د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
د افغانستان د ټولنې په اړه د بهرنیانو له څو ناسمو کلیشهيي انګېرنو څخه یوه دا ده، چې ګواکې افغانستان یوه قبایلي ټولنه ده او د ټولیزې ربړې و کړکېچ لامل یې همدا دی. دغه ناسمه انګېرنه په سوریه کې د پخوانیو یاغیانو او د نویو واکمنو ډلمشر ته هم ور رسېدلې ده.
احمد الشرع (ابومحمد الجولاني) د ۲۰۲۴ کال د دسامبر په ۱۸ مه نېټه له بي بي سي سره په یوه مرکه کې د خبریال د دې پوښتنې په ځواب کې، چې « ایا سوریه به په افغانستان بدله شي؟» وویل:
« دا دوه هېوادونه ډېر توپیر سره لري او بېل بېل دودونه لري. افغانستان یوه قبیلهيي ټولنه ده، خو په سوریه کې بېلابېل ذهنیتونه شته. موږ د ښځو په زدکړو باور لرو.»
ما په یوه بله مقاله کې هم کښلي وو، چې پخپله سوریه هم له بدوي ژوند څخه د اموریانو او بیا ارامیانو، هیتیانو، اکدیانو، سومریانو او نورو قبایلي پړاوونو تمدن ته ورسوله او د دغه قبایلي اړیکو فرهنګي ارزښتونه تر نن پورې د سوریايي مدنیتونو د ویاړ وړ میراثونه ګڼل کیږي.
اړوند مقاله دلته ولولئ: د تاریخ یوه بله پاڼه؛ سوریه او افغانان
په دې کې شک نهشته چې په افغانستان کې قومونه او قبایل شته، په ځینو سیمو کې یې قبیلهيي کوډونه لاهم دود دي، څه سیمې له قبایلي وضعیت څخه په راوتلو دي، ګڼې سیمې له فرهنګي پلوه ښاري شوې او قبایلي کوډونه یې ورو ورو پریښي دي، خو د قبایلي فرهنګ میراثونه د ارزښتونو په شان پالي.
دا د مدنیت په مزله کې د بشريت د تکاملي مختګ یو طبیعي پړاو دی، چې تقریباً ټولې ټولنې یې تېروي.
په نړۍ کې به د رومن، سلاویانو، ژرماتیکو (ژرمن)، فرانکانو، انګلو- ساکسونانو، سکیمو، سکاندینیایانو او لسګونو نورو قبایلي پړاوونو پر بنسټونو د نوي اروپايي تمدن د جوړېدو حکایت پرځای پرېږدو، چې همدا اوس لا د نړۍ تر ټولو ستره دیموکراسي (هیندوستان) یوه ترټولو ګڼقبیلوي ټولنه ده، چې لاهم قبیلوي پوړونه / کاستونه په کې ژوندي دي، خو هم د نړۍ یو چټک وده کوونکی اقتصاد دی او هم د نړۍ ستره سیکولره ولسواکي.
د بډای او ښیښه یي خلیج عربان لاهم بدوي قبایل دي او نړۍ له قبیلویت یا قبیلوي میراثونو ډکه ده.
له قبایلي پړاوونو څخه مخ په موډېرنو ارزښتونو لکه ښاریتوب، ولسواکي، بشري حقونو، ټولنیز نیاو، انسانپالنه، نړیوالتیا او نورو تهګام په ګام مزل د ټول بشریت ګډه هڅه و تجربه ده او دغه تکامل د بشریت طبیعي ځانګړنه بلل کیږي.
بشرپېژندونکي فکر کوي، چې له طبیعت څخه لرې کېدل انسان رنځوروي، تکنولوژي او صنعتي ژوند نهلیسم ته لار هواروي، ځکه خو بشر باید خپله تاریخي حافظه هېره نه کړي او په ټولیزه ناخوداګاه کې د قبیلوي ژوند فوسیلونه د فرهنګي ارزښتونو په شان خوندي وساتي.
نو پر دې بنسټ قبایلیت نه پېغور دی، نه د تمدن ضد ښکارنده او نه هم یوازې د افغانانو او افغانستان ځانګړنه.
په افغانستان کې د ویښتیا او روښانتیا یو پیغام باید دا وي، چې قبایلیت سم و پېژنو. دا د انګریزي ښکېلاک یوه دوښمنانه دسیسه وه، چې افغان قبایل یې په دې نامه نړۍ ته وحشي، روستهپاتې او نهسرهیوکېدونکي ګڼل، چې ګواکې قبایلي ژوند له تمدن څخه لرې ساتلي دي. حال دا چې په پټه ښه پوهېدل او موږ هم پوهېږو، چې دغو قبایلو په تاریخ کې لوی لوی تمدنونه رامنځته کړې دي. باختر، ګندهارا، بامیان، هډه، باګرام، بګرام، تیکسلا، اراکوزیا، هيتومنت، ساکستان و همداسې یې پسې درشماره په لسګونو روښانه و زرین تمدنونه د همدغو قبایلو نیکونو رامنځته کړي و تجربه کړي دي.
د افغانستان حاکمیتونه تل عرفي وو. جرګې او لویې جرګې یې د بومي ولسواکۍ تر ټولو غوره موسسې ګڼل کېدې او ان تر نن پورې لا بېسیاله دي. د افغانستان په نومهالي (معاصر) تاریخ کې دوه لویې ټولواکمنۍ ( هوتکي و دراني) دواړه د خلکو په ټولیزې (جمعي) ارادې و مخامخ رایې جوړې شوې دي.
