د طالبانو د اطلاعاتو او کولتور وزارت خبر ورکړی چې د نورستان مرکز پارون په ګډون یې په واما او کانتیوا ولسوالیو کې درې کتابتونونه رغولي او تجهیزات یې هم ورته برابر کړي دي.
د طالبانو یاد وزارت د (وري دوېیمه) په خبرپاڼه کې راغلي چې د دغو کتابتونونو پر بیا رغیدو او تجهیز کیدو شاوخوا اته میلیونه افغانۍ لګښت راغلی چې د همدې وزارت د عامه کتابتونونو ریاست د شانتي رضا کاره ټولنې په مرسته دا کار کړی دی.
د نورستان د اطلاعاتو او کولتور رییس مولوي سمېع الحق حق بیان ویلي، چې دغه کتابتونونه اوس د ځايي اوسېدونکو پرمخ ګټې اخیستنې ته سپارل شوي او کولای شي چې په کې د خوښې خوښې وړ کتابونه ولولي.
د شانتي رضا کاره ټولنې مشر موسي کلیم ډاډ څرګند کړی چې د مطالعې فرهنګ د عامیدو لپاره به خپل فعالیتونه لا چټک کړي.
طالبان داسې مهال په نورستان کې د کتابتونونو جوړولو خبر ورکوي چې دغه ډلې د ځپلې واکمنۍ د پیل راهیسې پر نږدې ۴۰۰ سوه بېلابېلو سیاسي، اقتصادي او مذهبي کتابونو بندیزونه لګولي دي.
په دغو کتابونو کې د ولسي شاعر ملنګ خوږې نغمې شعري ټولګه، د نذیر احمد سهار «وزیرستان وروستی تمځای» تاریخي کتاب په ګډون یو شمېر اقتصادي او سیاسي کتابونه هم شامل دي.
د طالبانو د اطلاعاتو او کولتور وزارت کارکوونکي تېر کال د لړم په میاشت کې د کابل ښار په بېلابېلو کتابتونونو وګرځیدل او هغه کتابونه یې له کتاب پلورونکو راټول کړل چې دوی پرې بندیزونه لګولي دي.
طالبان دغه کتابونه د «اسلامي ارزښتونو او د امارت د تګلارې» خلاف بولي.
د طالبانو دغه بندیزونو ته لیکوالانو د کتاب مینه والو سخت غبرګونونه ښودلي دي.
دوی نیوکې کړي چې د طالبانو د سختدریځو افکارو او د بیان پر ازادۍ د بندیز له کبله اوس هېڅوک لا پر خپلې خوښې مطالعه هم نه شي کولای او خلک اړ کوي چې د طالبي افکارو لرونکي کتابونه ولولي.
یو شمېر لیکوال وېره لری، چې طالبان هڅه کوي چې په کتابتونونو کې د خپلې ډلې د افکارو لرونکي کتابونو شمېر زیات کړي او له دې لارې غواړي چې د فکري انحصار له لارې د خپلې واکمنۍ موده اوږده کړي.
د بشري حقونو سازمان حال وش د یوې اعلامیې په خپرولو سره ویلي، چې پرته له دې چې سرحد او قومیت په پام کې ونیول شي، د انساني همدردۍ له مخې دې ژورې څاه ته د لوېدلي افغان ماشوم جسد د راویستلو لپاره ژر تر ژره اقدام وشي.
دغه سازمان زیاته کړې چې باید د یوه افغان وګړي او ایراني په ژوند کې هېڅ توپیر ونه شي.
دغه سازمان په خپل راپور کې ویلي، چې تېره ورځ د سیستان په ناصر اباد کې یو افغان ماشوم چې سیدالله نومېږي او ۱۰ کاله عمر لري، یوې ژورې څاه ته چې ۲۰۰ متره ژوروالی لري غورځېدلی، چې د ۲۴ ساعتونو په تېرېدو سره لا هم د یاد ماشوم جسد له څاه څخه نه دی راویستل شوی.
ویل کېږي چې د پېښې له رامنځته کېدو ورسته د ژغورنې ډله سیمې ته رسېدلې خو د ځانګړو امکاناتو د نشتوالي له امله د ژغورنې عملیات او بیا د جسد را ایستل ناکام شوي دي.
