په قطر کې د امریکايي پوهنتون افغان زده کړیالانې وېره لري، چې د ولسمشر ډونالډ ټرمپ د ادارې له خوا د مرستو او ویزو له بندېدو وروسته به د طالبانو تر واک لاندې افغانستان ته ستانه کړای شي.
نیویارک ټایمز په قطر کې د امریکایي پوهنتون افغان زده کړیالانو ته ځانګړې شوي راپور کې د یوې افغانې زده کړیالې نیلاب اندېښنې راخیستي او لیکلي یې دي، چې د جنوري په ۲۰ نیلاب د خپل سایبري امنیت درجې لپاره خپله وروستۍ پروژه پلان کړې وه، چې ولسمشر ټرمپ د کډوالو د بیا مېشتېدنې ځنډولو اجراییوي فرمان لاسلیک کړ.
د متحده ایالاتو حکومت د نیلاب او د هغې د ټولګیوالو لپاره د کډوالۍ ژمنه کړې وه، خو د دوی هیلې چې د طالبانو له واکمنۍ وروسته یې په متحده ایالاتو کې پناه اخیسته، تر ډېره په اوبو لاهو ښکاري.
د ډونالډ ټرمپ د بهرنیو مرستو پروګرامونو لغوه کولو سره په قطر کې امریکایي پوهنتون هم خپله ډېره بودیجه له لاسه ورکړه.
د دغه پوهنتون مشرتابه وایي، چې یوازې تر جون میاشتې بودیجه لري چې له هغې وروسته به پوهنتون وتړل شي او زده کوونکي به د قطر ویزې له لاسه ورکړي.
کله چې په ۲۰۲۱ کې د متحده ایالاتو ملاتړی افغان حکومت ړنګ شو، طالبان بیا پر افغانستان حاکم شول او د ښځو لپاره یې د زده کړې ترلاسه کول غیرقانوني کړل.
نیلاب د ۲۰۲۳ په جولای کې قطر ته جلا وطنه شوه او په امریکایي پوهنتون کې یې زده کړې پیل کړې.
د ټرمپ د ادارې له خوا د بهرنیو مرستو بندېدو او متحده ایالاتو ته د کډوالو په داخلېدو باندې بندیز د افغان زده کړیانو ترمنځ وېره رامنځته کړې ده، چې افغانستان ته به بېرته ستنېدو ته اړ شي او د هر ډول حقونو به بې برخې شي.
۳۰ کلنه نیلاب وایي: «نجونې څنګه کولای شي بېرته افغانستان ته ولاړې شي؟ زموږ سره به څه کېږي؟ جنسي تېری، جبري ودونه او که مرګ.»
هغې وویل: «ما فکر کاوه چې دا اوږد سفر پای ته رسېدلی دی، خو زه غلطه وم.»
د افغانستان لپاره امریکایی پوهنتون په ۲۰۰۶ کې د لېبرال هنرونو کالج په توګه تاسیس شو، چې په انګلیسي ژبه لارښوونې لري.
دا د افغان مشرانو او نوښتګرانو راتلونکي نسل ته د عدالت، ازادۍ او ډېموکراسۍ د غربي نظریاتو د زده کړې لپاره ډیزاین شوی.
د متحده ایالاتو حکومت په دغه پوهنتون کې له ۱۰۰ میلیون ډالرو څخه ډېره پانګونه کړې او تر تیرې میاشتې پورې د متحده ایالاتو د نړۍوالې پراختیا ادارې (یوسایډ) له خوا تمویلیږي.
پاکستان اعلان کړی، چې د روان ۲۰۲۵ کال د ۳۱مه به په ټول هېواد کې د ای سي سي کارت لرونکو افغانانو ترڅنګ هغه افغانان هم له خپل هېواد څخه په جبري توګه ستانه کړي، چې د اوسېدو هېڅ ډول اسناد نه لري.
نن د مارچ ۳۱مه او د کمکي اختر لومړۍ ورځ ده او په پاکستان کې اته لکه ای سي سي کارټ لرونکي افغانان چې له څلورو لسیزو ډېره موده یې په دغه هېواد کې تېره کړې له پراخو اندېښنو سره حیران پاتې دي.
په دغه هېواد کې د زده کړو ۱۴۲ ادارې د افغان زده کونکو لپاره کار کوي چې نږدې ۵۴ زره زده کوونکي لري او اوسمهال دغه زده کوونکي د نامعلوم راتلونکي سره مخ دي.
محمد ابراهیم د خېبر پښتونخوا ایالت د پېښور په تاج اباد سیمه کې په یوه افغان ښوونځي کې زده کوونکی دی او د هغه دوه مشر وروڼه هم له همدې لېسې فارغ شوي دي.
نوموړي افغانستان انټرنشنل - پښتو سره په خبرو کې وویل: «که پاکستان مو پرېږدي او له دې لېسې فارغ شم نو غواړم لوړې زده کړې هم په پاکستان کې وکړم، اوس پاکستان غواړي موږ وباسي، موږ له سختو مشکلاتو سره مخ یو، حکومت باید کډوالو ته لږ نور وخت هم ورکړي، تر څو موږ په افغانستان کې د ځان لپاره کور، کار او د زده کړو زمینه برابره کړو.»
