د طالبانو د بهرنیو چارو سرپرست وزیر امیرخان متقي د مشهد له والي یعقوب علي نظري سره په کتنه کې د افغانستان-ایران ترمنځ په سوداګریزو، ټرانزیتي، ریل پټلۍ او زراعتي برخو کې د پرمختګ او بازار موندنې په اړه خبرې کړي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت په اېکس خواله رسنۍ خپور کړي پیغام کې لیکي، چې متقي د دوشنبې په ورځ (د مرغومې په ۴مه) په مشهد کې له ایراني چارواکو سره په کتنه کې له هغوی څخه وغوښتل څو په مشهد کې له افغان کډوالو او مېشتو سوداګرو سره ښه چلند وکړي.
دغه راز دواړو لوریو ټینګار وکړ، چي په یادو برخو کې د شته او رامنځته شویو فرصتونو څخه ښه استفاده وشي؛ تر څو د دواړو هیوادونو په هر اړخیزو اړیکو کې د پرمختګ لامل شي.
د راپورونو له مخې؛ د مشهد والي ایران او په ځانګړې ډول مشهد ته د طالبانو د بهرنیو چارو د وزیر سفر مهم او مثبت وباله.
تر دې مخکې د مشهد والي له یو سوداګریز پلاوي سره د اقتصادي همکاریو د زیاتولو په موخه افغانستان ته سفر کړی و او په دې غونډه کې هم په افغانستان کې د ایراني سوداګرو د کار د اسانتیا او د همکاریو پر پایلو خبرې شوي.
د یادولو ده، چې مولوي امیرخان متقي د یکشنبې په ماسپښین هم په تهران کې د ایران د اسلامي جمهوریت د بهرنیو چارو له وزیر حسین امیرعبداللهیان او په افغانستان کې د دغه هېواد له سفیر او استازي کاظمي قومي سره کتلي دي.
د تعامل پالیسي په دوه ډوله ده: منفي تعامل او مثبت تعامل. د مثبت تعامل د پالیسۍ د سیاست په اساس دا ممکنه ده، چې د یو هېواد امنیتي او اقتصادي بڼستونه تقویه او د نړۍ او سیمې له هېوادونو سره اړیکې ښې شي.
خو د منفي تعامل د پالیسۍ په اساس د هېواد امنیتي، اقتصادي او سیاسي بڼسټونه له منځه ځي او یا سخته ضربه خوري او د هېواد ملي ګټې متضرره کیږي.
منفي تعامل هغه وخت رامنځته کیږي، چې د جنګ اصلي خوا یا خواوې څنډې ته او نړۍوال او یا سیمه ییز هېوادونه د جنګي ډلو او اشخاصو سره د خپلو محدودو اهدافو په خاطر جوړ جاړې یا تعامل وکړي.
منفي تعامل د حکومتونو له خوا هم تر سره کیږي، چې د نظام او ادارو د تقویې په عوض د افرادو او ډلو سره د منفي تعامل له اړخه بېلابېل امتیاز ورکوي. د بد یا منفي تعامل په پایله کې حکومتونه او نظامونه سقوط کوي. په کورنۍ کې هم منفي تعامل ښه پایله نه لري.
د منفي تعامل په پایله کې حکومتولي خرابیږي او د خرابې حکومتولې په رامنځته کېدو سره نظامونه او حکومتونه له منځه ځي.
که د افغانستان لنډ پنځوس کلن تاریخ ته کتنه وکړو، نړۍوالې او سیمه ییزې ټولنې د افغانانو د سیاسي ډلو، حکومتونو او افرادو سره همېشه منفي تعامل درلود. د داود خان جمهوریت د محدودو کسانو سره د منفي تعامل په مرسته کودتاه وکړه او کله چې قدرت په زور ونیول شي؛ نو خامخا به خپلو ملګرو ته امتیاز ورکوئ او د حکومتولۍ اساس همدلته له خرابۍ سره مخامخ کیږي.
د څو محدود کسانو سره د ولس او موسساتو د تقویې په عوض منفي تعامل صورت نیسي. پایله یې همدا شوله چې د داود خان جمهوریت د پوځي کودتاه په کولو سره له منځه لاړو.
د خلق ډېموکراتیک ګوند هم د پخواني شوروي اتحاد سره د منفي تعامل په نتیجه کې رامنځته او قدرت یې د کودتاه له لارې ونیوه. بیا هم قدرت د یو حزب په کنترول کې و او په مقابل کې مخالفین د سیمه ییزو او نړۍوالو قدرتونو او هېوادونو له خوا تقویه شول.
