لیکوال او ازاد خبریال
له پاکستان سره د افغانستان د راتلونکي نسل د نزدیکیت لپاره د نصاب په اډانه کې د بدلون په اړه د ملا فضلالرحمان څرګندونې مهمې او د اندېښنې وړ دي. زه یې ځکه د اندېښنې وړ بولم چې له طالبانو سره د دې سړي د اړیکو نږدېوالی ښيي، چې پر دوی یې اغېز څومره جوت دی.
د بېلګې په توګه؛ د طالبانو مشر تر اوسه له خپلو ځینو چارواکو سره له لیدنې پرته هیچا سره لیدنې ته لېوال شوی نهدی، خو له ده سره یې په نیمه شپه وکتل.
بله دا خبره ځکه جدي ده، چې موده وړاندې په ټولنیزو رسنیو کې یوه ویډیو خپره شوه چې په کې لیدل کېدل یو پاکستانی ملا د افغانستان د یوه ښوونځي دننه استادانو ته په اردو ژبه لارښوونې او تبلیغ کوي.
اوس بحث زموږ په افغانانو دی چې څه باید وکړي؟
لومړی د هر ملتپال ښوونکي مسوولیت دی، چې د راتلونکي نسل سره منصفانه او د خپلې ایماني وجیبې پر بنست اړیکه جوړه کړي او که نصاب کې داسې څه ګوري چې د پاکستانیزه کېدو هڅه وي، باید زدهکوونکي پوهه کړي چې دا "رانګ نمبر" یا دیکته شوې پالیسي ده.
ښوونکي باید زدهکوونکي وپوهوي چې پاکستان او افغانستان سره واحده تګلاره نهلري، پاکستان نه ښه ګاونډی، نه ښه دوست او نه یو په تمامه مانا مسلمان هېواد دی.
دا باید له لومړي ټولګي زدهکوونکو ته ور زده شي چې پاکستان عملا د افغانستان یوه لویه برخه جغرافیه غصب کړې، د "ډیورنډ په نوم د کرغېړنې معاهدې" چې یو ملت یې سره وېشلی وخت پوره شوی او پاکستان د دې شوې هوکړې د یوه لوري په توګه هم مطرح هم نهدی.
زدهکوونکي باید وپوهول شي چې پاکستان د تاریخ په اوږدو کې له افغانستان سره نامناسب چلند کړی، له یې له ترهګرو ډلو ملاتړ کړی، په افغانستان کې یې د هر ډول جګړې په پیل او زیاتېدو کې مرسته کړې.
په پاکستان کې د افغان کډوالو بېحرمتي او په نړیوال سټېج د افغانانو په کلتور او عزت ملنډې وهل، هغه بحثونه دي چې زموږ راتلونکي نسل ته باید ور وښودل شي چې دا هېواد"پاکستان" زموږ د ملت پر وړاندې څه ډول سیاست لري.
دویمه خبره د والدینو مسوولیت دی. پوهېږم چې شاید له پاکستان سره د اړیکو د نږدیکیت پر بنسټ د جوړ شوي نصاب پر ضد لکه د یوه ویښ ملت غږ پورته نهشي، مګر لږ تر لږه هر پلار و مور باید هره شپه له خپل زوی و لور وپوښتي چې نن یې څه زده کړل.
د هغوی کتابونه وګوري چې څه په کې دي، څه ور ښودل کېږي او له کتاب پرته زدهکوونکو ته په ښوونځیو کې څه ویل کېږي؟ په دې کې شک مهلري چې شاید یو شمېر ښوونکي مشخصا د دې تګلارې د عملي کېدو لپاره ګمارل شوي وي.
د پلار و مور دنده ده چې خپل اولادونه په ځانګړي ډول هغوی چې له لومړي ټولګي زدهکړه پیلوي، په دې پوهه کړي چې کومه خبره سمه او کومه ناسمه ده. احتمالا چې په دې مرحله کې زدهکوونکي په دوه لارو کې ګېچ شي، اما والدین باید هغوی ته د اوسني وضعیت روښانه تصویر وړاندې کړي چې ولې داسې کېږي او ولې دا جبر روان دی.
