د ملګرو ملتونو د بشري مرستو د همغږۍ دفتراوچا ویلي، چې په افغانستان کې یې د بشري عملیاتو بودجه په پراخه کچه راکمه کړې ده. د دغه بدلون له امله له ۴۰۱ ولسوالیو یوازې ۱۴۵ولسوالۍ د مرستو د وېش د لومړیتوب ساحې ګڼل شوې دي.
اوچاویلي، هڅې اوس یوازې د هغو ۱۲،۵میلیونه وګړو پر ملاتړ متمرکزې دي چې تر ټولو سختو بشري شرایطو کې ژوند کوي.
دغه اداره وايي، د اړمنو خلکو د ملاتړ لپاره ۱،۶۲ میلیارده ډالرو ته اړتیا لري، خو د ۲۰۲۵کال لپاره ټولیزه اړتیا ۲،۴۲ میلیارده ډالر اټکل شوې ده.
دا په داسې حال کې ده، چې نړیوالې مرستې په ځانګړي ډول د امریکا له لوري کمې شوې او له ګاونډیو هېوادونو لکه ایران او پاکستان څخه د افغان کډوالو شړلو بشري وضعیت ناورین نور هم ژور کړی دی.
د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو موندنې ښيي، چې په کندهار کې د ښځو درملنه د خطر تر سیورې لاندې ده او د دغه ولایت په دولتي چوکاټ کې یوازې یوه متخصصه ډاکټره حضور لري. پخوانیو متخصصو ښځینه ډاکټرانو د طالبانو له واکمنېدو وروسته دندې پریښې دي.
په کندهار کې د میرویس حوزوي دولتي روغتون ته د ورځې تر ۲۰۰۰ ډیر ناروغان د درملني په موخه مراجعه کوي، خو د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو معلومات ښيي، چې د کندهار په مېلیوني ولایت کې اوس په دولتي چوکاټ کې یوه متخصصه ډاکټره په میرویس روغتون کې دنده ترسره کوي.
یو سرچینه چې نه غواړي نوم یې خپور شي وایي:« مخکې په میرویس روغتون کې څلور ښځینه متخصصو ډاکټرانو کار کاوه، خو د طالبانو د ځینو فشارونو او د معاشونو د کمښت له امله درې تنو متخصصو ډاکټرانو دندې پرېښودې او اوس په ټول ولایت کې یوازې یوه متخصصه ښځینه ډاکټره لرو.»
د دغه روغتون کارکوونکي وايي، په ولادي او نسايي برخه کې د متخصصې ښځینه ډاکټرې شتون په نشت حساب دی، ځکه شته ډاکټره یوازې د څو ساعتونو لپاره خپلې دندې ته حاصریږي.
د میرویس روغتون د ولادې او نسايي څانګې یوه روغتیا پاله وايي:«ځینې وخت د زیږون پرمهال اړتیا وي چې د ماشوم مور عملیات شي، نو ډیر کله زموږ متخصصه ډاکټره چې باید عملیات وکړي، هغه په روغتون کې نه وي، بیا ایم ډي ډاکټرانې عملیات کوي، چې زموږ په مسلک کې ایم ډي ډاکټرې ته د عملیات کولو هیڅ اجازه هم نشته.»
د کندهار د عامې روغتیا ریاست سرچینې وايي، ځینو هغو داخلي موسساتو، چې د روغتیا په برخه کې کار کوي، د کندهار ولسوالیو ته د اېم ډي ښځینه ډاکټرانو په بست کې قابله ګانې استخدام کړې دي.
دغه سرچینه وايي، که د داخلي موسسو د دغه کار مخنیوی ونه شي، ډیرې منفي اغیزې به ولري. سرچینه زیاتوي، «له یوې خوا د ملایانو بندیزونه دي، له بلې خوا د داخلي موسسو فساد دی، ترمنځ یې عام او ناروغ کسان زیانمن شوي دی. که چیرې موږ د داخلي موسسو د دغسې کارونو مخنیوی کوو، بیا له لوړه سره موږ ته امر کیږي چې باید د موسسو په کارونو کې مداخله ونه کړو.»
د کندهار میرویس روغتون ته مراجعه کوونکي وايي، د یاد روغتون خدمات د پخوا په پرتله کم شوي او دوی د خپلو ناروغانو لپاره درمل، د عملیات وسایل او نور د اړتیا وړ توکي له بازار څخه پیري.
د صدیق الله په نوم یو کس چې مېرمن یې تازه د زیږون پرمهال عملیات شوې ده، وايي:«دوه ورځې مې د روغتون مخ ته تیرې کړي، بالاخره زما ښځه یې عملیات کړه، خو ټوله دوا او هر څه ما له بازار څخه ورته راوړل، زما تقریبا پنځلس زره افغانۍ مصرف شوې.»
وړاندې د کندهار د میرویس روغتون ناروغانو ته وړیا درمل، د ډاکټرانو معاشونه او طبي وسایل د سره صلب نړیوالې کمېټې له خوا ورکول کېدل خو له شاوخوا یو نیم کال راهیسې سره صلیب د دغه روغتون لپاره خپلې مرستې تر ۷۰ سلنې کمې کړې دي.
دا په داسې حال کې ده، چې څه موده وړاندې د ماشومانو د ملاتړ نړیوال صندوق (یونېسف) هم په کندهار کې د نوزېږو ماشومانو د لوړې کچې مړینې په اړه اندېښنه ښودلې او وايي، په دغه ولایت کې د نوزیږو ماشومانو د مړېنې شمېر د افغانستان په کچه خورا لوړ دی.