دلته دوه اړخیزه منفي تعامل رامنځته شو؛ پایلې یې دا وې چې د خلق ډېموکراتیک ګوند حکومت د مجاهدینو او هم د داخلي منفي تعامل په وسیله رانسکور شو.
مجاهدینو هم د سیمه ییزو او نړۍوالو هېوادونو سره او همدا شان د نړۍ د مذهبي افراطي ګوندونو او ډلو سره منفي تعامل درلود. له دواړو اړخونو نه د ولس ګټې مطرح نه وې بلکې د قدرت نیول او ساتل مطرح وو. پایله یې بیا همدا شوله چې نویو نیابتي جګړو ته یې دروازه پرانیستله او داخلي جګړې رامنځته شوې، د افراطي، جنایي او ترورستي ډلو نفوذ نور هم زیات شو.
طالبان هم په لومړي دور کې د منفي تعامل په نتیجه کې رامنځته شول. یوه طبقه حاکمه وه او پنځه کاله یې د احوال شخصیه د مسایلو نه نور څه مطرح نه کړل. افغانستان د جهاد د دورې او داخلي جګړو له امله د عربو د افراطي ډلو په ځاله بدل شوی و او پایله یې د امریکا او ناټو مداخله او شل کاله نیابتي جنګونه شول.
د دغه منفي تعامل پایله هم ناکامه وه. جمهوریت هم په شل کلن دور کې د جنګونو له امله په ډېرو مواردو کې د ولس د حمایت او د موسساتو د تقویې په عوض د افرادو او سیاسي ډلو سره منفي تعامل درلود او پایله بیا هم د نظام سقوط وه.
د تېرو تاریخي تجربو په نظر کې نیولو سره د طالبانو اوسنی تعامل د ولس، سیمه ییزو او نړۍوالو هېوادونو سره منفي تعامل دی؛ پایله به خامخا منفي وي.
منفي تعامل ځکه دی، چې طالبان د ولس د سکون، ښیرازې او پرمختګ لپاره پلان نه لري بلکې کوښښ کوي، چې د ټوپک د برچې په زور پر ولس حاکمیت وکړي. د برچې په زور حکومت نیولی شي؛ خو د برچې په څوکه څوک کیناستلې نه شي.
د سیمه ییزو او نړۍوالو هېوادونو سره د دوی د تعامل فرموله هم منفي ده او همدا علت دی، چې تېرو دوه نیمو کلونو کې هېڅ یو هېواد د طالبانو حاکمیت په رسمیت ونه پېژنده.
په منفي تعامل کې د متقابل لورو ګټې مطرح دي نه د ولس ګټه او سکون. طالبان غواړي چې د تعامل په نتیجه کې په قدرت پاتې شي او دنیا دوی په رسمیت وپېژنې. نړۍ او سیمه يیز هېوادونو ته هم د افغانانو ګټې او سکون مطرح نه دی؛ بلکې غواړي چې خپل محدود اهداف د طالبانو سره د تعامل په اساس تر لاسه کړي.
د منفي تعامل د عسل شپې یا هانې موون شپې همېشه لنډې وي او نه شي کولی، چې د سیمه ییزو او نړۍوالو هېوادونو او هم د ولس سره په ښه توګه دوام وکړی شي. یا په بله اصطلاح دغسې حالت ته چې افغانستان د ملګرو ملتونو په چوکاټ کې استازی نه لري، سفارتونه او بانکي سیستمونه فلج وي، فزیکي، رواني او بشري امنیت نه وي او خلک کوښښ کوي، چې له هېواد څخه ووځي، نیم بسمل یا نیم ژوبله حالت وایي؛ که د نیم ژوبله مرغۍ تداوي ونه شي، خامخا به مرګ ته شپې او ورځې تېروي او پایله به مرګ وي.
که مثبت تعامل نه وي؛ نو د یو ملک د ښکته رتبه مامور په لیدو هم طالبان ځانونه غولوي او فکر کوي، چې دنیا دوی په رسمیت پېژني. منفي تعاملات همېشه زیاته استخباراتي برخه لري او د استخباراتو تعامل همېشه د غیر مشروع ډلو، جنایي او حتا ترورستي ګروپونو سره وي؛ تر څو په هغوی کې نفوذ او یا کنترول ولري او یا د استخباراتو پروژې عملي کړي؛ خو د دغه تعامل ګټه خپل ولس، یعنې افغانانو ته نه رسیږي.