له نیکهمرغه ځوان نسل د پاکستان پر وړاندې په تمامه مانا پوهه دی. پهدې کار کې ټولنیزو رسنیو کې هم خورا مرسته کړې ده او له افغانستان سره د پاکستان د دښمنۍ په بنسټ ولاړ سیاست یې خورا روښانه کړی دی، خو تمرکز زموږ په نوي نسل یا تنکیو ماشومانو دی.
زه هیله لرم چې د زمانې په دې حساسو شرایطو کې چې د افغان تاریخ او هویت پر وړاندې ډول ډول دسیسې جوړې شوي او په جوړېدو دي، زموږ ملت هوښیارانه تګلاره خپله کړي او د خپل راتلونکي نسل د ذهني روښانتیا لپاره هره لاره چې یې په وس کې ده، عملي کړي.
د افغانستان د راتلونکي نسل فکري رغونه او په تاریخي مسایلو او اړیکو د دوی پوههول زموږ د ټولو مسوولیت دی او په دې برخه کې باید ټول یو موټی و اوسوو.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی کوي؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
د ګیله من له مرګ وروسته په لرو او برو افغانانو کې چې کوم ملي احساس را ژوندی او قوي شوی بې سارې دی. ملي بیرغ چې د ازادۍ، حق او خود ارادیت سمبول دی، د افغانانو د دښمنانو په کړیو کې زیاته وېره هم پېدا کړې ده.
مخالف جهتونه، پوځ او اپراتفي ډلې په هر قیمت چې وي، غواړي چې دا حرکت ناکام او بدنامه کړي.
کله د افغانانو په منځ کې د داخلي مهرو د غلطو څرګندونو په وسیله د افغانانو احساس کمزوری کوي او کله په بهر کې د پښتون ژغورنې غورځنګ د حمایوي غونډو په منځ کې داسې کسان استخداموي، چې دا ملي حرکت او ملي بیرغ بدنام کړي.
ښه مثال یې په المان کې د پاکستان په کونسلګرۍ د څو کسانو ورننوتل وو، چې ملي بیرغ یې له ځان څخه چاپېر کړې و او د پاکستان بیرغ یې راکوز کړ.
د ټولو هدف همدا دی، چې د پاکستان بیرغ د افغانانو په سیمه کې همېشه راکوز وي؛ خو په هر ځای کې مبارزه خپل اصول لري او په خاصه توګه په هغه هېوادونو کې چې هلته قوانین د مظاهرو او د هغه تطبیق امکان موجود وي؛ لکه په غربي یا نورو هېوادونو کې چې ازادي شته، هلته باید د هغه ملکونو د قوانینو په چوکاټ کې د ملي بیرغ او د PTM حمایت وشي؛ نه دا چې دا بیرغ د نړۍوالو په وړاندې سپک او افغانانو ته یې له ګټې څخه ضرر زیات وي.
خر برفت خربرفت
دلته مې یوه کیسه راپه یاد شوه؛ په پخوا وختونو کې چې هوټلونه او کاروان سرایونه نه وو، اکثره کسانو به چې سفرونه کول؛ نو په کلیو او بانډو کې به په جوماتونو کې تم کېدل.
اکثره د ماښام د لمانځه څخه وروسته د کلي یو مشر به غږ کاوه چې میلمانه دي نو غم یې وکړئ. کله به میلمانه خلکو خپلو حجرو ته د ځانونو سره بیول او یا به د کلي خلکو جومات ته ډوډۍ راوړله او د میلمنو سره به یې یو ځای خوړله.
په هغه جوماتونو کې چې طالبان او چړیان به یې لرل؛ نو هغوي به هم کله وظیفه (ډوډۍ) د کلي څخه راټوله کړه نو د میلمنو برخه به یې هم غوښتله.
په ځینو جوماتو کې چې طالبانو به تدریسي حلقې درلودلې؛ نو هغوی به کله - کله صحبتونه هم کول.
د طالبانو په ژبه، صحبت بنډار ته ویل کیږي. په مشرقي او د نورو قبایلې سیمو کې دا پورته رواجونه پخوا ډیر عام و.
د کلي خلکو به کله د جوماتونو طالبانو ته کوم چرګ، فیل مرغ یا وزګوړی په خیرات او صدقه کې ورکړ؛ نو طالبان به هغه پخولو او د ماسختن د لمانځه څخه وروسته به یې نوش جان کاوه.