د پېښې له ځايه په تازه ترلاسه شويو راپورونو کې ويل شوي، چې څاه ته لېږل شوې کمرې د سيدالله مړى ليدلى، خو د څاه د تخنيکي حالت او د وسايلو د کمښت له امله يې د جسد را ايستل ممکن نه دي.
اوس پریکړه شوې چې د دغه ماشوم جسد به د څاه په هماغه ځای کې ښخ شي او د جنازې لمونځ به یې د څاه سر ته نږدې ادا کیږي.
که څه هم دا پرېکړه د اړتیا له مخې شوې، خو د سیمې د خلکو او ټولنیزو فعالانو ترمنځ یې پراخ غبرګونونه درلودل.
بلخوا ټولنیزو فعالانو یادې پېښې ته په اشارې سره ویلي، هره شیبه ځنډ د کورنۍ او ټولنې پر زړونو دروند بار زیاتوي، او ټینګار یې کړی چې د دغه معصوم ماشوم د جسد را ایستل یوازې انساني غوښتنه نه ده، بلکې اخلاقي او اسلامي اصولو ته د چارواکو د ژمنتیا د اندازه کولو لپاره یوه ازموینه ده.
د ماډرن ډېپلوماسۍ په یوې خپرې شوې مقاله کې ویل شوي، چې پر افغانستان واکمن طالبان تر څلور کاله تېریدو وروسته د پاشل کېدو او سقوط له جدي ګواښ سره مخ دي. داخلي اختلافات، اقتصادي ناورین او د کمزورې حکومتولي یې د طالبانو د بقا پر وړاندې سترې ننګونې بللې دي.
د ماډرن ډيپلوماسۍ د تحلیل له مخې، هغه داخلي یووالی چې طالبانو د بهرنیو ځواکونو پر ضد د جګړې پر مهال درلود، اوس د ګډوډۍ ښکار شوی دی.
طالبان اوس د ملا هبتالله تر مشرۍ لاندې د قبیلوي، سیمه ییزو او ایډیالوژیکو اختلافاتو له امله سختې ستونزې تجربه کوي.
په مقاله کې زیاته شوې، د طالبانو دننه د کابل مېشتو او کندهاري سخت دریځه ملایانو ترمنځ اختلافات خورا ژور شوي چې دې چارې د دغه ډلې رهبري له جدي ناورین سره مخ کړې ده.
طالبانو اوس د ملا عمر د واکمنۍ برعکس د یو متمرکز حکومت پر ځای د شخصي ګټو د وېش یو شبکه جوړه کړې.
د ملا هبتالله لهخوا د نورزي قبیلې ته ځانګړې امتیاز ورکول کېږي او د نورو قبیلو څنګ ته کول، د طالبانو دننه نارضایتي زیاته کړې.
په ورته وخت کې د طالبانو سیمهییز قوماندانان د قدرت ترلاسه کولو لپاره یو بل سره سیالۍ کوي چې دې وضعیت د طالبانو حکومتداري لا کمزورې کړې او د واک تمرکز یې له منځه وړی دی.
اقتصادي ناورین او د فقر زیاتوالی
د ماډرن ډېپلوماسۍ د مقالې مخې، د طالبانو اقتصادي تګلارو افغانستان د بشري ناورین تر پولو رسولی.
د هېواد اقتصادي سرچینې په ځانګړې توګه د کانونو سکټور د طالبانو د مشرتابه نږدې کسانو په ځانګړي ډول حاجي بشیر نورزي، تر ولکې لاندې راغلي او عواید یې یوازې د یوې محدودې کړۍ تر منځ وېشل شوي دي.
بل لوري عام خلک د درنو مالیاتو، لوړ انفلاسیون او پراخې بېوزلۍ سره مخ دي.
مقاله وړاندې کاږي، افغانستان چې مخکې د نړۍوالو مرستو پر مټ روان و، اوس د دغو مرستو د بندېدو له امله له سخت اقتصادي سقوط سره مخ دی.
بیې ۳۰ سلنې پورته شوي، د بېکارۍ کچه ۴۰ سلنې ته رسېدلې او له ۹۰ سلنې زیات خلک د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي.