ابراهیم وایي، چې په خېبر پښتونخوا کې پیدا شوی او ددې ځای د ماحول ترڅنګ یې د پاکستاني نصاب کې زده کړي، خو که په جبري توګه و اېستل شي، نو له ډېرو ستونزو سره به لاس او ګرېوان شي.
په پېښور کې د خوشحال خان عالي لېسې زده کوونکی عبدالباري هم د افغان کډوالو په اړه د پاکستان وروستۍ پرېکړې خواشینی کړی.
نوموړي افغانستان انټرنشنل - پښتو ته وویل: «د افغان کډوالو په اړه د پاکستان پرېکړې اندېښمن کړي یو، دلته زموږ زده کړې روانې دي، اقتصادي مشکلات مو دلته حل کېږي، راشه درشه مو دلته، که دومره په بېړه واېستل شو نو زموږ لپاره ډېره سخته وي، نه مو په افغانستان کې کور شته، نه کار او نه هم د زده کړو لپاره امکانات، حکومت باید موږ وخت راکړي.»
په تېرو څو کلونو کې په پاکستان کې د مېشتو افغان کډوالو ستونزې خورا ډېرې شوي، چې له امله يې د زده کړو د بې برخې ماشومانو شمېر د پام وړ کم شوی دی.
هغه ښوونکي چې د کډوالو د زده کړو په موسسو کې ښوونه کوي وايي، چې زده کوونکي په وار - وار دا پوښتنه کوي چې که بېرته افغانستان ته لاړ شي د دوی زده کړې به څنګه کېږي؟.
عمید انجان چې د پېښور پوهنتون کې یې زده کړې بشپړې کړي د خوشحال خان په منځني ښوونځي کې د بیولوژي ښوونکی دی.
نوموړي افغانستان انټرنشنل - پښتو ته وويل، چې اوسمهال په دغه ښوونځي کې له دوه سوه څخه تر دوه نیم سوه پورې ماشومان زده کړې کوي.
د هغه په وينا، دا شمېر تر ١٢٠٠ ډېر و خو په تېرو څو کلونو کې د کډوالو د اېستلو په برخه کې د د پاکستان حکومت اقداماتو له امله دا شمېر کم شوى دى.
عمید زیاتوي: «د افغانانو درې نسلونه د کډوالۍ په ژوند کې تېر شوي او ډېرو یې خپل هېواد نه دی لیدلی. مور او پلار یې په دې نه پوهېږي، چې که بېرته خپل هېواد افغانستان ته لاړ شي، نه کور لري او نه کاروبار، نو څنګه به د خپلو اولادونو زده کړو ته دوام ورکړي؟ »
هغه وویل، چې د کډوالو د اېستلو اعلان په اړه ډېر اندیښمن دی ځکه چې دی هېڅکله افغانستان ته نه دی تللی او هلته د نوي ژوند پیلول به ورته ډېر ستونزمن وي.
د پاکستان په پوهنتونونو کې هم افغان ښځينه او نارینه زده کړیالان په زده کړو بوخت دي.
د دغه زده کړیالانو کره شمېره معلومه نه ده، خو زیات شمېر یې هغه کسان دي چې په دې هېواد کې د کډوالۍ اسناد لري او یو شمېر داسې هم شته چې له افغانستان په بورسونو راغلي او په زده کړو بوخت دي.
جویریه په افغانستان کې د طالبانو د بیا واکمنېدو سره پاکستان ته د زده کړو لپاره تللې.
نوموړې افغانستان انټرنشنل - پښتو سره په خبرو کې د خپل تورتم راتلونکي یادونه وکړه او ویې ویل: «که پاکستان موږ بېرته واستوي نو زما زده کړې پای ته رسېږي او خپل ارمانونه نه شم پوره کولی.»
نوموړې زیاتوي: «په افغانستان کې د شته ستونزو له امله ما خپل تعلیم بشپړ نکړ، اوس په پاکستان کې یو او دلته چې د افغان کډوالو پر وړاندې کومې ستونزې او مشکلات دي د دې با وجود زموږ تمه ده، چې موږ خپل تعلیم بشپړ کړو، خو که دا امید له موږ څخه واخیستل شي نو موږ نه پوهېږو چې څه به کېږي، مګر خپل راتلونکی ډېر تورتم وینو او زموږ راتلونکي ته هېڅ هیله نه شته، تعلیم د پرمختګ یوازينۍ لاره ده او که موږ له تعلیم څخه بې برخې شو نو هېڅ بله لار نه شته چې پرمختګ دې پرې وشي.»
په پاکستان کې افغان زده کوونکي
د کډوالو لپاره د نړۍوال سازمان (یونسیار) د معلوماتو له مخې، په پاکستان کې د کډوالو ماشومانو لپاره ۱۴۲ تعلیمي ادارې کار کوي او په دغه ادارو کې نږدې ۵۶ زره نارینه او ښځینه زده کوونکي په زده کړو بوخت دي.
د یونسیار معلومات ښيي، چې له دغه زده کوونکو یې ۶۰ سلنه نارینه او څلوېښت سلنه نجونې دي.