د همدغه منفي تعامل په پایله کې تاسي ولیدل، چې د طالبانو څلور نور لوړ پوړې چارواکي په تورلست کې داخل شول. د ملګرو ملتونو چوکۍ یو ځل بیا سږکال طالبانو ته ورنه کړل شوه. د افغانستان پیسې اوس هم د امریکا له خوا کنګل پاتې دي.
هېڅ یو هېواد لا تر اوسه طالبان د حکومت په حیث په رسمیت نه دي، پېژندلې ځکه له طالبانو سره او د طالبانو د نورو سره تعامل ټول منفي تعامل دی.
مثبت تعامل هغه دی، چې یو هېواد قانونمند او مشروع حکومت ولري. د قانونمند او مشروع حکومت په درلودلو سره، د ولس او حکومت تر منځ اړیکي د قانون له مخې تعریف شوي وي. د قانون په اساس تعریف شوي چوکاټ کې ټول ولس (ښځې او نر) د کار، ژوند، سیاست او د بیان ازادی حق ولري.
د قانونمند او مشروع حکومت سره د سیمه ییزو او نړۍوال قدرتونو او هېوادونه اړیکې هم مشروعیت لري. هر ډول اقتصادي، سیاسي او یا نورې نړۍوالې لوظنامې او برنامې مشروعیت پېدا کوي او راتلونکی حکومت هغه پرېکړې او لوظنامې نه شي چلنج کولی.
که قانونمند او مشروع حکومت نه وي، د هر هېواد او یا کمپنیو او تجارانو پرېکړې ټولې غیر قانوني او غیر مشروع حیثیت لري او راتلونکې حکومت نه یوازې دا چې هغه لغوه کولې شي بلکې د خسارې غوښتنه هم کولې شي.
د پورته واقعیتونو په نظر کې نیولو سره، دا مهمه ده چې د افغانستان په مسایلو کې ټول دخیل اړخونه د منفي تعامل په عوض، مثبت تعامل لپاره لاره هواره کړي، چې څنګه یو قانونمند او مشروع حکومت رامنځته شي.
دا کار یوازې د فکر په تغیر سره امکان لري، چې ټولې خواوې خپل منجمد فکرونو او نظرونو ته د مثبت تعامل لپاره تغیر ورکړي. د مثبت تعامل په پایله کې افغانستان د نړۍ په سټیج کې حیثیت درلودلی شي. د مثبت تعامل په پایله کې افغانانو ته او هم ټولو دخیلو خواو ته ګټه رسیږي.
یادونه: پورته لیکنه د لیکوال نظر څرګندوي، افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
پاکستاني رسنیو خبر ورکړی، چې د خېبرپښتونخوا په کورمه کې د راکټ د مرمۍ د لګېدو له امله یو ماشوم وژل شوی او درې نور ټپیان دي.
د کورمې د بوشېرو اوسېدونکي وايي، چې دا د راکټ مرمۍ له جوزاک کلي څخه د دوی پر خوا راتوغول شوې ده، چې له امله یې یادو ماشومانو ته مرګ ژوبله اوښتې ده.
د کورمې پولیسو دا پېښه تایید کړې؛ خو د پېښې د نوعیت په اړه یې څه نه دي ویلي.
پولیسو زیاته کړې ده، چې ټپیان روغتون ته لېږدول شوي او د یوه تن روغتیايي حالت نازک ښودل شوی دی.
په کورمه کې وخت ناوخت د شعیه او سني مذهبو تر منځ نښتې رامنځته کیږي او ځینې وختونه دوو کلو تر منځ د ډزو تبادله هم کیږي.
د افغانستان لپاره د برېتانیا پخوانی سفیر وايي، چې په افغانستان کې باید داسې حکومت رامنځته شي چې د دغه هېواد د خلکو هېنداره وي او ټول افغانان په کې خپل انځور وویني. نیکولاس کی وویل، چې دا مهال د افغانستان یوه کوچنۍ برخه چې د طالبانو استازیتوب کوي په هېنداره کې لیدل کیدی شي.
ښاغلی کی په دې باور دی، چې د ملګرو ملتونو ځانګړی استازی باید د افغانستان له سیمه ییزو او نړۍوالو شریکانو سره د یو داسې حکومت د جوړولو په لور کار وکړي.