طالبانو د اقتصادي اصلاحاتو پر ځای د خلکو پر ضد سخت اقدامات کړي او د حقایقو له منلو یې ډډه کړې چې دې چارې هم یې مشروعیت ته جدي زیان اړولی.
ناکامه حکومتولي او نړۍواله انزوا
ماډرن ډېپلوماسي وړاندې لیکي، طالبان چې د جګړې په ډګر کې مهارت لري، د حکومت چلولو وړتیا نه لري.
د طالبانو تر واک لاندې، ډېری وزارتونه فلج شوي، د زېربنایي پروژو کار درېدلی او د عامه خدماتو چاره نږدې له منځه تللې ده.
سربېره پر دې، د طالبانو سخت دریځې تګلارې په ځانګړې توګه د ښځو پر ضد محدودیتونه، د نړۍوالې انزوا لامل شوي.
نړۍوالې ټولنې چې په لومړیو کې یې له طالبانو سره د تعامل هڅه کوله اوس کرار کرار له دغه ډلې څخه ځان لرې کوي.
ان پاکستان او چین چې له طالبانو سره یې عملي چلند درلود، اوس له دې ډلې سره د اړیکو محدودولو ته مخه کړې، ځکه د طالبانو بې ثباتۍ د سیمې امنیت ته جدي ګواښ پېښ کړی دی.
د طالبانو راتلونکی؛ حتمي سقوط
د مقاله په پای کې راغلي چې طالبان د خلکو د ځپلو او د وېرې د فضا جوړولو له لارې هڅه کوي چې واک وساتي، خو داخلي فشارونه، اقتصادي بحران او د خلکو پراخ مخالفتونه ښيي چې د دې ډلې سقوط حتمي دی.
مقاله کې ویل شوي، تاریخ ثابته کړې هغه حکومتونه چې پر ظلم او انحصار ولاړ وي، دوام نشي موندلی. طالبان چې له اصلاحاتو انکار کوي او پر سختدریځو پالیسیو د ټینګار له امله خپل راتلونکی له خطر سره مخ کړی او د دې ډلې د سقوط مسله یوازې د وخت خبره ده.
په تورخم کې سرچینو د افغانستان انټرنشنل پښتو خبریال ته ویلي، چې د تورخم دروازه نن سهار ۸ بجې پر دغه لاره د پلي تګ راتګ لپاره پرانیستل شوه. ویل کیږي، چې دا مهال یوازې ویزه لرونکي مساپر د تګ راتګ اجازه لري، او ناروغانو ته یې ځانګړې اجازه ورکړې ده.
په ننګرهار کې د طالبانو امنیې قوماندانۍ ویاند سید طیب جواد په یوه خپور کړي ویډیویي پیغام کې ویلي چې د تورخم دروازه د هر ډول تګ راتګ لپاره پرانیستل شوې خو نن او سبا ورځ یې عاجلو ناروغانو ته له دغې لارې د تېرېدو اجازه ورکړې، او له عامه مساپرو یې غوښتي چې په دغو دوه ورځو کې تورخم ته له ورتګ ډډه وکړي.
د تورخم دروازه د فبرورۍ پر ۲۱مه، ډیورنډ فرضي کرښې ته نږدې د تاسیساتو جوړولو پر سر د شخړې له امله تړل شوې وه، په دغه موده کې د پاکستاني پوله ساتو ځواکونو او طالبانو تر منځ څو ځله وسله والې نښتې هم رامنځته شوې چې ځاني او مالي تاوانونه یې هم لرل.
یاده دروازه د ۲۶ ورځو تر بندېدو ورسته د دواړو لوریو د سوداګرو او قومي مشرانو په منځګړتوب د سوداګریزو چارو لپاره تېره ورځ پرانستل شوه، خو په وسله والو نښتو کې د مسافرینو د ثبت سیسټم د زیانمېدو له امله د پلیو تلونکو مساپرو پر مخ لا هم بنده پاتې وه.
د یادولو وړ ده، چې د دغې دروازې بندېدو نه یوازې دا چې په تورخم تلونکو ناروغانو، ښځو او ماشومان په ګډون ډیری مساپرو ته ګڼې ستونزې راولاړې کړې وې، بلکې هغه سوداګر یې هم زیانمن کړي چې د کرښې دواړو غاړو ته یې په سوداکریزو توکو بار لارۍ ولاړې وې.