په افغانستان کې د ښځو د حقونو لپاره مبارزه، په اروپا کې تر موډېرنو فیمینیستي غورځنګونو مشره ده. کله چې په افغانستان کې «ارشادالنسوان» خپرېده (مارچ ۱۹۲۱) ښايي په نړۍ کې به یوازې ښځو ته د ځانګړې شوې خپرونې تصور لا نه و زېږېدلی. په افغانستان کې د معارف نهضت او د ښځو تعلیم، د ښځو سپورت، کار، په کابینه کې غړیتوب، پارلمان ته ټاکنې و ټولنیز فعالیت که په نړۍ کې له لومړنیو نه وي، نو په سیمه کې خو تر ټولو نورو ګاونډيو ټولنو مخکښ دي. دا به ومنو، چې د افغانستان عرفي واکمنۍ د دې هېواد په قبایلي نظم کې ریښه لرله. خو دا هم نه هېروو، چې کله د اماني روښانه واکمني و د مشروطه نهضت بهیر د یوه ارتجاعي پاڅون په پایله کې راوپرځول شول او عصري قانونمنده نظام له منځه ولاړ، همدا قبایل وو، چې پاڅون یې وکړ او افغانستان یې وژغوره. بېرته یې د مشروطیت، اساسي قانون، متمدن نظام، ښوونځي، پوهنځي، برېښنا، د مشروطیت لسیزې، اخبار و ګوندي سیاست سره اشنا کړ.
د افغانستان ستونزه قبایلیت نه ده. بلکې هغه څه چې په افغانستان کې پېښیږي، د یوې نړیوالې استخباراتي سیالۍ تیاره میراثونه دي، چې افغانستان یې پرلپسې قرباني دی.
ښاغلی احمدالشرع او نور دې وپوهیږي، چې د افغانستان قبایل، د افغانستان فرهنګ او د افغانستان ټولنه هیڅکله د پوهنې او په تېره بیا د ښځینهوو د پوهنې پرخلاف نه ده. ان چې په افغانستان کې د خلکو په زړونو کې روښانه معتدل اسلام هم له دې سره کومه ستونزه نه لرله. د دې ادعا د ثبوت لپاره په افغانستان کې له قبیلوي او عقیدوي پلوه په تر ټولو ځانساتې سیمه لوی کندهار کې د ۱۳۳۰- ۱۳۴۰ – ۱۳۵۰ کلونو د پوهنې تاریخچه وګورئ، هلته د نجونو د ښوونځیو سویه و سلیقه وارزوئ، هلته له پوهنې سره د کورنیو مینه و علاقه وګورئ، بیا به د خپلې پوښتنې ځواب ترلاسه کړئ.
د افغانستان قبایلي، نیمه قبایلي او ښاري سیمو په خورا طبیعي او نورماله بڼه تکامل کاوه، افغانستان د عصري او متمدن ژوند تجربې په ارامۍ او خوښۍ راخپلولې، تر دې چې د ساړه جنګ په پلمه د برېژینسکي دکتورینو د افراطیت پروژه پاکیستان ته په ټيکه ورکړه او په میلیونونو ډالرو، پونډو او ریالو یې د افغانانو د مغزمینځلو او تکفیر کارخانې پرې ودانې کړې.
اوسني واکمن د نجونو د زدکړو د مخنیوي لپاره هېڅډول دیني یا فرهنګي استدلال نهلري. دوی پخپله هم وايي، چې د نجونو زدکړې فقط بندې دي، دا چې ولې؟ موږ خپله هم نه پوهیږو؟ ځکه نه په دیني لحاظ ورته استدلال لري او نه هم په فرهنګي.تر دې لا خواشینونکې دا ده، چې دوی په دې برخه کې استدلال هم منع کړی دی. دوی وايي د نجونو د زدکړو لپاره استدلال یعني مخالفت او مخالفت یعنې کفر.
په اسلام کې د نجونو د زدکړو د مخنیوي لپاره دلایل نه لري، ځکه په ټوله اسلامي نړۍ کې بلځای داسې بندیز نهشته. پر افغانستان واکمن د احمدالشرع ډلې بریا ته خوښ وو، چې ښايي دوی ته ورته تیاره قوانین به حاکم کړي، خو د احمدالشرع روستي پېغور پرځای کېنول او ورویېښووله چې په اسلام کې داسې څه نهشته.
خبره پاتې شوه د افغاني فرهنګ ( چې واکمن په غلطه ورته فرانسوي اصطلاح «کلتور» کاروي) ، په فرهنګ خو اول دوی پوهیږي نه، ځکه فرهنګپوهه پخپله یو عصري علم دی او دوی د عصري علم مخالف دي. دویم دا چې دوی ګوري همدغه قبایلي، مسلمان او پر خپلو فرهنګي ارزښتونو ټینګ افغانان په تېره یوه پېړۍ کې هرکله چې ورته موقع ورکړل شوې او نیم و نیمکله ثبات و امنیت یې لرلای په ډېره تنده او حرص یې د خپلو بچو زدکړو ته ملا تړلې ده. وچه ډوډۍ یې خوړلې، خو لور او زوی یې ښوونځي و پوهنځي ته استولی. د پکتیا هغه سپینږیری چې خپلې لوڼې یې په بایسکل هره ورځ ښوونځي ته بوولې د یوې قبایلي سیمې بېلګه ده.