دغه خاصه میلمستیا ته دوی صحبت وایه. که میلمستیا به یې لږه نوره هم غوړلوه؛ نو جیجې (وریجې) به یې هم ورسره زیاتولې. کله به چې د طالبانو صحبت ته زړه شوی و او د صحبت امکانات به نه و؛ نو کوم چړي یا طالب ته به یې دنده ورکوله چې د کلي څخه کوم چرګ یا فیل مرغ غلا کړي؛ تر څو دوی پرې خپل بنډار جوړ کړي.
د بنډار څخه وروسته به طالبانو په جومات کې د صحبت د میلمې په نوم اتڼونه او ذکرونه هم کول.
یو ځلې کوم لاروی د طالبانو په کوم جومات برابر شوې و او د سفر لپاره یې خپل خر بیرون تړلې و. طالبانو ته یې ویلي، چې مساپر یم او شپه د تاسې سره تېروم.
په دغه شپه طالبانو د میلمستیا کوم درک او خوراک هم نه درلود؛ نو مشر طالب کوم کشر طالب ته دنده ورکړې وه، چې څه پېدا کړه چې صحبت برابر کړي او دا میلمه به هم ونازول شي.
طالب چې بیرون وتلې هېڅ یې پېدا کړي نه دي؛ نو بېرته مشر طالب ته راغلی او ورته یې ویلي، چې د هېڅ شي درک نه لګیږي او یوازې د میلمه خر بیرون ولاړ دی نو څه وکړو؟
مشر طالب ورته ویلي، چې بس هماغه خر یوسه او چیرته یې سودا کړه او بنډار پرې برابر کړه. طالب هماغسې وکړل او خر یې په چا خرڅ کړ او د صحبت یا بنډار لپاره یې چرګ، غوړي او وریجي برابرې کړې.
کله چې صحبت تیار شوې او د میلمه په شمول ټولو ښه نوش جان کړ؛ نو مشر طالب وویل راځئ چې اټن یا ذکر وکړو.
مشر طالب سروکی دا اچولې و، چې خر برفت خر برفت. ټولو همدا خر برفت او خر برفت سروکی زمزمه کوه او میلمه هم ورسره دا سروکې زمزمه کاوه.
شپه ټولو په مړه خیټه تېره کړله، بنډار یې هم وکړ او په اټن او ذکر یې هم خپله خوا یخه کړله. سهار وختي چې میلمه بېرون راوتلې دی، چې د خپل منزل پر لور روان شي، ګوري چې خر یې نه شته دی.
بیرته راغی او مشر طالب ته یې وویل، چې مشره! زما خر نه شته اوچا وړې دی.
مشر طالب ورته ځواب ورکړ، چې خر چا نه دی وړې؛ خو خر باندې دې بیګاه د بنډاره شپه تېره کړله او ټولو ویل، چې خر برفت او خر برفت او ته هم تایدوې او ویل دې، چې خر برفت خرفت نو دا هماغه خر و چې لاړو. نور څه مه وایه او په خپله مخه ځه خدای دې مل شه.
دا پورته قصه مې د دې پورې راپه یاد شوه، چې زیات کسان بې له دې چې په اصل موضوع خبر وي بس د هر چا د سیل سره الوځي او هماغه د خر برفت خر برفت کیسه ده.
ځینې بیا په ټولنیزو رسنیو کې همدا د خر برفت خر برفت سروکی زمزمه کوي او ځینې احساساتي کسان په نورو ځایونو کې هم تشویقوي چې د خشونت څخه کار واخلي.
په ټولو هېوادونو کې چې افغانان د هر جابر او ظالم حکومتونو او ډلو پر وړاندې خپل مدني حرکتونه ترسره کوي، د غونډو منتظیمن باید دې مسالې ته زیاته توجه وکړي، چې مخرب او احساساتي کسان پرې نه ږدي چې داسې حرکتونه او اعمال تر سره کړي چې ضرر عام خلکو ته ورسیږي.