په ننګرهار کې د سوداګرۍ او پانګونې خونې غړي حاجي ګل مراد عرب، افغانستان انټرنشنل پښتو ته ویلي و، چې د تورخم دروازې د بندېدو له امله هر ورځ سوداګرو ته ۱۵ میلیونه ډالره زیان اوښتی.
د تورخم دروازه چې د ډیورڼد په کرښه یو له مهمو داروازو څخه ګڼل کېږي، هر ورځ پرې سوداګر خپل سوداګریز مالونه او زرګونه وګړي پاکستان ته تګ راتګ کوي، دا لومړی ځل نه دی چې د تورخم دروازه تړل او بېرته پرانستل کېږي، بلکې په تېرو وختونو کې هم د دواړو هېوادو ترمنځ د ځینو شخړو له امله تړل شوې او پرانستل شوې ده.
د ماشومانو لپاره د ملګرو ملتونو نړۍوال صندوق اندېښنه ښودلې، چې په سږني تعلیمي کال کې د طالبانو د بندیزونو له کبله په ټول افغانستان کې شاوخوا ۴۰۰ زره افغانې نجونې ښوونځي ته له تګ محرومې شوې دي.
د یاد سازمان اجراییه رییسې کاټرین راسل اندېښنه ښودلې، چې د دغو بندیزونو له کبله له زده کړو د محرومو شویو نجونو شمېر ۲.۲ میلیونو ته ورسید. هغه وایي: «که دا بندیز تر ۲۰۳۰ کال پورې دوام وکړي؛ نو څلور میلیونه نجونې به له ښوونځیو ته له تګ څخه پاتې شي.»
د یونېسف دغه مشرې اندېښنه څرګنده کړې، چې دا حالت د افغانستان پر راتلونکي ناوړه اغېزې لري.
کاټرین ویلي، په اوږد مهال کې به د زده کړو دغه بندیزونه د افغانستان روغتیایي سېسټم او اقتصاد سخت زیانمن کړي چې له کبله به یې د ښځو ژوند هم لا نور له ستر ګواښ سره مخ شي.
یونېسف وېره لري، چې د دې حالت دوام په جبري توګه د ودونو تر څنګ په کم عمرۍ کې د نجونو د ودولو لپاره لاره پرانېزي چې د هغوی پر روغتیایي او رواني وضعیت بدې اغېزې لرلی شي.
د نجونو د زده کړو مخنېوي سره تړلې یوه بله اندېښنه دا ښودل شوې چې د ښځینه کارکوونکو د کمښت سبب ګرځي او همدا راز د لازمو روغتیایي اسانتیاوو څخه یې نورې هم بې برخې کوي.
د دغه سازمان د اټکل له مخې، د دې بندیز له امله به هر کال ۱۶۰۰ میندې د ولادت پر مهال خپل ژوند له لاسه ورکړي، او تر ۳۵۰۰ زیات نوي زیږېدلي ماشومان به مړه شي.
له طالبانو د یونېسف غوښتنې
د یونیسف اجراییه رییسې ټینګار کړی، چې د افغان نجونو د زده کړو مخنیوی به د هېواد د راتلونکي نسلونو لپاره ناوړه پایلې ولري.
نوموړې وویل: «طالبان نه شي کولای د خپل نفوس نیمایي برخه له زده کړو بېبرخې کړي. ټولې نجونې باید بېرته مکتبونو ته ولاړې شي. زده کړې یوازې اساسي حق نه دی، بلکې د یوه باثباته، پرمختللي او هوسا ټولنې جوړولو یوازینۍ لار ده.»
یونېسف له طالبانو په کلکه غوښتي چې پر نجونو او ښځو روان بندیزونه ژر تر ژره پای ته ورسوي ؛خو ښکاري چې د طالبانو مشر ملا هبتالله په تېر کې هم دغه ډول غوښتنو ته چندان ارزښت نه دی ورکړی.
د ملګرو ملتونو دغه سازمان ټینګار کړی چې له دې بندیزونو سره سره خپلو تعلیمي پروګرامونو ته دوام ورکړی، چې له مخې یې ۴۴۵ زره ماشومانو ته د زده کړې زمینه برابره کړې چې ۴۶ سلنه یې نجونې دي.