ښاغلی احمدالشرع دې خبر وي، چې د افغانستان تر سقوط روسته اته میلیونه افغانان ولې له خپل وطن څخه وتلي دي؟ که سمه سرشمېرنه وشي، ښايي د وتلیو سمه نیمايي برخه یې د هغو سیمو وي، چې هلته لاهم قبایلي ارزښتونه واکمن دي، دوی ولې وتلي؟
ټول به درته ځواب ووايي: ځکه زموږ بچیانو په تېره بیا لوڼو په افغانستان کې د زدکړو امکانات له لاسه ورکړل. د سوریې خلک به له جګړو او د بشاراسد له مستبد رژیم څخه ویرې کډوال کړي وي، خو میلیونونه افغانان – چې ښاغلی شرع یې قبایلي ټولنه بولي – په ښوونځي و پوهنځي پسې د کډوالۍ رنځ ګاللی دی.
فرهنګي ښکارندې په تاریخي حافظه او مخینه کې ریښې لري، حال دا چې په افغانستان کې له ښوونځي و پوهنځي او د نجونو له زدکړو سر دوښمني ایله نیمه پېړۍ مخینه لري، چې د لویدیځ فکري مرکزونو د پاکیستان دیوبندي مدرسو ته د داسې زهرجن مخنیوي حکم ورکړی دی. دلیل یې هم دا دی، چې د دوی په غوښتنه باید افغان مېرمنې په سیمه کېد دوی د سیالانو په ضد وړیا ځانمرګي وزیږوي او یوه ژوندۍ، خوشاله، بافرهنګه او ویاړلې ټولنه د افراطیت او وحشت دوزخ ته ورټېلوهی.
د نړیوالو په ذهنیتونو کې باید دغه غلطې کلیشې ړنګې کړای شي او دا په یوه ژوندي بحث بدله شي، چې که افغانانو د پاکیستان د استخباراتي مدرسو تکفیري طلسم ورمات کړ، نړۍ به وګوري، چې د همدې قبایلي، نیمه قبایلي او ښاري افغانانو ټولنه څومره او څنګه د خپلو بچیانو، په تېره بیا لوڼو، له زدکړو، کار او ټولنیز فعالیت سره لیونۍ مینه لري.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
په دواړو حالتونو کې د حکومتي ځواکونو ماته ناڅاپي او یومخیزه وه.دا لا معلومه نه ده چې د اسد د وسلو له زېرمو، چې زیاتره یې د شوروي او روسیې جوړې وسلې دي، څومره د "هیئت تحریر الشام" یاغیانو لاس ته ورغلې دي، په داسې حال کې چې تېره اونۍ د اسراییل هوايي بریدونه د دغو زېرمو د ډېرې برخې پر له منځه وړو متمرکز وو، چې جنګي کښتۍ، جنګي الوتکې او وسله تونونه پکې شامل دي.
داموضوع لا پیچلې کوي، چې نورې وسلې هم کېدای شي له هغو روسي سرتیرو او کرایه شویو جنګیالیو پاتې وي، چې له خپلو اډو څخه د تېښتې په حال کې وو. دا اډې د طرطوس او لاذقیې له لویو روسي اډو څخه بهر وې، چې اوس له هغه ځایه د سرتېرو او تجهیزاتو د منظم ایستلو هڅې روانې دي. یوه خبره څرګنده ده: له لسیزو نړیوال ملاتړ وروسته دواړو رژیمونو د تمویلوونکو هېوادونو د ورکړل شویو وسلو او مهماتو غرونه پرېښودل، خو د دوی له سقوط څخه کوم ملاتړی ډېر زیانمن شو؟ امریکا که روسیه؟
په روسۍ وسلو سمبال سوریايی پوځ
د روسیې-سوریې د وسلو اړیکې د سړې جګړې له وخت راهیسې هغه مهال پیل شوې چې شوروي اتحاد د خپل ستر پوځي صنعتي کمپلکس په مرسته الوتکې، ټانکونه، توپونه او توغندي خپلو متحدو هېوادونو ته لیږدول. د سټاکهولم نړیوالې سولې څېړنیز انستیتوت د معلوماتو له مخې، له ۱۹۵۰ کال څخه تر ۱۹۹۱ کال پورې د سوریې د ټولو وسلو د وارداتو ۹۴ سلنه برخه د شوروي وسلو تشکیلوله.
سوریې د ۱۹۶۷ او ۱۹۶۳ عرب-اسراییل جګړو پر مهال د وسلو او تجهیزاتو پراخ زیانونه ولیدل. خو له ۱۹۷۵ څخه تر ۱۹۹۱ کال پورې شوروي د حافظ الاسد ځواکونه بیا سمبال کړل. دوی سوریې ته ۲۰ بم غورځوونکې الوتکې، ۲۵۰ جنګي الوتکې، ۱۱۷ چورلکې، ۷۵۶ ځان خوځوونکي توپونه، ۲۴ سوه د پلیو ځواکونو جنګي وسایط، دوه زره او ۵۵۰ ټانکونه، لږ تر لږه ۷،۵۰۰ ټانک ضد توغندي او له له ۱۳ زرو څخه زیات ځمکهوا توغندي ورکړل.