اخري خبره دا مهمه ده چې د ظلم څخه خلاصون یوازې د مټو او عضلاتو په زور امکان نه لري ځکه د افغانانو مټې همېشه تړل شوي دي او د مټو د تړلو او مبارزې د کامیابېدو لاره په فکر او عقل کیږي نه په احساساتو چې د هر چا سره خر برفت خر برفت د کیسې په شان سروکي زمزمه کړي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
د دې سوله ییز ولسي پاڅون او لاریون دوه مهمې ځانګړتیاوې دا وې چې یو خو د دې احتجاج غږ کوم سیاسي ګوند له خوا نه وو شوی، بلکې د بنو تاجرانو او د مدني ټولنې ځینې غړو خلکو ته د را وتلو غږ کړی و، ځکه په دې کې د ټولو سیاسي ګوندونو محلي غړو ګډون وکړ.
بله دا چې په لاریون کې ګډونوال ټول د بنو محلي خلک وو، د نورو ضلعو نه ورته څوک نه وو راغلي.
د بنو ضلعې نفوس د شپاړسو لکو شاوخوا او د بنو ښار نفوس څلور لکه اټکل کیږي.
د دې نه وړاندې د جولاۍ د میاشتې په پنځلسمه نیټه د بنو په پوځي ګارنیزیون د طالبانو یو خطرناک برید شوې و او بیا تر څلرویشت ساعتو په ګارنیزیون کې د دواړو خواو جنګ ادامه وکړه، چې پکې لس بریدګر او اته پوځیان مړه شول.
دغه جنګ په ټول ښار ډیره ناوړه اغیزه وکړه، دا جګړه ځکه وړه یا محدوده نه وه، چې د پوځ خاص قطعې د نورو ځایونو نه په جګړه کې د برخې اخستلو لپاره راغلې وې.
پوځي هیلي کوپترو هم په جګړه کې برخه واخیسته او په تیره دا چې د ګارنیزیون د ننه په جنګ بوخت طالب جنګیالیو ته هم د بهر نه یو ځل کومک راغی.
د درندو وسلو د شور نه د ښار خلکو خوب و نه کړ، جګړه د څه وخت لپاره د ګارنیزیون سره نزدې د یوه واړه بازار دکانونو ته راغله، ځايي خلکو په پوځیانو تور پورې کړ چې د هغوی په ډزو پنځه بې ګناه مزدوران ووژل شول چې په دغه بازار کې یې کار کاوه او د طالبانو او پوځ تر منځ جګړې سره یې هیڅ اړیکه نه لرله.
د خلکو قهر په دې هم را وپارید چې تر څو ساعتو پوځیانو ملکي افرادو ته د مړه شویو مزدورانو د جسدونو پورته کولو اجازت نه ورکاوه.
د خلکو د نارامۍ او د قهر بله وجه په اصطلاح د ښو طالبانو هغه دفترونه وو چې په بنو ښار او نواحي سیمو کې د پوځي استخباراتو په اجازت جوړ شوي او په منظم فعالیت بوخت دي.
د پاکستان پوځ هغه طالبان ښه بولي چې په افغانستان کې جنګیږي، خو پاکستان کې جګړه نه کوی او له پوځي استخباراتو سره همکاري کوي.
کوم طالبان چې په پاکستان کې بریدونه کوي هغه بد طالبان بلل کیږی، خو د بنو ځايي وګړي وايي، چې د په اصطلاح د ښو او بدو طالبانو په استخباراتي لوبو کې په پښتونخوا کې ترهګري خوریږي، نو ځکه د بنو د ولس غوښتنه دا وه چې دغه دفترونه باید سملاسي وتړل شي.
دا خبره د یادولوده چې د ښو او بدو طالبانو دغه استخباراتي لوبه تر بنو محدوده نه ده، په هر ځای کې د پوځ استخباراتو دغسې وسلوال د خپلې خوښې د کارونو لپاره ساتلي دي.
د پښتون ولس له خوا د عزم استحکام په نوم د پوځي عملیاتو د پلان د مخالفت یوه غټه وجه د پاکستان د پوځ په باره کې هغه بې باوري چې د دغسې استخباراتی لوبو په نتیجه کې پیدا شوې ده، د بنو په تاریخي پاڅون باندې پوځیانو ډزې وکړې، چې په نتیجه کې یې د ځینې راپورونو له مخې څلور تنه مړه او تر پنځویشتو زیات کسان ټپي شول.
