څېړنیز راپور
د افغانستان په تېره شل کلنه جګړه کې ۴۶ زره او ۳۱۹ ملکي وګړي، له ۸۶ زره زیات امنیتي ځواکونه او له ۹۰ زرو زیات طالبان، داعش، حزب اسلامي او نور وسله وال په مخامخ جګړو، بریدونو او چاودنو کې وژل شوي دي.
د اکټوبر اوومه نېټه پر افغانستان د متحده ایالاتو د برید له ۲۴مې کالیزې سره برابره ده، چې طالبان یې د افغانستان په تاریخ کې توره ورځ ګڼي او د متحده ایالاتو پوځي جنرالان یې په غونډو او بحثونو کې تجربې او خاطرې شریکوي.
دا ورځ د یوې شل کلنې جګړې پیل و، چې پای یې هم د افغانانو لپاره خورا غموونکی و.
ایا متحده ایالاتو په دغه شل کلنه جګړه کې هغه څه ترلاسه کړل، چې د هغو لپاره یې په لسګونو زره پوځیان افغانستان ته ولېږل او دوه تریلیونه ډالره لګښت یې وکړ؟
ګڼ امریکايي جنرالان او د ددغه هېواد سیاسي محافل د ۲۰۲۱ کال په اګست کې له افغانستان نه د متحده ایالاتو وتل د خپل شل کلن جګړه ییز ماموریت او د جګړې د روایت د تثبیت لپاره نه جبرانیدونکې ستراتیژیکه تېروتنه ګڼي.
جنرال کنت مکنزي، چې له افغانستان نه د امریکايي ځواکونو د وتلو بهیر یې مدیریت کاوه، په دې باور دی، چې دغسې وتل یوه تېروتنه وه او نه یوازې دا چې القاعدې او داعش وسله والو ډلو ته یې د خپلو وړتیاوو د بېرته رغونې فرصت ورکړ، بلکې د روسیې د ولسمشر ولادیمیر پوتین په څېر دېکتاتوران یې زړور کړل چې وروسته پر اوکراین برید وکړي.
د متحده ایالاتو شل کلنه جګړه پای ته رسېدلې، خو هلته افغانستان لاهم له ستونزو سره لاس او ګرېوان دی.
د ملګرو ملتونو د امنیت شورا او د افغانستان انټرنشنل رپوټونه ښيي، چې د القاعدې په څېر وسله والې جنګیالۍ ډلې بېرته خپلو زړو سنګرونو ته را ستنې شوې او لاهم د سیمې او نړۍ د امنیت لپاره بالقوه ګواښ دي.
دې مسالې په افغانستان کې د متحده ایالاتو د شل کلن حضور د اهدافو او ګټې په تړاو ، چې د لسګونو زره ملکي او پوځي تلفاتو او میلیاردونو ډالره لګښتونو په بیه تمام شوی، پوښتنې را ټوکولې دي.
د متحده ایالاتو کورني سیاست او په نویو نړیوالو معادلاتو او شخړو کې د واشنګټن ښکیلتیاو د کابل پر لور د لویدیځ پاملرنه کمه کړې، خو طالبانو ته یې وخت ورکړی چې د نړۍوالې ټولنې دغه بوختیاوې د ځان لپاره فرصت وګڼي.
ملکيان؛ نرم هدف
افغان ملکي وګړي، چې ډېر وخت د ترهګرۍ او ترهګرۍ ضد جګړې اصلي اهداف ګرځېدلي، د دغې جګړې د روایت له پیل او پایه ترخې خاطرې لري.
د جګړې د لګښتونو پروژې د پلټنو له مخې، د افغانستان په شل کلنې جګړې کې ۴۶ زره او ۳۱۹ ملکي کسان د مستقیمو بریدونو له لارې وژل شوي دي.
د اوپسالا د شخړې د معلوماتو پروژه د دې جګړې د ټولو تلفاتو شمېر ۲۱۲ زره او ۱۹۱ تنه ښيي.
د دې پروژې د شمېرو له مخې، د متحده ایالاتو او ناټو په ترهګرۍ ضد جګړه کې د ډیورنډ کرښې دواړو غاړو ته په افغانستان او پاکستان کې ۲۴۳ زره کسان وژل شوي، چې ۷۰ زره یې په مستقیم ډول په نښه شوي.
رحیم الله چې د کابل په زنبق څلولارې کې د طالبانو له ځانمرګي بریده روغ وتلی و، د هغې پېښې ترخې شیبې ور یادوي.