په ۲۰۱۱ کال کې د سوریې د کورنۍ جګړې په پیل کې د سوریې هوايي ځواک شاوخوا ۷۰۰ ثابتې چورلکې او الوتکې درلودې. د ځمکنيو ځواکونو په واک کې شاوخوا پنځه زره ټانکونه، څلور زره زغره وال ګاډي، ۳۴۰۰ توپونه، دوه زره او شپږ سوه ټانک ضد وسلې او شپږ سوه کشفي وسایط وو.
د دې وسلو ډېره برخه د یاغیانو پر مورچو او وروسته د داعش پر وړاندې سختې ښاري جګړې کې له منځه یووړل شوه. ازادو څېړونکو د عکسونو او ویډیوګانو په مرسته ثابته کړې چې د سوریې پوځ له ۲۰۱۱ کال څخه تر ۲۰۲۰ کال پورې لږ تر لږه درې زره او ۳۸۰ ټانکونه او زغره وال وسایط له لاسه ورکړي دي. د جګړې په بهیر کې روسیې د اسد ځواکونو ته د جنګي الوتکو، چورلکو، سلګونو ټانکونو او زرګونو ټانک ضد او د هوايي دفاع توغندیو مرستې ور کړې.خو څنګه چې په دې میاشت کې ولیدل شول، یوازې وسلې د رژیم پایښت نه شي تضمینولای.
دا لا معلومه نه ده چې د اسد رژیم څومره ټانکونه او زغره وال وسایط پرېښي دي. «اوریکس» د جګړې بله څارونکې سرچینه ده، چې له رژیم نه یې د تحریر الشام لاس ته د ورغلو تجهیزاتو رپوټ ورکړی دی. په دغو نیول شویو وسلو کې لږ تر لږه ۱۵۰ ټانکونه، له ۷۵ زیات توپونه، ۶۹ د پلیو ځواکونو جنګي وسایط او ۶۴ څوراکېټه ویشتونکې وسلې او هوايي ضدتوپونه شامل دي.
خو ممکن د تحریر الشام د وسلو زیرمتون د جګړې له پای ته رسېدو وړاندې لا ستر زیان لیدلی وي. تېره اونۍ د اسراییل پوځ په سوریه کې شاوخوا ۵۰۰ اهداف وویشتل او ادعا یې وکړه چې د اسد د رژیم ۷۰ او ۸۰ سلنه پوځي وړتیا یې له منځه وړې. د اسراییل پوځ ویلي،د دوی بریدونو د اسد د رژیم د توغندیو او نورو ستراتیژیکو وسلو ډېره برخه ویجاړه کړې، چې سکاډ، کروز او ځمکهوا توغندي، بې پیلوټه الوتکې، جنګي الوتکې، بریدګرې چورلکې او ټانکونه پکې شامل وو.
د روسیې مرسته شوې وسلې د ایران تر ملاتړ لاندې ډلو هم لوټ کړې دي. داسې رپوټونه شته چې «کورنیټ» ټانک ضد توغندي د سوریې له لارې لبنان ته رسېدلي دي.
د طالبانو په پرتله د سوریې د تحریرالشام لاسته راوړنې ډېرې مهمې وې. د امریکا د دفاع وزارت رپوټ ښیي چې د افغانستان له سقوط وروسته طالبانو ته د اووه میلیارد ډالرو په ارزښت تجهیزات په لاس ورغلي دي.
خو د وسلو د شمېر پرتله کول یو لوی توپیر لري: روسیې ډېرې داسې وسلې له لاسه ورکړې چې اوس ورته اړتیا لري، په داسې حال کې چې امریکا خپلې زړې وسلې په افغانستان کې پرېښودې.
د تحریرالشام په پرتله د طالبانو بری څنګه و؟
د امریکا حکومتي څارونکو اټکل کړی چې طالبانو درې کاله وړاندې د لویدیز ملاتړي افغان حکومت له سقوط وروسته له۷ میلیارده ډالرو ډېر امریکایي تجهیزات ونیول. د امریکا د دفاع وزارت د ۲۰۲۲ کال د اګست میاشتې رپوټ ښيي چې امریکا طالبانو ته د څلور اعشاریه ۱۲ میلیارده ډالرو په ارزښت ځمکني وسایط او د ۹۲۳ میلیونه او ۳۰۰ زره ډالرو په ارزښت پوځي الوتکې پرېيښي دي. د کانګرس لپاره په یوه ناډاګیز شوي رپوټ کې ویل شوي چې د هوايي برید ۹ زره او ۵۲۴ مهمات، ۴۰ زره وسایط، ۳۰۰ زره سپکې وسلې او یونیم میلیون مرمۍ پرېښودل شوې وې.
اوس طالبان خپله هوايي ځواک لري. د امریکا د حکومتي څارونکو د ۲۰۲۲ کال د نومبر میاشتې په یوه رپوټ کې راغلي: «د طالبانو له واک ته رسېدو شاوخوا دوه اونۍ مخکې، د دفاع وزارت د اسنادو له مخې د افغان هوايي ځواک په واک کې ۱۶۲ امریکایي ورکړل شوې الوتکې وې، چې له دې څخه ۱۳۱ د استفادې وړ وې.»، خو افغان پیلوټانو شاوخوا یوه برخه دغه الوتکې او چورلکې په وروستیو ورځو کې تاجکستان او ازبکستان ته یووړې. نورې ۸۰ الوتکې امریکايي ځواکونو د کابل په هوايي ډګر کې له کاره وغورځولې. ځینې یې ښايي وروسته طالبانو بیا ترمیم کړې وي. په همدې وخت کې طالبانو د شوروي دورې له پاتې الوتکو کار اخستی څو سرتیري، پوځي او بشري توکي او د رژیم چارواکي پکې ولېږدوي.