د پاڅون نه یوه ورځ پس د بنو ولسونو د خپلو غوښتنو د منل کیدلو لپاره پوځي ګارنیزیون ته مخامخ په یوه لوی پرلت لاس پورې کړ، چې زرګونو کسانو پکې برخه اخستې ده.
هسې خو په ټوله پښتونخوا کې د طالبانو له خوا په پوځي چوڼیو، د پولیس په مراکزو او نورو ځایونو بریدونه کیږي،خو د پښتونخوا د جنوب په لسو ضلعو د کورمې او کوهاټ نه تر جنوبي وزیرستان او ډیره اسماعیل خان کې ګرم او پراخ جنګ روان دی.
د کوهاټ نه د کراچۍ په لور تلونکې په انډس شاهراه باندې د ماښام نه پس پولیس خپلې څوکۍ پریږدي او په ښاریو کې خپلو قرارګاوو ته ننوځي، خو دا کار په یو څو میاشتو کې نه دی شوی.
دا سلسله د تیرو پنځو کلونو نه روانه وه، پښتنو سیاستوالو په وار وار دغه خطره په ګوته کړه، د پښتنو ملتپالو نه علاوه د مولوي فضل الرحمان غوندې مذهبي مشرانو هم دغه تهدید ته ډیر ځله ګوته ونیوله، خو پاکستاني پوځ دا خبره ردوله او دا یې د سیاستوالو وهم باله. مرکزي او ایالتي حکومتونه هم د پوځ د دریځ شا ته پټیدل.
د پاکستاني جنرالانو د دغه چل ول په وجه په پښتون ولس کې دا فکر زیږیدلی دی، چې طالب جنګیالو ته د ډیورنډ دواړه غاړې سپارل په اصطلاح د بین المللي لویې لوبې برخه ده، چې یو ځل بیا تاوده نیابتي جنګونه د افغان/پښتون وطن ته را وړي.
پاکستاني جنرالان او افغانستان کې د طالبانو امارت په دې لوبه کې محلي قراردادیان دي. دوی یو ځل بیا د ځايي ولسونو نه د جنګ خاشاک جوړول غواړي، نو ځکه تر اوسه د پاکستانيپ وځ جنرالانو د خلکو په تشویش او غوښتنو غوږ نه دی ګرولی او ترهګري یې زیاتیدلو ته پریښوده، چې د پوځي عملیاتو شروع کولو ته جواز بیا مومي،ځکه چې دوی ته دغه اجنډا سپارل شوې ده.
د بنو تاریخي پاڅون نه وړومبی او نه اخري پاڅون دی، که د تیرو څو کلونو مطبوعات وکتل شي نو دا حقیقت جوتیږي چې د ترهګرۍ د خوریدو او د پاکستاني جنرالانو د فریب ډکو لوبو په ضد د پښتونخوا په ګوټ ګوټ کې د امن لپاره پاڅونونه روان پاتې شوي دي.
اوس هم د پښتونخوا په مختلفو سیمو کې په دې مسله پرلتونه په جریان کې دي.په واڼه، ټانک، بنو، باجوړ او ځینې نورو سېمو کې د پرلتونو خبرونه هره ورځ په میډیا کې لیدل کیږي.
د زړه غټاوي اصل خبره دا ده چې د پښتونخوا عام ولس په دې پوه شوی دی چې په سیمه کې د اوږده جنګ په جریان کې دلته جنګي اقتصاد مینځ ته راغلی دی، جرنیلان او جنګ سالاران په جنګونو کې میلیاردران شوي اوغواړي چې د نورو پیسو او سیاسي قدرت لاس ته راوړلو لپاره د افغانانو په وینو نور جنګونه پیل کړي.
د پښتونخوا خلکو د دغو شیطاني لوبو په ضد سوله ییز مقاومت ته لاس اچولې،چې د یوې ورځې نه بلې ورځې ته قوت مومي، که خیر د خدای شوی وي، دوی به بریالي کیږي. انشاالله .
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
په دې وروستیو کې په ټولې نړۍ کې اقلیمي بدلونونو د نړۍ بېلابېلې برخې ځپلې او ان په ځینو برخو کې یې جغرافیوي بدلونونه راوستي چې ځینې وچې ځمکې اوبو لاندې کړې او د خلکو له ژوند کولو وتلې دي خو بیا ځينې له اوبو لاندې سیمې وچې او له اوبو راوتلې او د نړۍ ځینو برخو کې د هوا حالات هم د تودوخې خواته روان دي.