همدا راز یې ډاډ ورکړی، چې د ښځینه ښوونکو د پیاوړتیا لپاره یې هم ځنې پروګرامونه پلي کړي دي.
د نجونو زد کړې او د طالبانو داخلي کړکېچ
د طالبانو ترمنځ په ښکاره د نجونو زده کړو پر سر د ژورو اختلافاتو خبرې کېږي.
د سراج الدین حقاني په مشرۍ د حقاني ډله د ملا هبتالله له دغو بندیزونو سره جوړ نه دي او تل یې غړو په خپلو څرګندونو کې د خپل مشر له لوري لګول شوي بندیزونه غندلي دي.
نږدې دوه میاشتې وړاندې په خوست کې د حقاني شبکې غړی او د طالبانو د کورنیو چارو وزارت مرستیال مولوي محمد نبي عمري د نجونو یوې دیني مدرسې ته د زده کړو د بندیز په برخه کې د ناتوانۍ اوښکې تویې کړې.
د ټولنیزو رسنیو کارونکو ویل، چې د نجونو زده کړو په مسله کې نور طالبان د ملا هبتالله دریځ نه شي بدلولی او یوازې د ناچارۍ اوښکې ورپاتې دي.
له دې ور هاخوا په همدې خوست کې د طالبانو د بهرنیو چارو مرستیال وزیر عباس ستانکزي هم د خپل مشر د خلاف څرګندونې وکړې او د نجونو زده کړو د بندیز په مسله کې یې د هغه دریځ د اسلامي شریعت خلاف وبللو.
عباس ستانکزي ملا هبتالله تورن کړی، چې د خپل شخصي طبعیت له مخې یې د ښوونځیو دروازې تړلې دي او دا ډول کړنې یې په «کاذب غرور» کې شمېرل کېږي.
تر دې څرګندونو لا ورځ تېره نه وه چې ملا هبتالله د هغه د نیول کیدو امر وکړ؛ خو عباس ستانکزي وار دمخه کړ او له کابله یې متحده عربي اماراتو ته پښې سپکې کړې.
د طالبانو د بهرنیو چارو دا مرستیال وزیر اوس له یوه نامعلوم برخلیک سره مخ دی او د ملا هبتالله د نیول کیدو له ویرې تر دوه میاشتو تېریدو وروست هم بېرته هېواد ته نه دی ستون شوی.
غبرګونونه او د طالبانو کاڼه غوږونه
طالبانو د خپلې لومړۍ واکمنۍ په څېر په ۲۰۲۱ کې تر واک ته رسیدو وروسته نه یوازې له شپږم ټولګي پورته د نجونو پر ښوونځیو بندیز ولګاوه بلکې د پوهنتونونو دروازې یې هم پرې بندې کړې.
د روان کال په جنورۍ میاشت کې د افغانستان په ګاونډ اسلام اباد کې د اسلامي هېوادونو استازي «په مسلمانو ټولنو کې د نجونو زده کړې» تر عنوان لاندې په یو نړۍواله غونډه کې راڅرګند شول ؛خو طالبان له بلنې سره سره دغه غونډه کې ګډون ونه کړ.
د اسلامي هېوادونو استازو د طالبانو له لوري د نجونو پر زده کړو او ښځو روان بندیزونه له اسلام څخه په واټن کې وبلل او پرې غږ یې وکړ چې ژر تر ژره دا ستونزه اوار کړي.
د نوبل د سولې جایزې پښتنې ګټونکې ملالې یوسفزۍ پر طالبانو نیوکه وکړه، چې د خپل سختدریځې مذهبي فکر له مخې یې پر نجونو زده کړې بندې کړي او د «پښتنو په دودونو» کې د زده کړې خلاف هېڅ نه شته.
همدا راز د لوېدیځو هېوادونو په ګډون د بشري حقونو نړۍوالو سازمانونو د ملا هبتالله له لوري د نجونو پر زده کړو شته بندیزونه غندلي؛ خو د طالبانو مشر پرې غوږونه کاڼه کړي دي. که څه هم د یادې ډلې ویاند ذبیح الله مجاهد څو څو ځله رسنیو ته وویل، چې د زده کړو دغه بندیز تر «امر ثاني» پورې دی؛ړخو اوس د هغه پر دغو خبرو هم افغانان چندان باور نه کوي.