د امریکا له وتلو وروسته افغانستان د وسلو د یوه ستر بازار په څېر شو. داسې رپوټونه شته چې امریکایي وسلې په کشمیر، پاکستان او غزه کې کارول شوې او دا وسلې به په راتلونکي کې حتمي په نورو جګړو کې هم ښکاره شي. کارپوهان ادعا کوي چې دا د تاریخ د لویو وسلو د انحراف یوه ستره پېښه ده.
خو د افغانستان او سوریې د وسلو د شمېر پرتله کولو تر شا یو مهم توپیر شته. روسیې داسې وسلې پرېښودې، چې اوس ورته ډېرې په کار دي، خو متحده ایالتونو په افغانستان کې خپل ډېر پرمختللي تجهیزات پرېنښودل. افغان ملي اردو او پولیس د داخلي امنیت لپاره ډیزاین شوي وو او زیاتره یې د امریکا په دویمو او درېیمو درجو تجهیزاتو سمبال وو، چې د یوه سپک وسلهوال پاڅون د مقابلې لپاره یې بسنه کوله. د امریکا ډېره وسله په داسې حال کې پرېښودل شوه چې انتقال یې ګران تمامېده او نظامي ارزښت یې دومره نه و چې دې هڅې ته یې ارزښت ورکړي. د ډېرو امریکایي وسایطو پرېښودل یا کباړ ارزانه تمامېدل.
بلخوا، روسیې د ۲۰۲۲ کال په فبروري میاشت کې د اوکراین جګړې له پیل راهیسې زرګونه جنګي وسایط، الوتکې او حتا جنګي کښتۍ له لاسه ورکړې دي. رپوټونه وايي چې روسیې تر اوسه پورې شاوخوا اته زره او ۸۰۰ زغره وال جنګي ګاډي، له درې زرو ډېر ټانکونه او نږدې ۲۵۰ جنګي الوتکې او چورلکې له لاسه ورکړې دي. یوازې د اوکراین د اووډیویکا ښار د پنځو میاشتو جګړې په ترڅ کې روسیې شاوخوا ۳۰۰ ټانکونه له لاسه ورکړل.
حتا په یوه «جګړه ييز اقتصاد» کې هم د نویو وسلو تولید دغه زیانونه نه شي جبرانولای. د روسیې د شوروي دورې وسلې او مهمات خورا کم شوي، ځکه زاړه ټانکونه او زغره وال وسایط یې په جګړو کې استعمال کړي دي. د توپ چوړونې د توکو لپاره ماشینونه کم دي او دا ددې لامل شوی چې د توپونو بېرلونه په پراخه کچه بیا استعمال شي، چې دا د دونباس په خونړۍ جګړه کې خورا حیاتي مساله ده. رپوټونه وايي روسیه د ځینو ځانګړو وسلو له کمي سره مخ ده، چې ښايي د ۲۰۲۵ کال په پیل کې د روسیې د جګړې وړتیا محدوده کړي.
برعکس، د طالبانو [لاس ته لوېدلي] اېم ۱۶ ټوپک او فورډ رینجر ګاډي داسې څه نه دي چې یوه جدي مخالف ته دې ستر ګواښ شي، خو د سوریې وسلو یوه واقعي پوځي وړتیا رامنځته کولای شوای. ډېری دا محاسبې اوس د اسراییلي بریدونو له امله فرضي شوې دي، ځکه اسراییل د سوریې پوځي اډې او تاسیسات په نښه کړي دي. د شمېر او د وسلو د ډولونو له مخې روسیې او په دمشق کې د هغې پخواني متحد په افغانستان کې د امریکا د پاتې وسلو په پرتله، ډېر لوی زیان کړی.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري خو د چا ملاتړ نه کوي.
سرچینه: فارن پالیسي
لیکوالان: ګیل بارن ډولر او متیو سي. مای
دا امر چې د دې رژیم مرکزي قوماندانۍ خپور کړی خپلو عسکرو ته یې په ټینګار یادونه کړې چې " ان د خلکو په ځانګړي ډول د ښځو په لباس به کار نهلري، ځکه سوریایان یو متمدن ملت دی او د هر وګړي عزت او درناوی یې باید خوندي وي."
دا په ښکاره د یوې جنګ ځپلې سوریې لپاره ښه خبر دی، ځکه هغه ډله چې وړاندې په تاوتریخوالي، افراطیت او وژنو کې ښکېله وه؛ نن نسبتا نرمه پالیسي مخته وړي.
د هییت تحریر الشام ډله او ورسره یې ایتلافي ډلې دومره هم سپېڅلي نهدي، څومره چې رسنیو تبلیغ کړل. د دوی پخوانۍ کړنې، جګړه کې بری او راتلونکی سیاست یو جلا بحث دی.
په هر حال زما د لیکنې اصلي موخه د سوریې په څېر د یو بل جنګ ځپلي هېواد د وګړو وضعیت دی چې نن پرې خپله خاوره جهنم ګرځېدلې او ان د خپل لباس اغوستو واک و اختیار لاس کې نهلري.
ښکاره د سوریې جنګي ایتلاف هم لکه د افغانستان په څېر د بشار اسد د رژیم پر ضد بریا ته ورسېد. د دوی سیاست هم لکه په کابل کې د واکمنو شعار د اسلام بشپړ عملي کېدل دي؛ خو هغه چې دمشق کې وشول او هغه څه چې کابل کې روان دي؛ له یوه دین دوه تعریفه را پېژني.