افغانستان په نړۍ کې هغه هیواد دی چې تر ټولو زیاتې زلزلې په کې کیږي. دا هېواد د یوریشیا تکتونیکي پلیټ په څنډه کې پروت دی. په دې سیمه کېد زلزلې په څېر ډیری طبیعي پېښې د یوریشیا سره د هند د تیکتونکی پلیټ څپې د ورو ټکر له امله رامنځته کیږي. چې د شمال په لور د هندي پلیټ حرکت په کال کې څلویښت ملي متره (یو نیم اینچ) دی، چې د افغانستان په ختیځ او د پاکستان په ځینو برخو کې حرکت کوي.
په افغانستان کې د وروستیو طبیعي پېښو شالید
تېره ورځ دوشنبه د چنګاښ ۲۵ننګرهار کې سخت توپان، ږلۍ، باران او د سېلابونو یوې چټکې څپې د دغه ولایت ۵۰ کسان مړه او د ۳۵۰ په شاوخوا کې خلک ژوبل کړل. طالبانو ويلي، چې دغو طبیعي پېښو د ننګرهار مرکز جلال اباد ښار، سره رود، بټي کوټ او بهسودو ولسوالیو خلک او چاپیریال سخت ځپلي دي.
په انځورونو او ویډیوګانو کې لیدل کیږي چې د سخت توپان له امله د کورونو ترڅنګ د برېښنا ستنې، کرنیزې ځمکې او ونې وېجاړې شوې دي، ویل کیږي، چې یوازې د ننګرهار په سره رود ولسوالۍ کې د یوه کور د چت راپرېوتو له امله لس کسان تر خاورو لاندې شوي او مړه شوي دي.
په وروستیو دوو کلونو کې د افغانستان په شمال، ختیځ، سوېل ختیځ، سوېل، لوېدیځ او ځینو نورو ولایتونو کې د زلزلو، غر ښوېدنې، چټکو ورښتونو او سېلابونو له امله شاوخوا درې زره کسان مړه، څه باندې پنځه زره ټپیان، لسګونه زره بې کوره شوي، شاوخوا لس زره کورنه ویجاړ شوي، سلګونه زره خلک له لوږې سره مخ او لسګونه زره جریبه کرنیزه ځمکه ویجاړه او زرګونه څاروي مړه شوي، چې په دې وروستیو کې د طبیعي پېښو له امله دا په افغانستان کې بې مخینې زیانمنونکي پېښې دي چې پر افغان ولس یې مستقیمې اغېزې لرلې دي.
د پکتیکا، خوست او هرات زلزلې، د هلمند، بغلان، فاریاب بدخشان، غور، تخار، سمنګان او ننګرهار سېلابونو او چټک توپان، او په نورستان، بدخشان او پکتیا کې د غره ښوېدنې پیښو خلکو ته درانه ځاني او مالي زیانونه اړولي دي.
ملګرو ملتونو افغانستان د اقلیمي بدلون په لسو ډېرو زیانمنو هیوادونو کې یاد کړی.
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو سیاسي استازولۍ یوناما، د ۱۴۰۲کال په لیندۍ میاشت کې د اقلیمي بدلون په اړه د ملګرو ملتونو د ۲۸مې غونډې په بهیر کې ویلي و، چې افغانستان د اقلیمي بدلون په برخه کې په لسو زیان منونکو هېوادونو کې دی، خو له دغې ستونزې سره د مبارزې لپاره تر ټولو لږ چمتووالی لري.
یوناما پر ټولو اړخونو غږ کړی و چې د پوهاوي له پړاوه د عمل پر لور ولاړ شي، ځکه چې اقلیمي بدلون د میلیونونو افغانانو پر ورځني ژوند ژور اغېز کوي. چې دا مهال نږدې ۲۰ میلیونه افغانان په بیړنۍ او یا بحراني توګه د خوړو له کموالي سره مخامخ دي.