هغه وايي: « زه د وزیر اکبرخان په ۱۵ سړک کې وم، چې ټانکر وچاودېد او ټوله سیمه له دود ډکه شوه. په سیمه کې هره خوا د بې ګناه خلکو مړي پراته وو».
دغه برید چې ټانکر پکې کارول شوی و، ولسمشرۍ او سپیدار ماڼۍ ته نږدې په زنبق څلور لارې کې ترسره شو.
په برید کې تر اتیا زیات کسان مړه او تر ۳۰۰ نور ټپیان شول.
د هغه په باور، دی نه پوهیږي چې متحده ایالاتو په افغانستان کې څه غوښتل، ځکه اوس بېرته د دوه زرم کال وضعیت حاکم دی.
له ۲۰۰۱ کال نه تر ۲۰۱۹ کال پورې د ملکي مرګ ژوبلې دګراف د صعود نقطې ډېرې دي.
په ۲۰۱۴ کال کې چې متحده ایالاتو له افغانستان نه په تدریجي ډول د خپلو ځواکونو د وتلو اعلان وکړ، طالبانو ځانونه د بې پیلوټه الوتکو له څار او هوايي بمباریو نه خوندي و انګیرل او دې چارې ددې ډلې په قوماندانانو او جنګیالیو کې د ډېرو سیمو د نیولو او نفوذ خپراوي حرص ته وده ورکړه. له ۲۰۱۵ کال نه تر ۲۰۲۱ کال پورې د نفوذ او کنټرول جګړې څپې شدیدې شوې او وسله والو ډلو د سولې او پخلاینې خبرو اترو ته له ارزښت ورکولو پرته د قدرت د غځولو هڅې چټکې کړې.
د دې جګړو شدت د ملکي مرګ ژوبلې شمېر هم لوړ کړ او د رپوټونو له مخې، په منځني ډول هرکال درې زره ملکي کسان وژل کېدل.
د واټسن انسټیټیوټ څیړنو له مخې، په دې جګړه کې شپږ امریکايي ملکیان، ۷۴ د رسنیو کارکوونکي، ۴۴۶ د خیرښیګڼې سازمانونو کارکوونکي هم وژل شوي.
په لاندې ګراف کې لیدل کیږي، چې له ۲۰۰۱ کال نه تر ۲۰۲۰ کال پورې د ترهګرۍ ضد جګړې او طالبانو د بریدونو په پایله کې ملکي مرګ ژوبله کال پر کال لوړیږي.
امریکايي جنرالانو ، چې په افغانستان کې یې د جګړې قومانده پرغاړه درلوده، په دې اعتراف کړی چې د افغانستان جګړه د ملت جوړونې او دولت جوړونې لپاره نه وه.
د دې جګړې اصلي هدف د القاعدې او نورو ترهګرو ډلو له منځه وړل و، چې د سپټمبر د ۱۱مې نېټې او ورته نورو ترهګریزو پېښو مدیریت یې کاوه.
د امریکايي سرتېرو لپاره د جګړې هدف او د متحده ایالاتو خوندیتوب تر نورو هغو لوړ ارزښت و. په دې جګړه کې شاوخوا دوه زره ۳۲۴ امریکايي پوځیان او د هغوی درې زره او ۹۱۷ قراردادي سرتېري چې ددوی د تدارکاتو مسوولیت یې برغاړه درلود، ووژل شول.
د امریکا د متحدانو او ناټو لپاره هم دا جګړه د ۱۱۴۴ سرتېرو په بیه تمامه شوه، خو له دې سره سره تر اوسه د جګړې د روایت د تثبیت لپاره اصلي پوښتنې ته ځواب نه دی ورکړل شوی.
د جمهوري نظام امنیتي ځواکونه
په نړۍوالو متحدانو متکي یو ارماني ځواک د دې جګړې تر ټولو ازاروونکی او غمجن داستان لري. دا د افغان امنیتي ځواکونو داستان دی، چې د جګړې تر ټولو ستر بار او د ډګر د پرېښودو پیغور دواړه په اوږو وړي.
په ځانګړې توګه په ۲۰۱۴او ۲۰۲۱ کال کې چې یو خوا دغو ځواکونو ته د مسوولیتونو د لېږد بهیر، هغوی د جګړې لومړۍ کرښې ته سوق کړل او بل پلو د جګړې په ډګر کې یوازې پرېښودل شول.