هغه اسلام چې په سوریه کې حاکم شوی، زدهکړه روا بولي، د خلکو شخصي حریم ته درناوی د اسلام برخه ګڼي، د نجونو او ښځو لپاره په ټولو برخو کې اشتراک یو حتمي امر مني، ملي سرود په رسمیت پېژني، ملي بیرغ ورته د خپلې ډلې له بیرغ وړاندې د ملي ارزښت په توګه مطرح دی او لنډه دا چې ټول هغه اصول چې نننۍ متمدنه نړۍ یې لري؛ د سوریایانو لپاره یې غواړي.
بر عکس په کابل حاکم شوی اسلام بیا نور څه وايي. په دې اسلام کې ښځه مینځه یا غلامه ده چې د زدهکړې، کار، سیاست او ان تفریح حق نهلري، غږ یې محرم دی، مخ یې عورت او ان لاس لیدل یې د شهوت را پارېدو وسیله.
همدا ډول په دې اسلام کې هیڅوک د یوه طالب پر وړاندې د غږ پورته کولو حق نهلري، کار نهشي غوښتی، د اولاد لپاره د تعلیم غوښتنه یې د نظام ضد بغاوت یادېږي، په استخباراتي کړنو یې بحث کفر مطلق دی، د وطن د معدنیاتو په چور تالان یې نیوکه تخریب او په امیر خو یې نیوکه "بلا تشبیه"د پیغمبر په نبوت شک ښودل دي.
اوس جالبه دا ده چې له اسلامه د دې ګونو روایتونو راویان درګرده اخته دي له کابله د دمشق بریا ته نڅاوې کوي، انسان حیران شي چې واښه خوړونکي به هم په دومره تناقض کې ژوند وکا.؟
اصلي خبره دا ده چې په کابل واکمنو د افغانستان لپاره د اسلام هغه نسخه راوړې چې استخباراتي ده او په هغه قلم لیکل شوې چې رنګ یې د یوه لوی ملت وینې دي او د همدې ملت د انزوا او بربادۍ لپاره جوړ شوی دی.
دا نسخه د اسلام افراطي تعبیر دی چې قصدا او بې له کومې اسلامي مخینې او روایت د استخباراتو په خونو کې جوړ شوی او د افغانستان د لهمنځهوړو لپاره را انتقال شوی دی. هو با هو لکه د ګوډ او ړوند ملا اسلام چې د هر روښان فکره د وژنې حکم له ځان لري او هره هغه دروازه بندوي یا یې لهمنځه وړي چې د ابادۍ لپاره پرانستل کېږي.
اوس د اسلام له دې روایت سره مبارزه د هغه ملت دنده ده چې د همدې اسلام پاکه نسخه یې د خپلو نېکونو په وسیله تر نورو لېږدولې وه. په دې مبارزه کې باید دا ملت د بلې هر تکیې پرته په خپل زور و قوت دا افراطي تعبیر مسخه کړي او وښيي چې افغانان د یوه با عظمته قوم په توګه د دې لارې پیروان نهدي.
اوسمهال د افغانستان خلکو ته په یوه وخت کې دوه مبارزې ور تر غاړې دي چې د افراطیت ور تر غاړه کېدونکی ځنځیر مات کړي او همدا ډول خپل راتلونکی نسل د اسلام د دې افراطي تعبیر له زدهکړې وساتي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري خو د چا ملاتړ نه کوي.
دا ځکه چې د پاکستان د اپوزیسیون په بند کې ناست مشر عمران خان د خپل سیاسي ګوند تحریک انصاف غړو او حامیانو ته غږ کړی و چې د نومبر په څلرویشتمه په ګڼ شمیر اسلام اباد ته د پرلت لپاره راشي او تر هغه وخت دې خپل پرلت ته ادامه ورکړي چې دولت یې غوښتنې نه وي منلې.
د پي ټي ای په غوښتنو کې د فرورۍ په میاشت کې شوې ټول ټاکنې ملغا کول، په اساسي قانون کې لږ وخت وړاندې د فعلي حکومت په وړاندیز راغلی شپږویشتم تعدیل ختمول او د عمران خان په ګډون د ټولو سیاسی بندیانو خوشي کول شامل و.
د پاکستان مرکزي حکومت او د پنجاب ایالتي حکومت اسلام اباد ته د مظاهره کوونکو د تګ د مخنیوي لپاره کلک تیاری نیولی و، ځکه د پنجاب نه ډیر لږ خلک په دې وتوانیدل چې اسلام ا باد ته ځان ورسوي، خو بیا هم د پښتونخوا نه چې د عمران خان ګوند واکمن دی تر ۴۰/۵۰زرو پورې کسان د دغه ایالت د سر وزیر علي امین ګنډه پور او د عمران خان د میرمنې بشرا په مشرۍ اسلام اباد ته په دویمه ورځ ورسیدل.
دوی په لاره څو څو ځایه پولیسو ایسار کړلپه دوی باندې یې اوښلن ګاز وشینده،په کانتینرونو یې ورته لارې هم تړلې وې ، خو دوی بالآخره پلازمینې ته ورسیدل او د اسلام اباد په قلب کې په ډي چوک کې یې پرلت پیل کړ.
