د ایران د بهرنیو چارو وزارت ویاند اسماعیل بقایي، په یوه خبري غونډه کې وویل چې له هلمند او نورو هغو سیندونو د ایران د اوبو حق چې دغه هېواد ته بهیږي، تل د تهران او کابل د خبرو اترو د اجنډا یوه ثابته برخه وه او په راتلونکي کې به هم وي.
اسماعیل بقايي د اوبو په برخه کې همکاري د دواړو هېوادونو د همکاریو لپاره مهمه بولي.
هغه زیاته کړه، « موږ باور لرو چې د اوبو په برخه کې همکاري کولی شي د ایران او افغانستان ترمنځ د اړیکو یوه قوي نقطه وي او د دواړو هېوادونو د همکارۍ یوه مهمه برخه وګرځي».
بقایي همداراز وویل چې د ښه ګاونډیتوب سیاست، تاریخي اړیکې، تمدني او فرهنګي تړاوونه او نورې مختلفې اړیکې چې د دواړو ملتونو ترمنځ دي، دا ایجابوي چې دواړه هېوادونه په دې موضوع کې یوې موافقې او تفاهم ته ورسېږي.
هغه وړاندوینه وکړه، چې دغه هوکړه «له لاسرسي لرې نه ده».
د ایران د بهرنیو چارو وزارت ویاند له دې وړاندې له طالبانو غوښتي و، چې دغه هېواد ته د بهېدونکو اوبو پر وړاندې خنډونه لري کړي.
نوموړي په افغانستان کې پر جوړېدونکو بندونو او ایران ته د تلونکو اوبو د کچې پر اغېزمنېدو اندېښنه ښودلې وه.
ایران پر کمال خان او پاشدان بندونو نیوکې لري، چې د اوبو مهارول ددوی پر اوبي زیرمو او ډنډونو ناوړه اغیزه کوي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال عباس ستانکزي د ښځو په وړاندې د بېعدالتۍ په اړه وینا په نړۍوالو رسنیو کې پراخ پوښښ موندلی دی. رویټرز د ستانکزي څرګندونې د طالبانو د یوې داسې تګلارې په وړاندې تر ټولو توندې نیوکې بللې چې د دې ډلې نړۍوالې انزوا ته یې لاره هواره کړې.
په همدې توګه سي اېن اېن د عباس ستانکزي وروستۍ وینا «د ملا هبتالله پر پالیسۍ د یوې نادرې عامه نیوکې» په توګه یاده کړې ده.
د بحران نړۍوالې ډلې د سوېلي اسیا شنونکي ابراهیم باعث سي اېن اېن ته ویلي چې ستانکزي وروستۍ وینا د هغه د مخکېنیو په پرتله ډېره جدي وه.
د باعث په وینا: «هغه په ښکاره د سیاست د بدلون غوښتنه کوي او د طالبانو اوسنی دریځ یې د مشروعیت له پلوه ننګوولی دی.»
اېکانوميست ټایمز هم د طالبانو د بهرنیو چارو مرستیال وزیر پخوانیو نیوکو ته په اشاره ویلي چې دا ځل هغه په مستقیم ډول ملا هبتالله مخاطب کړی او له هغه یې غوښتي چې خپلې پالیسۍ بدلې کړي.
نړۍوالو رسنیو په ځانګړي ډول د عباس ستانکزي پخوانی رول چې د دوحې په خبرو کې د طالبانو د سولې مرکچي پلاوي مشر یاد کړی دی.
شېر محمد عباس ستانکزی چې د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال دی، ویلي چې د نجونو لپاره د ښوونځیو او پوهنتونونو تړل هېڅ ډول شرعي بنسټ نه لري.
هغه زیاته کړې چې د ښځو او نجونو د زده کړو منعه کول یوازې د طالبانو د مشر شخصي نظر دی.
هغه د شنبې په ورځ د (مرغومي ۳۰مه) د خوست په یوې دیني مدرسه کې د فراغت په مراسمو کې وویل چې طالبان د شریعت پر خلاف روان دي او د افغانستان د شاوخوا ۲۰ میلیونه ښځو حقونه یې تر پښو لاندې کړي دي.
دې طالب چارواکي د ښځو پر وړاندې محدودیتونه د اسلامي شریعت خلاف وبلل. هغه په غیر مستقیم ډول وویل چې دغه اقدامات د طالبانو د مشر شخصي طبیعت پورې تړلي دي.
ستانکزي له طالبانو وغوښتل چې د نجونو لپاره ښوونځي او پوهنتونونه بېرته پرانیزي. هغه ټینګار وکړ:«په دې اړه هېڅ بهانه او دلیل نه شته او نه و.»
طالبانو له شپږم ټولګي پورته د نجونو ښوونځي تړلي، نجونې او ښځې یې له پوهنتونونو څخه منعه کړې دي.