نه یوازې په نړۍواله کچه بلکې په کور دننه افغانان هم د نجونو د زده کړو بندیزونو دغه مسلې خورا اندېښمن کړي او ځینې مجبوره شوي، چې د خپلو لوڼو د زده کړو لپاره هېواد پرېږدي.
طالبانو په هېواد کې د نجونو د زده کړو پر ملاتړ هر ډول ناستې ولاړې بندې کړي دي.
دغه ډلې د نجونو د زده کړو او بشري حقونو یو شمېر فعالان چې د ملا هبتالله دغه دریځ یې په رسنیو او عامه ځایونو کې ننګوولی و، د دغه ډلې د استخباراتو له لوري زنداني شوي او تر سختو شکنجو لاندې هم نیول شوي دي.
په افغانستان کې د پرځېدلي جمهوري نظام د سرحدونو او قبایلو چارو پخوانی وزیر محب الله صمیم وایي، چې د پاکستاني طالبانو ډله (ټي ټي پي) د پاکستان پر مټ د طالبانو په لیکو کې ځای پر ځای شوې وه، او اوس هم یاده ډله په قبایلي سیمو کې فعاله ده او له هغه ځایه سیمه ګواښي.
هغه له انډيپنډنټ فارسي سره په مرکه کې زیاته کړې، د طالبانو د واکمنۍ لاندې افغانستان کې شته ترهګرې ډلې نه یوازې د افغانستان او پاکستان لپاره یو ستر ګواښ دي، بلکې د منځنۍ اسیا ټولو هېوادونو ته ترهګري خورولی شي، ځکه چې په خبره یې شته ترهګرې ډلې، ګډې موخې او یوه ایډیالوژي لري.
ښاغلی صمیم، د پاکستان هغې ادعا ته چې ګواکې «پاکستاني طالبان له ډیورڼد کرښې له پورې غاړې څخه په دغه هېواد کې ترهګریز بریدونه ترسره کوي» وایي، دا همهغه خبره ده چې په تېر کې به د افغانستان حکومت پاکستان ته تکرار کوله، خو نن دغه هېواد د خپلو کړو نتیجه ګوري او له همدغې ستونزې سره لاس او ګرېوان دی.
د یادولو وړ ده، چې څه موده وړاندې د افغانستان لپاره د پاکستان پخواني ځانګړي استازي اصف دراني وویل چې طالبان دې د پاکستان او ټي ټي پي ترمنځ یو انتخاب وکړي، «د افغانستان هیڅ ګاونډی به دا ونه زغمي چې افغان خاوره د دوی پر ضد وکارول شي، له همدې امله، په راتلونکو ورځو او اونیو کې، طالبان باید له پاکستان سره د خپلو اړیکو د ماهیت پریکړه وکړي، چې ایا ټي ټي پي غوره کوي او که پاکستان.»
په افغانستان کې د طالبانو تر واک ته رسیدو وروسته په پښتونخوا او بلوچستان کې نا امني تر بل هره وخته پراخې شوې او د وسله والو ډلو فعالیتونه هم چټک شوي دي. پاکستان دعوه لري چې د «ټي ټي پي» په ګدون بلوڅ بېلتون پاله ډلې د طالبانو تر سیوري لاندې له افغانستانه رهبري کېږي.
پاکستاني چارواکو په رسنیو او بېلابېلو سیاسي ناستو کې پر طالبانو نیوکې کړي، چې د دوی ضد وسله والو ته یې په افغان خاوره کې پناه ځایونه ورکړي؛ خو طالبان دغه ادعاوې د پاکستان ځان غولونه بولي.
د پاکستان او طالبانو ترمنځ سیاسي او امنیتي کړکېچ مخ په پراخیدو ښکاري.
دواړه لوري یو پر بل نیوکې کوي، اسلام اباد کابل ته ګوته نېسي چې له هغې ځایه په پاکستان کې نا امنیو ته زمینه برابرېږي او پر کابل واکمن طالبان بیا اسلام اباد تورنوي چې د دوی خلاف داعش وسله وال روزي.