د داخله چارو وزیر محسن نقوي او د اطلاعاتو وزیر عطاالله تارړ اول د مظاهره کوونکو په ضد د څو ورځو تبلیغاتي جګړه هم پیل کړې وه، خو خبره د دې نه وراني ته واوښته چې دغو مرکزي وزیرانو ،چې دواړه پنجابیان دي،خپله تبلیغاتي جګړه د عمران خان تر ګوند محدوده نه وساتله او د ټولو پښتنو او افغانانو په ضد یې تبلیغات پیل کړل.
دې وزیرانو په مظاهره چیانو تور پورې کړ چې دوی له خپل ځان سره د افغانستان نه راغلي دهشتګرد هم اسلام اباد ته په دې موخه راوستي دي چې پر حساسو مرکزونو ترورستي بریدونه وکړي.
د پاکستان د مرکزي حکومت وزیرانو د نومبر په پنځویشتمه په افغان مهاجرینو د مظاهره چیانو سره یو ځای په اسلام اباد د برید تور پورې کړ او جالبه دا ده چې سره د دې چې دوی باصلاحیته وزیران وو او ټول دولتي امکانات او منابع یې په لاس کې وې، خو بیا یې هم د دغو ناوړه تورونو په حق کې هیڅ ثبوت وړاندې نه کړی شو.
د پاکستان د مرکزي حکومت د دغو پنجابي وزیرانو له خوا د دغه کرغیړن کمپاین درې غټې موخې لرلې.
وړومبۍ موخه دا وه چې پاکستان کې د سیاسي قدرت په لوبه کې پنجاب کلیدي سنګر دی، د پاکستان د ټولو نفوسو شپیته فیصده پنجاب تشکیلوي.
د پاکستان د پوځ د پرسونلو مطلق اکثریت پنجابیان دي او د پاکستان د سیاسي قدرت درې اصلي لوبغاړي د اردو لوی درستیز جنرال عاصم منیر، د واکمن ګوند مسلم لیګ ریس نواز شریف او د اپوزیسیون زعیم عمران خان درې واړه پنجابیان دي، نو چا چې پنجاب وګاټه هغه به په اسلام اباد بادشاهي کوي، نو ځکه دې وزیرانو غوښتل چې په پنجاب کې ویره خوره کړي چې د افغانستان او پښتونخوا څخه په پنجاب یرغل شوی او مرکزي حکومت او پوځ د پنجاب دفاع کوي، نو ځکه باید پنجابیان د مسلم لیګ حکومت او پوځ سره ودریږي او مرسته ورسره وکړي.
د حکومتي کمپاین دویمه موخه دا وه چې نړیوالو ته داسې ښکاره کړي چې ګویا په اسلام اباد کې نارامي او پروتستونه د پاکستان داخلي او ځايي سیاسي مسله نه ده ، بلکې دا خلک د افغانستان په لمسون د شمال نه راغلي او غواړي چې پاکستان په سیاسي او امنیتي توګه بې ثباته کړي.
د کمپاین دریمه موخه د حکومت د دغه تور مضبوتول و چې د پي ټي ای پروتست سیاسي نه دی. دا تشه اسلام اباد ته د ترهګرۍ د رالیږدولو لپاره یوه لوبه دهاو دا چې افغانان/پښتانه په پاکستان کې د ترهګرۍ خورولو اصلي عاملین دي او د دوی په ضد د پاکستان د پولیسو او پوځ خشونت روا دی.
له دې تبلیغاتو نه وروسته د نومبر د پنځویشتمې او شپږویشتمې تر منځ شپه کې د پاکستان پوځیانو د هغې ټولې سیمې بریښنا پرچاو کړه او بیا یې په مظاهره چیانو حمله وکړه، مخامخ ډزې یې ورباندې وکړې، د پنځلسو شاوخوا کسان ووژل شول اود زخمیانو شمیره په سوونو دی، خو د پاکستان په میډیا قدغن ولګید چې هغوی به د مرګ ژوبلې او یا د توقیف شویو پښتنو خبرونه نه نشروي.
د دې نه وروسته د اسلام اباد پولیسو د ښار په ټولو سیمو کې د پښتنو او افغان مهاجرینو توقیفولپیل کړل. هغوی یې کورونو، بازارونو او سړکونو کې ونیول، د مدافع وکیلانو وینا وه چې هغوی لږ تر لږ دوه زره بندیان وشمیرل، په دوی کې په سوونو افغان مهاجرین هم وو.
هسې خو په ۱۹۴۷کې د پاکستان د تاسیس د وخت نه د قدرت واګېد پنجاب د بیروکراسۍ په لاس کې وې خو په ۱۹۷۱کې د بنګالیانو د بیلیدو نه وروسته په پاتې پاکستان کې پنجابي اشرافیه د مطلق واکدارانو نقش غوره کړی دی.
دوی د بلوچستان او پښتونخوا د اومو مودو په ذخایرو ګیډه اچولې ده او د دغې خاورې ولسونو سره د برده ګانو برخورد کوي.
په بلوچستان کې د بلوڅو په ضد په اوه اویا کلونو کې پنځه غټ پوځي عملیات شوي، د پښتونخوا نه د تیرو پنځوسو کالو نه پاکستاني جنرالانو په افغانستان کې د نیابتي جنګونو د سازماندهۍ مرکز جوړ کړی دی.