همدا ډول د پاکستان په خصوصي او دولتي پوهنتونونو کې هم زیات شمېر افغانان چې نارینه او نجونې دواړه پکې شامل دي په زده کړو بوخت دي.
په پوهنتونو کې د زده کوونکو د شمېر په اړه مو له ځينو ادارو د معلوماتو ترلاسه کولو هڅه وکړه، خو کره شمېره مو ترلاسه نکړه.
د افغانستان او پاکستان نصاب
د بشري حقونو نړۍوال کنونسیون له مخې، انسانان له زده محرومه کول قانوني جرم دی او د افغان کډوالو جبري اېستل چې نصابونه ورسره بدلېږي، تر ډېره ددې زمینه برابروي چې دغه زده کوونکي له زده کړو بې برخې شي.
په پاکستان کې زیات شمېر افغان زده کوونکي د پاکستاني نصاب کتابونه زده کوي چې اکثر یې په انګلیسي او اردو ژبو دي.
برعکس په افغانستان افغاني نصاب کتابونه تدریسېږي، چې پښتو او دري ژبو باندې لیکل شوي دي.
د زده کړو په برخه کې پوه او په تېر جمهوري نظام کې د ننګرهار د معارف رییس حسیب شینواري په پاکستان کې د افغان زده کوونکو د برخلیک په اړه افغانستان انټرنشنل - پښتو ته وویل: «ددې ماشومانو له ښونځیو شړل ستره جفا ده. د دوی د زده کړو په برخه کې بله خبره داده چې په پاکستان کې د افغانستان په پرتله د زده کړو زمینه ډېره مساعده ده، له پاکستان د دغه زده کوونکو شړل ستونزې راولاړوي، یو خو د نجونو پر زده کړو بندیز دی او بله خبره د ټرمینالوژۍ ده، په پاکستاني ښوونځيو کې زده کوونکي باید یو کال افغانستان کې په دې تېر کړي، چې ترمینالوژي او ژبه زده کړي او ددې باعث کېږي چې ماشومان زده کړو شاه کړي که پاکستان دوی له زده بې برخې کړي نو دا به ډېره ستره جفا وي.»
په ۲۰۲۱ کې په افغانستان د طالبانو بیا واکمنېدو سره دغه ډلې د نجونو او ښځو پر زده کړو سخت بندیز وضع کړي.
طالبانو دا بندیز لنډمهالی اعلان کړ، خو د څو کلونو په تېرېدو تر اوسه داسې څرک نه لیدل کېږي چې نجونې به ښوونځيو ته ستنې شي.
په پاکستان کې افغان کډوالو
د کډوالو په برخه کې د ملګرو ملتونو ادارې (یونسیار) د ۲۰۲۳ په اکتوبر د راپور له مخې په پاکستان کې ۳.۷ میلیونه افغان کډوال ژوند کوي، له دې ډلې یې ۷۰۰ زره هغه کسان دي چې په افغانستان د طالبانو بیا واکمنۍ سره پاکستان ته کډوال شوي،
د دې ادارې په وینا ۴۵۰ زره افغانان داسې دي چې په خپل هېواد کې ژوند له ګواښ سره مخ دی او ټول غواړي نورو هېوادونو ته ولاړ شي. دیونسیارد کړنلارې له مخې، هغه کسان چې په لوړ ګواښ کې دي لومړی به خوندي ځای ته لیږدول کیږي.
همدا ډول د پاکستان حکومت د معلوماتو له مخې په دغه هېواد کې شاوخوا ۱.۷ میلیونه ناقانونه افغان کډوال مېشت دي، چې له دې جملې څخه د ۲۰۲۴ کال د جنورۍ تر پایه د یو میلیون د بېرته ستنېدو هدف ټاکل شوی و، خو تر اوسه ۸۶۸۸۷۱ تنه هېواد ته راستانه شوي دي.
سرچیني وايي، دا وسلې جومات په داخل، دیوالونو او شاوخوا کې اېښودل شوې وې.
د سرچینو د معلوماتو له مخې، په عیدګاه جومات کې عامو لمونځ کوونکو ته د مبایل د استعمال اجازه نه ورکول کېده او د طالبانو له لوري د تلفون د استعمال د مخنیوي لپاره کلکه څارنه کېده.
د سرچینو د معلوماتو له مخې، د کندهار په عیدګاه جومات او شاوخوا سیمو کې د تېرو څو ورځو راهیسي، د ملا هبت الله شخصي ساتونکو قطعه ځای پر ځای شوي وه او په یاده سیمه کې نږدې یې عامو خلکو ته د تګ راتګ اجازه نه ورکول.
د طالبانو مشر ملا هبت الله تر اوسه د رسنیو پر مخ نه دی راښکاره شوی او د خپلو ډیر محدودو کسانو سره ګوري.
سرچینو د معلوماتو له مخې په عیدګاه جومات کې ځای پر ځای شوي وسلې د له لویو جګړو کې استعمالیږي او ښايي طالبانو یادې وسلې د خپل قدرت ښودونې په موخه دلته ځای پر ځای کړي وي.