دغو ځواکونو په تېرو دوه لسیزو کې تر ۸۰ زرو ډېر امنیتي سرتېري او پولیس له لاسه ورکړل، خو له دې سرښندنو سره - سره د جګړې پای د دوی لپاره خورا غموونکی و.
د افغانستان انټرنشنل د یو څېړنیز راپور له مخې، د ۲۰۰۱ کال له اکټوبر میاشتې د ۲۰۲۱ کال د اګسټ تر ۱۵مې نېټې پورې په افغانستان کې د جمهوري دولت څه باندې ۸۶ زره سرتېري، استخباراتي کارکوونکي او ملاتړي وسله وال وژل شوي، ۱۱۱زره ۴۸۱ ټپیان شوي او لس زره ۸۵۴ کسان معلول شوي دي.
دا مرګ ژوبله په مخامخ جګړو، ځانمرګو او چریکي بریدونو او د سړک غاړې بمونو په چاودنو کې رامنځته شوې ده.
له دې سره، یو شمېر بهرنیو بنسټونو لکه یوناما، کورنیو څېړنیزو مرکزونو، یو شمېر پوهنتونونو او رسنیو د افغانستان د جګړې د مرګ ژوبلې شمېرې په ګوته کړې، خو د اکثرو ترمنځ یې توپیر شته او د دی لامل هم اصلي معلوماتو او ماخذونو ته کم لاسرسی دی.
د افغانستان د پخواني جمهوري دولت د دفاع او کورنیو چارو وزراتونو، د ملي امنیت ریاست او د جمهوري دولت د ملي امنیت شورا د توحید د مرکز شمېرې ښیي، چې د افغانستان په شل کلنه جګړه کې ۳۱ زره ۷۲۲د ملي پوځ سرتېري وژل شوي، څه باندې ۴۴ زره ټپیان شوي او څلور زره او ۳۲۱ معلول شوي دي. د کورنیو چارو وزارت اړوند ملي پولیس، سرحدي پولیس، عامه نظم، سیمه ییز پولیس او د چټک غبرګون ۴۵ زره ۲۶۲ سرتېري وژل شوي، څه باندې ۵۶ زره ټپیان شوي او شپږ زره ۲۱۶ معلول شوي دي.
د افغانستان په شل کلنه جګړه کې د ملي امنیت ادارې اړوند ۹ زره ۵۱استخباراتي کارکوونکي، سرتېري او د ملي امنیت په مرسته پاڅون کوونکي وژل شوي، ۱۱زره ۳۷۱ ټپیان شوي او ۳۱۷ کسان معلول دي. د جمهوري دولت د توحید مرکز د معلوماتو له مخې، په افغانستان کې د صفري قطعاتو له جوړېدو څخه د دولت تر سقوط پورې ۴۳۲ د صفري قطعاتو سرتېري چې د امریکا په مستقیمه مالي او تخنیکي مرسته سمبال وو، وژل شوي او ۳۱۲ټپیان شوي.
سره له دې چې د مخالفو وسله والو، چې طالبان، پاکستاني جنګیالي، داعش، القاعده او د اسلامي حزب جنګیالیو د مرګ ژوبلې په اړه دقیق معلومات نه دي وړاندې شوي، د خپرو شویو رپوټونو د مقایسې پربنسټ، د طالبانو تر کنټرول لاندې د شهیدانو او معلولانو وزارت د شمېرو او د جمهوري دولت د امنیت شورا د رپوټونو په استناد، شاوخوا ۹۰ زره د جمهوري دولت مخالف وسله وال وژل شوي.
د ۲۰۲۱ کال تر اګست پورې یوازې د افغان طالبانو د وژل شویو جنګیالیو شمېر شاوخوا۵۳ زره تنه ښودل کیږي.
خو د دوی لپاره دغه مرګ ژوبله ډېره غموونکې نه ده، ځکه کابل اوس د دوی په لاس کې دی.
دې مرګ ژوبلې ته په کتو، افغانان دا پوښتنه خپل حق ګڼي، چې د اکتوبر پر اوومه د جګړې لپاره د امریکا د متحده ایالاتو مخکینی روایت ولې د جګړې په پای کې تغییر وخوړ او د سولې خبرو اترو په جریان کې کابل او ولایتونه یو په بل پسې د طالبانو ډلې لاسونو ته ولوېدل.