نوموړي له افغانستان انټرنشنل سره په مرکه کې چې د یکشنبې په ورځ خپره شوه، وویل چې طالبان باید په پای کې دا وویني، چې د افغانستان د راتلونکي لپاره یوازینۍ د پام وړ لار د هېواد په حکومت کې د ټولو خلکو شتون دی.
دغه برېتانوي ډېپلوماټ وويل، چې ټولو قدرتونو له افغانستان څخه د نشه يي توکو پر قاچاق، د بشري حقونو پر وضعيت او اقتصادي ناکرارۍ ناخوښي څرګنده کړې ده.
د قدرتونو اختلاف په افغانستان او نړۍ کې د ملګرو ملتونو د بریا مخه نیولې ده
د افغانستان لپاره د برېتانيا پخواني سفير په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د رول په اړه وويل، چې د امنيت شورا د غړو تر منځ اختلافات د دې لامل شوي، چې ملګري ملتونه په افغانستان، غزې او نورو هېوادونو کې رول ونه لوبوي.
هغه وویل، چې ملګري ملتونه د قدرتونو له ملاتړ پرته هېڅ نه شي کولی.
ښاغلي کی وویل، چې د افغانستان وضعیت د ملګرو ملتونو لا فعال رول ته اړتیا لري؛ خو په امنیت شورا کې د اختلاف له امله په افغانستان کې دا کار په اسانۍ سره نه شي کولی.
هغه وویل: «ملګري ملتونه په افغانستان کې د میلیونونو خلکو سره د مرستې لپاره په بریالیتوب سره خپل رول ته دوام ورکوي؛ خو که له سیاسي اړخه ورته وګورو، دا کار نور هم ستونزمن شوی دی. ملګري ملتونه په سختۍ سره نه یوازې په افغانستان کې بلکې په نورو سیمو لکه غزه او اوکراین کې هم خپل سیاسي رول نه شي پوره کولی. همدا لامل دی چې غړي هېوادونه په تېره بیا د امنیت شورا غړي هېوادونه لکه روسیه او امریکا له یو بل سره موافق نه دي».
ښاغلی کی له ۲۰۱۷ څخه تر ۲۰۱۹ پورې په کابل کې د برېتانیا سفیر و او تر دې مخکې یې په افغانستان کې د ناټو د ملکي استازي په توګه کار کړی دی. هغه وویل چې ملګري ملتونه کولی شي د افغانستان په اړه یوې اجماع ته د رسېدو لپاره د نفوذ لرونکو هېوادونو ترمنځ د منځګړیتوب رول ولوبوي.
د ملګرو ملتونو امنیت شورا روانه اونۍ د افغانستان د وضعیت په اړه د ملګرو ملتونو د عمومي منشي د راپور د ارزونې په موخه ځانګړې غونډه وکړه. د سرمنشي د همغږۍ د رامنځته کولو له هڅو سره - سره له طالبانو سره د خبرو د څرنګوالي په اړه د لوېدیځو هېوادونو، چین او روسیې تر منځ اختلافات څرګند وو.
چین او روسیې لویدیځ هېوادونه وهڅول، چې د طالبانو له منزوي کېدو لاس واخلي او له دغې ډلې سره تعامل وکړي؛ خو امریکا او لویدیځ هېوادونه په ځانګړې توګه امریکا له طالبانو سره عادي اړیکې د بشري حقونو په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو حقونو ته په درناوي پورې مشروط کړي دي.
د برېتانیا پخواني سفیر له وسله والو طالبانو سره د ملګرو ملتونو د فعالو اړیکو ملاتړ وکړ. هغه وویل چې ملګري ملتونه کولی شي "د طالبانو له مخالفینو سره مرسته وکړي چې د افغانستان دننه او بهر یو ځای شي".
خو ښاغلي کی دا ومنله، چې په افغانستان کې د ملګرو ملتونو رول د امنیت شورا د واکونو ملاتړ ته اړتیا لري. نوموړي د طالبانو او امريکا تر منځ د دوحې تړون ته اشاره وکړه، چې د برېتانيې د پخواني سفير په وينا؛ امريکا له دې پروسې څخه ملګري ملتونه او د افغانستان مخکني حکومت بهر کړی و.
د ملي مقاومت شورا چې د طالبانو پر ضد د څو سترو ډلو ايتلاف دی، د تېرې چهارشنبې په ورځ د ملګرو ملتونو د امنیت شورا غونډې ته په غبرګون کې له ملګرو ملتونو وغوښتل، چې طالبان دې د افغانستان د خلکو د غوښتنو منلو ته اړ کړي.