دغه راز د طالبانو له لوري ښځې په دولتي ادارو او نورو موسسو کې له کار کولو راګرځول شوې او پرې پراخ محدودیتونه لګول شوي دي.
د طالبانو په امر ښځې نه شي کولای ورزش وکړي، تفریح ځایونو او پارکونو ته ولاړې شي. طالبانو د ښځو غږ هم «عورت» ګڼلی دی.
دا لومړی ځل نه دی چې عباس استانکزی د نجونو او ښځو د زده کړو پر مخنېوي نیوکه کوي بلکې مخکې تر دې هم هغه د طالبانو پر دې پرېکړه نیوکې کړې وې.
عباس ستانکزی د اسلام په تاریخ کې د علم ارزښت ته په اشارې وویل: «موږ د افغانستان له څلوېښت میلیونه نفوسه، پر شاوخوا ۲۰ میلیونه ښځو بېعدالتي کوو. ایا موږ به د قیامت په ورځ هغوی ته ځواب ویونکي نه یو؟»
هغه په افغانستان کې د ښځو پر سختو شرایطو هم ټینګار وکړ او ویې ویل: «ښځو ته میراث نه ورکول کېږي، هغوی په بدو کې ورکول کېږي، هغوی ته د زده کړې اجازه نه ورکوو، ښوونځي او پوهنتونونه مو بند کړي دي، ان جومات او مدرسې ته یې هم نه پرېږدو. ایا موږ د شریعت په لاره روان یو؟.»
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال همداراز په نړۍواله کچه د دې محدودیتونو د لیرې کولو لپاره پر طالبانو د فشارونو یادونه وکړه او ویې ویل: «ټوله نړۍ له همدې امله زموږ پر وړاندې ولاړه ده. زموږ له دې کړنو نیوکې کوي. موږ پر داسې یوه لاره روان یو چې زموږ د طبیعت پایله ده، نه د شریعت.»
د طالبانو د امر بالمعروف، نهې عن المنکر او شکایتونو اورېدو وزارت نن دوشنبه د (سلواغې لومړۍ) نېټه په یوې خبرپاڼه کې ویلي چې ۶۰۰ سوه بېلابېل شکایتونه ورته رسېدلي چې له ډلې یې د ښځو اړوند پنځوس شکایتونه یې څېړلي دي.
د طالبانو یاد وزارت داسې مهال دغه ادعا کوي چې په افغانستان کې ښځې د دوی د محتسبانو او پر ښځو د سختو بندیزونو له امله خورا ستړې شوي دي.
د طالبانو د امر بالمعروف وزارت په دغه خبرپاڼه کې لیکلي چې له د رسیدلو شکایتونو له ډلې یې ۲۵۰ څېړلي چې پنځوس هغه یې د ښځو اړوند دي.
خبرپاڼه کې زیاته شوې چې د ښځو اړوند دغه شکایتونه د کورني تاوتریخوالي، جبري نکاح ګانې او د میراث حقونو په تړاو وې.
هممهاله بیا راپورونه دا دي چې د طالبانو قوماندانانو او جنګیاليو په جبري ډول په بېلابېلو ولایتونو یو شمېر نجونې په جبري ډول نکاح کړې دي.
نږدې میاشت وړاندې په کندوز ولایت کې د طالبانو د یو ځایي ریاست مشر د یوې نجلۍ پلار په زوره دې ته مجبوره کړی و چې باید خپله لور ورته په نکاح کړي او ګواښ یې ورته کړی و که له دغه غوښتنې یې سرغړونه وشي؛ نو له ستونزو سره به یې مخ کړي.
د راپورونو له مخې د ننګرهار د محبس پر قوماندان هم تور دی چې له یوه زنداني نجلۍ یې له زندانه خوشې کړې او په زور یې ورسره نکاح کړې ده.
د معلوماتو له مخې یاده نجلۍ د خېبرپښتونخوا ایالت له پېښور څخه له یوه افغان ځوان سره د مینې د اړیکې به نوم ننګرهار ته تللې وه چې هلته بیا طالبانو دواړه نیولي وو.
د طالبانو تر دغې خبرپاڼې نږدې دوه کاله مخکې بیا د طالبانو د کورنیو چارو وزارت پخواني ویاند سعید خوستي له یوې نجلۍ سره په زور واده کړی او هغې ادعا کړې وه چې سخت تاوتریخوالی یې هم پرې کړی دی.
که څه هم نوموړي نکاح تایید کړې وه ؛خو په دې تړاو یې د زور زیاتي موضوع هماغه وخت رد کړه. وروسته په خپرو شویو ویډیوګانو او غږیز کلېپونو کې ښکاره شوه چې هغه د نکاح په دغه پرېکړه کې له زور څخه کار اخیستی و.