ملګري ملتونه وايي، په افغانستان کې د درېیم کال لپاره پرله پسې وچکالي، اقتصادي ستونزې او په تېرو دوو کلونو کې د دوو ویجاړونکو زلزلو په ګډون د طبیعي پیښو د زیان کچه لوړه شوې.
ملګري ملتونه وايي، په داسې حال کې چې دوی او نورې مرستندویه ادارې له افغانانو سره مرسته کوي چې د اقلیمي بدلون په وړاندې مبارزه وکړي خو دغه مرستې بسنه نه کوي.
له افغانستان سره بشري مرستې مخ په کمېدو دي او اقلیمي بدلون سره د مبارزې لپاره مرستې هم ځنډول شوې او د افغانانو غږ د اقلیمي بدلون په نړیوالو غونډو کې نه پورته کیږي او نه یې نور هیوادونه او نړېوال سازمانونه ډېر جدي نیسي.
ایا په افغانستان کې د ښارونو او کلیو پراختیا په معیاري ډول شوې؟
د طالبانو د تېرې دورې تر پرځېدو وروسته د جمهوري حکومت په رامنځته کېدو او نړېوالو پراختیايي ادارو له شتوالي سره له ۲۰۰۱څخه تر اوسه پورې ښاري پراختیا او ودانیزې چارې په نامنظم او نامعیاري توګه شوې، د دې تر څنګ په کلیو او بانډو کې هم د استوګنې سیمې د غرونو په لمنو، سیندونو او رودونو په غاړه او مخه کې جوړې شوې چې د کمو سېلابونو او باران پر مهال یې اوبه په سر اخلي او پراخې ویجاړۍ رامنځته کیږي، تېرو او اوسني حکومت د ښارونو د کانالیزاسیون سیسټم ته هیڅ پام نه دی کړی او له هر ورښت وروسته په ښارونو کې اوبه ډنډ کیږي، مارکیټونو او کورونو ته دننه کیږي.
یوه بله موضوع چې د ورښتونو پر مهال تل افغانان ترې ډېر زیان ويني دا ده چې د تېرو حکومتونو پر مهال زورواکو په ځینو ولایتونو کې ځمکې په زور لاندې کړې او په خلکو یې په ارزانه وپلورلې چې د ودانیزو چارو پر مهال یې چاپیریالي خطرونه او د استوګنې معیارونه له پامه وغورځېدل، او ډیری مهال د سېلابونو له اغېز لاندې راځي.
پوښتنه داده چې، افغانستان کې حکومتونه څومره توانیدلي چې له دا ډول پېښو سره مبارزه وکړي
د تېر جمهوري حکومت پر مهال
له ۲۰۰۱ تر ۲۰۲۱ میلادي کال پورې چې شاوخوا شل کاله کیږي، په افغانستان کې شته حکومتونو په دې برخه کې پام وړ هڅې او کار نه دی کړی او د طبیعي پېښو سره د مبارزې په برخه کې یې چمتووالي او د مخنیوي تدابیر نه دي نیولي، افغانستان په تېره دومره موده کې له طبیعي پېښو سره د مبارزې په برخه کې یوازې یو وزارت لري چې چارې او هڅې یې د پېښو پر مهال د نشت برابرې دي، او یوازې په نړېوالو مرستو، د خلکو چندو او خیریه بنسټونو هلو ځلو او مرستو ته په تمه وي.
د بیلګې په ډول، په ۱۳۹۳ لمریز کال کې د بدخشان په ارګو ولسوالۍکې د ځمکې ښویېدو په پېښه کې تر ۲۵۰۰ډېر کسان مړه شول، چې شاوخوا ۲۰۰ کورونه تر غره لاندې شوي وو. د هغه مهال چارواکو هم یوازې د خواشینۍ پیغامونه ورکول او د څو تصویرونو د اخیستلو لپاره به سیمې ته تلل، نور په دې برخه کې بنسټیزو حل لارو ته کار نه کېده او یوازې ورځنۍ چارې روانې وې.
د طالبانو اوسنی حکومت
د طالبانو حکومت هم د تېرو حکومتونو په څېر د طبیعي پېښو پر مهال یوازې د خواشینۍ پیغامونه ورکوي او له نړېوالو مرستې غواړي، ویل کیږي طالبانو ان د نړېوالو مرستو د خپلولو لپاره خپل خیریه بسټونه جوړ کړي او هغه مرستې چې د طبیعي پېښو له رامنځته کېدو او یا بشري برخو کې د نړېوالو سازمانونو او یا هیوادونو له لوري کیږي د طالبانو تر لاس لاندې تېریږي او د پېښو قربانیانو ته په بشپړ ډول نه رسیږي.