طالبانو د نورو سیاسي ډلو په ګډون د ټول شموله حکومت د جوړولو په اړه خبرې رد کړې او د دې موضوع وړاندیز یې په کورنیو چارو کې لاسوهنه بللې ده.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال شېر محمد عباس ستانکزي د ایران د ځينو پېژندل شویو رسنیو استازو، خبریالانو او د رسنیو متخصصینو سره په لیدنه کې ویلي، چې افغانستان او ایران د نړۍوالو د بندیزونو له امله لکه نورو هېوادونو په دود په ازادانه توګه سوداګري کولی نه شي.
د نوموړي په خبره؛ افغانستان او ایران د نړۍ په کچه هغه دوه هېوادونه دي چې له بندیزونو سره مخ دي.
ښاغلي ستانکزي چې نن دوشنبې (د مرغومې ۴مه) د ایران د ځينو پېژندل شویو رسنیو استازو، خبریالانو او د رسنیو متخصصینو پلاوي سره وکتل زیاته کړه، چې د ایران او افغانستان اړیکې له دیني، فرهنګي، کولتوري او دودونو له مخې نه شلېدونکې او اړینې دي.
نوموړی وایي، چې افغانستان او ایران له ټولو هېوادونو سره ښې اړیکې غواړي او هیچا ته اجازه نه ورکوي، چې د افغانستان خاوره د چا پر ضد وکاريږي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال په دغه لیدنه کې یو ځل بیا د نجونو پر زده کړو ټینګار وکړ او ویې ویل، چې "دا د هغوی شرعي حق دی او په دې برخه کې زموږ هڅې روانې دي."
ښاغلي ستانکزي رسنیو ته په اشارې سره وویل، چې د دواړو هېوادونو رسنۍ په ګډ تفاهم سره کولی شي، چې حقایق درک کړي او د افغانستان رښتنی انځور د خپلو خلکو په ګډون د نړۍ خلکو ته وړاندې کړي.
د افغانستان په ښوونیز نظام کې له پراخو بدلونونو وروسته د طالبانو مشرتابه د پوهنې وزارت د تعلیمي څارنې له څانګې شاوخوا پنځه زره کارکوونکي له دندو ګوښه کړي دي.
سرچینو افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې د پوهنې وزارت د څارنې ریاست د پوستونو له لغوه کېدو وروسته په ۳۴ ولایتونو کې د دې ادارې کارکوونکي په کور شوي.
تر دې وړاندې د افغانستان په ۳۴ ولایتونو کې د کابل په کډون د ولایتونو د پوهنې د څارنې په ریاستونو او اړوندو ادارو کې شاوخوا پنځه زره کسان په دولتي او خصوصي ښوونځیو کې د پوهنې د کیفیت په چک کولو بوخت وو.
د افغانستان د پوهنې په وزارت کې د بدلونونو په لړ کې طالبانو پخوا د پوهنې د څارنې ریاست د پوهنې له وزارت څخه د ښوونکو د روزنې ریاست ته انتقال کړ.
د پوهنې وزارت کارکوونکي وايي، چې اوس په نویو بدلونونو کې دغه ریاست په بشپړه توګه د پوهنې وزارت له ادارې څخه ایستل شوی دی.
د دغه وزارت ډېری کارکوونکي چې اوس یې خپلې دندې له لاسه ورکړي، د افغانستان پخواني دولتي کارکوونکي دي.
د دغو کارکوونکو له ډلې څخه یو شمېر په کور شویو ویلي، چې د پوهنې وزارت په جوړښت کې د څه باندې پنځه زره کسانو له جملې څخه یو شمېر یې د «طالبانو نفوذي» کسان بیا په دندو ګومارل شوي؛ خو ډېری کارمندان «بې روزګاره شوي او سرنوشت یې ناڅرګند دی».
دغو کارکوونکو په عمده توګه د افغانستان د پوهنې په وزارت کې په درېیم بست کې کار کاوه او د افغانستان د پوهنې د تدریسي او اداري بهیر د کیفیت د څارنې دنده یې پر غاړه درلوده.
ځینو دغو کارکوونکو افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې د جمهوري دولت پر مهال د افغانستان په ټولو ولایتونو کې له ۱۸۰۰۰ څخه د زیاتو نجونو او هلکانو ښوونځیو ته تللي او د پوهنې کیفیت یې څارلی دی.
تر اوسه طالبانو په رسمي ډول د پوهنې د نظارت ریاست د لغوه کېدو په اړه څه نه دي ویلي.