نیوکې دا دي چې طالبان د ښځو د ستونزو حل په تړاو یوازې تبلیغات کوي او ان د دوی له غړو څخه د ښځو په تړاو کیدونکو شکایتونو ته هېڅ ارزښت نه ورکول کېږي.
د پخواني جمهوري نظام د لومړي مرستیال امرالله صالح په مشرۍ زرغون بهیر ویلي، چې د طالبانو رییس الوزرا د دغې ډلې د استخباراتو ادارې په ټولو ریاستونو کې کارکوونکو ته سپارښتنه کړې چې له ځیرکو ټلیفونونو کار وانه خلي.
دغه بهیر پر اېکس پاڼه لیکلي، چې دغه سپارښتنه د ملا محمد حسن لهخوا شوې ده او په دې تړاو یې د یوه مکتوب تصویر هم خپور کړی دی.
طالبانو د دغې ډلې د روازونو د افشا کېدو له وېرې تل په خپلو کارکوونکو فشار اچولی چې د ټلیفون له کارولو ډډه وکړي خ لا نه دي توانېدلي.
په دغه مکتوب کې راغلي، چې د طالبانو ځینې غړي د دغې ډلې په استخباراتو ریاست کې په پټه ځیرک ټلیفونونه کاروي.
په مکتوب کې خبرداری ورکړل شوی، که له دې وروسته له چا سره ځیرک مبایل وموندل شول؛ نو قانوني چلند به ورسره وشي.
د زرغون بهیر په لیکنه کې د ملاحسن د دغه ګام موخه د طالب ملېشو په جوړښت کې، د ولس ضد او ملي ګټو ضد رازونو د افشا کېدو مخنیوی ښودل شوی دی.
د زرغون بهیر په وینا، د طالبانو «ناوړه» کړنې په هیڅ صورت پټې نه پاتې کېږي.
زرغون بهیر زیاتوي، چې د ملا هبتالله حکمونه په ټولو اړخونو کې د خپلو ملیشو په سترګو کې عملي اړخ او کمزوری تطبیق لري؛ خو د ملا حسن د حکمونه پایله بیا صفر ده.
د امریکا ټاکل شوي ولسمشر ډونالډ ټرمپ د مرغومي۳۰مه نېټه یوې غونډې ته په خپله وینا کې وویل، چې له طالبانو به د میلیاردونو ډالرو هغه پوځي وسایل او وسلې بېرته واخلي، چې د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په میاشت کې د امریکایي ځواکونو له وتلو وروسته په افغانستان کې پاتې شوي وو.
ټرمپ څرګنده کړه: «موږ هر کال میلیاردونه ډالر ورکوو ؛خو دوی باید پوه شي، تر هغې پورې نورې پیسې نه ورکوو چې زموږ پوځي وسایل بېرته راته ونه سپاري.»
د امریکا متحده ایالاتو په افغانستان کې شاوخوا اوه میلیارده ډالره پوځي تجهیزات پرېښودل. دا هغه مهال و چې امریکا په بیړه له افغانستانه ووتله او طالبان د کابل په ګډون پر ټول افغانستان واکمن شول.
په دغو وسایلو کې پوځي وسایط، الوتکې، چورلکې او پرمختللې پوځي وسلې شاملې دي.
ټرمپ وړاندې وویل، چې امریکا لا هم طالبانو ته مالي مرستې ورکوي او ژمنه یې وکړه چې دغه مرستې به بندې کړي.
هغه زیاته کړه: «موږ باید طالبان ته میلیاردونه ډالره ورنه کړو، په داسې حال کې چې هغوی د افغانستان د خلکو، په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو، حقونه تر پښو لاندې کوي».
په افغانستان کې بشري ناورین
په افغانستان کې د طالبانو واک ته رسېدو لوی اقتصادي ناورین رامنځته کړی دی. د امریکا د نړۍوالې پراختیا ادارې (USAID) د راپور له مخې، د دې هېواد له ۲۴ میلیونه وګړو څخه تر نیمایي زیات بشري مرستو او په تېره بیا خوړو ته جدي اړتیا لري. امریکا د طالبانو د واکمنۍ له پیل څخه تر اوسه پورې له افغانستان سره له ۲.۱ میلیاردډالرو زیاتې بشري مرستې کړي ؛خو دغه مرستې هم د دې ناورین په حل کې کافي نه دي ثابتې شوې.
په امریکا کې پر حکومت د څار یو شمېر نادولتي موسسې نیوکه کوي چې د امریکا له لوري د طالبانو تر واک لاندې له افغانستان سره کیدونکو مرستو د وېش او لګښت ډولونه څرګند نه دي.
دغو موسسو نیوکه کړې چې وېره شته، دغه پېسې د طالبانو له لارې یو شمېر ترهګرو ته رسیدلي دي او ان طالبانو د جعلي نادولتي موسسو په رامنځته کولو سره دغه مرستې ترلاسه کړې دي.