په دې وخت کې جنرالواکي پښتنو ته ځکه په قهر ده چې په تیرو څو کلونو کې د پښتونخوا په هره سیمه کې د ترهګرۍ او نظامي ګرۍ په ضد په پرله پسې توګه تظاهرات شوي او ځايي پرګنو په واز کومې ویلي دي، چې د پاکستانی جنرالانو له خوا د ضرب استحکام په نوم اعلان شوي پوځي عملیاتو مخالف دي، د اسلام د نزدې ورځو د وژلو، نیولو او ځورولو یو هدف له پښتنو نه د دغې غړولو غچ اخستل هم و.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
سره له دې، چې ګڼ لوري د واکمن استبداد او ناورین پر وړاندې مبارزې ته ګڼې داعیې لري او اکثره دغه داعیې برحقه او د منلو وړ دي، خو داسې داعیې لږې تر سترګو کیږي چې ګڼ لوري پرې ګډ دریځ ولري او پوره کولو ته یې ګډ کار وکړي.
دلته به دې بحث ته لږ تم شوو، چې اساسي قانون څنګه د یوې لویې داعیې په توګه ګڼ لوري پر ځان ټولولی او له اوسني ناورین څخه د افغانستان د ژغورلو لپاره منسجمولای شي؟
ملي او نړۍوال اعتبار
د افغانستان اساسي قانون، چې په ۱۳۸۲ هجري لمریز کال(۲۰۰۴) کې د لویې جرګې له خوا تصویب شوی و، د افغانستان د معاصر تاریخ تر ټولو ستر حقوقي سند ګڼل کیږي.
دغه سند له څو لسیزو خونړیو جګړو او بې قانونۍ وروسته د یوه نوي پړاو په درشل کې د افغانستان د نوي نظم بنیادونه رامنځته کړل.
د اساسي قانون له جوړیدو وروسته په افغانستان کې په لومړي ځل د ولسمشرۍ ټاکنې د خلکو له پراخ ګډون سره ترسره او ورپسې نورې ټاکنې او د ولسواکۍ ځینې نور بشپړ یا نیمګړي تمرینونه وشول.
د طالبانو له خوا لغوه شوی اساسي قانون، تقریباً نورو ټولو لوریو او خلکو تایید او په رامنځته شویو پروسو کې یې ګډون کړی.
له حقوقي پلوه، یاد شوی سند اوس هم مشروعیت لري، ځکه کومې مشروع ملي مرجع ځنډولی یا لغوه کړی نه دی؛ بلکې یوې نا مشروع ډلې لغوه کړی او پر ځای یې خپله استبدادي ایډیالوژي واکمنه کړې ده.
د افغانستان په اساسي قانون کې د نظام او ټولنې له جوړښت او اساسي ارزښتونو نیولې ، د واک مشروعیت او د دغه مشروعیت د تامینولو تر پړاوونو، د ملي یووالي او انسجام تر ساتلو، د خلکو د اساسي حقونو او ازادیو تر تضمین او د نړۍوالې ټولنې د یوه مسوول غړي په توګه د افغانستان تر تعهداتو پورې ټولې برخې روښانه شوي.
دا قانون پر ملي سربېره نړۍوال مشروعیت هم لري، ځکه نړۍوال یې په دیموکراتیکه توګه د رامنځته کیدو او تصویب شاهدان دي او تېرو دوه لسیزو کې د افغانستان تعاملاتو هم له دغه قانون څخه سرچینه اخیسته.
مشروعیت، مشروعیت پياوړی کوي
ګڼ غیر طالب لوري، واکمنه ډله او واکمني یې غیر مشروع ګڼي، خو د خپل مشروعیت د پياوړتیا سند یانې اساسي قانون ته د اساسي داعیې په توګه فکر نه کوي.
دوی کې ځینې د سلیقو او وړو لیدلورو په دایره کې ایسار او اساسي قانون سره د سیاسي نظام د ښودلي موډل، یا نورو مسایلو په اړه ښایي اختلاف ولري، خو دې ته نه ګوري چې د قانون له واکمنیدو سره پر قانون بیا کتنه او بحث نا ممکن نه دي.
واقعیت دا دی، چې د ځینو جریانونو داسې سطحي چلند هم د طالب له بیا واک ته رسیدو او دوام سره مرسته کړې او نور نه باید ځان او نور د خپلو بې تدبیریو او سلیقو قرباني کړي.
غیر طالب لوري ښایي له همدې امله وخت پر وخت له بېلابېلو پوښتنو سره مخ کیږي، چې په ځینو برخو کې ورته بې ځوابه پاتې کیږي.
مثلاً: دوی که طالبان نامشروع ډله ګڼي، د خپل مشروعیت سرچینه یې څه ده؟
د دوی برتري پر طالب په څه کې ده؟
دوی څه غواړي؟
څنګه او د څه پر اساس یې غواړي او که احیاناً طالب سم نه شي او وپرځول شي دوی به افغانستان کوم لور ته بیایي، د لارې نقشه او اساس به یې څه وي؟
دا لوري که فکر وکړي، ښایي قانع شي چې د دوی د مشروعیت لپاره تر ټولو ښه سرچینه او د پورتنیو او ډېرو نورو پوښتنو د ځواب لپاره لغوه شوی اساسي قانون یو بې بدیله جامع سند دی. دا سند د غښتلي ملي او نړیوال مشروعیت له لرلو سره کولای شي چې ټولې خواوې او خلک لږ ترلږه د طالب واکمنۍ د مخه ارزښتونو پر محور را ټول او د سراسري ملي، مشروع او هدفمندې مبارزې مسیر ته سوق کوي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