د بېلګې په ډول د ۱۴۰۱ کال په چنګاښ میاشت کې د پکتیکا او خوست ولایتونو په ځینو ولسوالیو کې د زلزلو شدیدو ټکانونو ۱۰۵۰ کسان مړه او نږدې درې زره کسان ټپيان کړي وو. د طالبانو حکومت ځايي چارواکو ویلي وو چې د ګیان، برمل او سپېرې ولسواليو کې د زورورو زلزلو له امله ډېر کورونه ویجاړ شوي.
د ۱۴۰۲ کال په تلې میاشت کې د هرات په څو ولسوالیو کې پرله پسې زلزلو نږدې دوه زره کسان مړه او درې زرو پورې کسان ټپیان کړل، چې زرګونه نور یې بې کوره او د شمېرو له مخې له شپږ زرو ډیر کورنه ویجاړ او زیامن شوي وو.
د دې تر څنګ په بغلان، غور، فاریاب، بدخشان، تخار، ننګرهار او سمنګان ولایتونو کې د سیلابونو له امله نږدې زر کسان مړه او زرګونه نور تپیان او بې کوره شول، چې په دې لړ کې شاوخوا درې زره کورونه ویجاړ او زیامن شوي او لسګونه زره جریبه کرنیزه ځمکه ویجاړه شوه.
خو د طالبانو حکومت په کور دننه د طبعيي پېښو سره د مبارزې په برخه کې هغسې چې په کار ده امکانات او ژغورنکې ډلې نه لري او د دې تر څنګ له نږدې درېیو کالو راهیسې یې حکومت کوم هیواد په رسمیت نه دی پیژندلی نو ځکه هم ورسره نور هیوادونه په بیړنیو حالاتو کې مرسته نه کوي.
افغانستان کې د طالبانو حکومت په دې نه دی توانیدلی چې د اقلیمي بدلون سره د مبارزې لپاره یوه پالیسي او عملیاتي چاپیریال رامنځ کړي چې نړیوالو مالي سرچینو ته لاسرسی پیدا کړي.
څه کول په کار دي؟
په افغانستان او شاوخوا سیمو کې د ویجاړونکو زلزلو دوام د زلزلوي ګواښونو پر وړاندې د زیانونو د کمولو لپاره د ستراتیژیکو طرحو پلي کولو ته بیړنۍ اړتیا ده. لوی ښارونه او ښاري مرکزونه په چټکۍ سره پراخیږي، او خټین زاړه دودیز ځایونه په لوړ پوړو کورونو او اپارتمانونو بدلیږي. د بېلګې په توګه، کابل نسبتاً په یوه تنګه حوزه کې چې له شمال څخه سوېل ته غځېدلې، پروت دی او شاوخوا یې فعالو ماتو (درزونو) تړلی دی. دا یو تاریخي ښار دی چې په ۱۵۰۵ او ۱۸۹۱ کلونو کې د لویو زلزلو شاهد و، خو د وګړو شمېر یې په تېرو لسیزو کې له پنځو لکو (۵۰۰۰۰۰) تنو څخه تر پنځو میلیونو ډېر شوی. د تاریخي اسنادو له مخې پخوا هم د هرات، مزارشریف او کندهار ښارونو په ګډون د افغانستان په نورو سیمو کې همزلزلو لوی مالي او ځاني زیانونه اړولي دي.
خو له طبیعي پېښو سره د مبارزې او د ورته خطرونو د راکمولو په برخه کې د طالبانو حکومت تر دې دمه پاتې راغلی، د ښاري پراختیا په برخه کې طالبان هم د تېرو نورو حکومتونو په څېر بنسټیزو بدلونونو ته پام نه کوي او زیانونه یې ورځ تر بلې په ډېرېدو دي چې د کارپوهانو د معلوماتو له مخې اوس یې هم باید مخه ونیول شي چې شته خطرونه خپلې لوړې کچې ته ونه رسیږي.