بل لوري ته د افغانستان پخواني جمهوري نظام یو شمېر لوړ پوړ غړو چارواکو نیوکه کړې چې د بایډن تر مشرۍ لاندې امریکا له طالبانو سره پټې نغدي مرستې کړې، چې د دغې ترهګرې ډلې د جوړښت په پیاوړتیا کې یې ځانګړی رول لرلی دی.
د جمهوري نظام پخوانی لومړی مرستیال امرالله صالح د دغو کسانو له ډلې یو و چې د ټرمپ له حکومته یې غوښتي چې د بایډن تر مشرۍ لاندې افغانستان ته د لېږل کیدونکو میلیاردونه ډالرو قضیه دې په رڼه توګه وڅېړي.
د طالبانو له لوري بشري سرغړونې
ټرمپ په خپله وینا کې د طالبانو لخوا د بشري حقونو د سرغړونو یادونه وکړه او ویې ویل چې دغه ډله باید د خپلو کړنو په اړه ځواب ووايي.
له هغه وخت راهیسې چې طالبان واک ته رسېدلي دي لوېدیځ مشران، نړۍوال سازمانونه او د بشري حقونو فعالان هغوی د ښځو او نجونو پر وړاندې د محدودیتونو، د نجونو د ښوونځیو د بندولو او د مدني ازادیو د ځپلو له کبله غندلي دي.
ټرمپ زیاته کړه چې د افغانستان په اړه به د هغه تګلارې ډېرې سختې وي او موخه به یې په دې هېواد کې د ثبات راوستل او د طالبانو اغېز کمول وي.
نه یوازې افغانستان بلکې د دغه هیواد په ګاونډ پاکستان او ایران کې هم د ټرمپ د راتلونکې واکمنۍ د نویو تګلارو په تړاو تاوده بحثونه روان دي.
اټکل کېږي چې ټرمپ به د افغانستان او ګاونډیو هېوادونو کې د روانو حالاتو په تړاو هېښوونکې پرې کړې وکړي.
نن به ډونالډ ټرمپ د دویم ځل لپاره رسما سپینې ماڼۍ ته ننوځي او د دغه هېود د ۴۷م ولسمشر په توګه به لوړه وکړي.
د تېر جمهوري حکومت د چارو ادارې مشر فضل محمود فضلي وايي، چې طالبان د نورو پر مټ راغلي او د چارو ترسره کولو لپاره قانوني جوړښت نه لري. هغه وايي، طالبان به د خپلو ناسمو کړنو له امله کله هم ولسي مشروعیت پیدا نه کړي.
هغه په خپله ایکس پاڼه طالبانو ته ویلي: «د استعمار د لاس الې به هیڅکله د خپل کورني جوړښت لپاره قانون ونه لري، ځکه که یو چوکاټ رامنځته کړي؛ نو بیا د مسوولیت ادرس معلومېږي.»
هغه په خپلې لیکنه کې د طالبانو د بهرنیو چارو سیاسي مرستیال شېرمحمد عباس ستانکزي هغه څرګندونې هم یادې کړې چې ویلي و، له مشرانو یې غوښتي چې د زدهکړو دروازې خلاصې کړي او پر زدهکړو بندیز یې شرعي ګام نه و بللی او هغه یې د مشرانو شخصي خوښې پورې تړلې یاده کړې وه.
خو ښاغلي فضلي یې په ځواب کې لیکلي، چې دغه «مشران» څوک دي؟ او د «مشرانو» څخه یې موخه څوک دي؟
هغه زیاته کړې: «ایا دا مشران هغه بهرني ځواکونه دي، چې د سي ۱۷ الوتکو په مټ يې د دوحې له هوکړې وروسته طالبان په کندهار او کابل کې ځای پر ځای کړل؟ که هدف یې د طالبانو مذهبي مشران وي؛ نو بیا هبتالله دغه مشرانو کې نه راځي، چې سياسي معين يې يادوي. ځکه هبت الله خپله ادعا کړې، چې “زما ټولې خبرې او فرامین د الله تعالی او رسول الله خبرې دي.»
د هغه په خبره، که هبتالله د دوی په «مشرانو» کې نه راځي، بیا د دوی مشران څوک دي؟
هغه د خپلې دغې خبرې په ځواب کې لیکلي: «که د طالبانو د ادارې د دغه چارواکي سوانحو ته وګورو، نو حتما «خپل مشران» ښه پېژني؛ خو په لوی لاس غواړي د مدرسو طالبان نور هم ګنګس او د خیالي «مشرانو» عسکر او پيروان وګرځوي.»
هغه په ټینګار سره لیکي، طالبان ولسي مشروعیت نه لري او خپله یې هم دا نه ده ټاکلې چې د ادارې رسمي جوړښت یې باید څه ډول وي.