نو باید یو شمېر پوښتنو ته ځواب ورکړل شي او په دې پوی شو، چې له پاکستانه غچ اخیستل کومې پایلې لري.
هغه وویل: "زه له پاکستانه د غچ اخیستنې مخالف نه یم، خو غچ باید منطقي واخیستل شي، که غچ اخلو تاوان یې کډوالو ته رسیږي، ضرور ده چې موږ ټولې خواورې دقیقې ارزیابي کړو او ځان پیاوړی کړو".
نوموړي پر افغانانو غږ وکړ، چې ملي شتمنۍ وساتئ او پاکستان ته د افغانستان د ملي شتمنیو د قاچاق مخه ونیسئ.
هندوستان د افغانستان د اوسني وضعیت په اړه اندېښنه ښودلې. په ملګرو ملتونو کې د هندوستان دایمياستازي ویلي، چې د یوه ټول شموله او انتخابي حکومت جوړښت، له ترهګرۍ سره مبارزه او په افغانستان کې د ښځو، ماشومانو او لږکیو د حقونو خوندیتوب د دې هېواد لپاره “بېړني لومړیتوبونه” دي.
روچیرا کمبوج د چهارشنبې په ورځ د افغانستان د وضعیت په اړه د امنیت شورا یوې غونډې ته په وینا کې وویل، چې د افغانستان د یوه مترقي ګاونډي او د دې هېواد د خلکو د ملګري او د یوه داسې هېواد په توګه چې افغانستان کې د سولې په تامین کې مستقیم رول لري، هندوستان لا هم د افغانستان د وضعیت په اړه اندېښمن دی.
کمبوج وويل: "زموږ په بېړني لومړيتوبونو کې د افغانانو لپاره د بشري مرستو برابرول، د يوه ټول شموله او انتخابي حکومت جوړښت، د ترهګرۍ او نشه يي توکو له قاچاق سره مبارزه او د ښځو، ماشومانو او لږکيو د حقونو خوندیتوب شامل دي."
هندوستان تر اوسه د طالبانو حکومت په رسمیت نه دی پېژندلی او په کابل کې یې د یوه ریښتیني ټول شموله حکومت پر جوړېدو او د نورو هېوادونو پر ضد د افغانستان د خاورې پر نه کارېدو یې ټینګار کړی دی.