د حزب اسلامي مشر ګلبدین حکمتیار خبرداری ورکړی چې د بلوڅانو له لارې د پاکستان تجزیه به د ټولې سیمې نقشه بدله کړي او دا به د افغانستان د تجزیې مقدمه وي. حکمتیار وايي، «هند بلوچستان او خيبر پښتونخوا د سرو زرو په پتنوس كې كابل ته نه ډالۍ كوي».
حکمتیار په خپله تازه لیکنه کې وايي،چې که د بلوڅانو په نامه یو خپلواک هېواد جوړېږي، یواځینی ګټونکی به هند وي.
حکمتیار وايي، « دا حالت يوازې پاكستان نه بلكي افغانستان او ايران یې هم نه شي منلى. په دې سيمه كي فقط هند هغه هېواد دی چي كېداى شي دا حالت د ځان په ګټه وانګېري».
د حکمتیار په باور، له پاکستان نه د بلوچستان بېلتون به د ایران او افغانستان بلوڅان هم له دغه خوځښت سره یوځای کېدو ته وهڅوي.
نوموړي د دې مفکورې مخالفت کړی، چې ګواکې د بلوچ ازادۍ خوځښت به له پاکستان څخه تر بېلتون وروسته له افغانستان یا ایران سره یوځای شي، «دا به كوم كم عقله انسان وي چي ګومان كوي بلوڅان به د بلوچ ليبريشن مومنټ تر مشرۍ لاندې له پاكستان د بېلتون په صورت كې له افغانستان يا ايران سره يو ځاى شي يا به افغانانو ته د لوى افغانستان جوړولو مجال او فرصت په لاس ورشي».
حکمتیار د بلوچستان د تجزیې خطر له تاریخي لیدلوري هم څیړلی، او وايي چې انګریزانو له سیمې د وتلو پر مهال په قصدي ډول بلوڅان په دریو برخو افغانستان، پاکستان، او ایران وویشل او همداسې یې پښتانه د ډیورند کرښې له لارې سره جلا کړل.
نوموړي همداراز ادعا کړې چې د امریکا د شل کلن «اشغال» پر مهال، واشنګټن هند ته په افغانستان کې د پراخو استخباراتي فعالیتونو اجازه ور کړې وه او د ملي امنیت ریاست به تل هندپلوه څېرو ته سپارل کېده.
حکمتیار د قومي برابري او اسلامي ورورولۍ ملاتړ کړی، خو ټینګار یې کړی چې دا ډول مبارزې باید د تجزیې، نفرت او عداوت سبب نه شي.
حکمتیار وايي، د پاکستان تجزیه به د ټولې سیمې د نقشې د تغییر او د افغانستان د تجزیې مقدمه وي.
حکمتیار وايي، اوس كه د بلوچانو په نامه مستقل هېواد جوړېږي نو دا به د دې سيمې د ټولي اوسنۍ نقشې په تغيير منتج كېږي، د ايران او افغانستان بلوڅان به هم هڅوي چې له دوى سره يو ځاى شي او دا حالت يوازې پاكستان نه بلكې افغانستان او ايران یې هم نه شي منلى.
نوموړی زیاتوي، چې « هند به يوازې د پنجاب، سند او كشمير په نيولو بسنه نه كوي او بلوچستان او خيبر پښتونخوا به د سرو زرو په پتنوس كي كابل ته نه ډالۍ كوي، بلكې په كابل كې به هم خپل لاسپوڅى حكومت جوړوي».
د حزب اسلامي ددغه مشر په وینا، كه هند په خپل ګاونډ كې خپلواک او ځواكمن بنګله دېش، سريلانكا او پاكستان نه شي زغملى نو څنګه به هغه خپلواک او ځواكمن افغانستان مني چې پر ډیلي یې څو پېړۍ حكومت كړى.
د طالبانو تر واک لاندې د برېښنا شرکت وایي، چې د دغه شرکت د اجرایه مشر عبدالباري عمر په مشرۍ یو پلاوی د کاسا زر پروژې په اړه ناسته کې د ګډون په موخه تاجکستان ته ولاړ.
دغه شرکت په یوه خپره کړې اعلامیه کې ویلي، چې په یاده ناسته کې د کوربه تاجکستان په ګډون د قرغزستان، افغانستان، پاکستان او اسلامي پراختیایي بانک استازي هم ګډون کوي.
د اعلامیې له مخې؛ په دغه ناسته کې به د پروژې په اړه «هر اړخیزې» خبرې وشي.
په اعلامیه کې راغلي، په جوړې شوې ناسته کې به د پروژې د چارو په اوسني وضعیت، پرمختګونو، د ستونزو پر حل لارو او ګڼو نورو اړخونو او راتلونکو پلانونو خبرې وشي.
اعلامیه زیاتوي، چې د برېښنا شرکت د نړۍوال بانک په مالي ملاتړ د دغه پروژې بشپړولو ته ژمن دی.
تر دې وړاندې د تېر کال په کب میاشت کې نړۍوال بانک ویلي و، چې په افغانستان کې د کاسا-۱۰۰۰ د برېښنا د لېږد مزي پروژې د جوړولو کار د دغې پروژې د شریکو هېوادونو قرغزستان، ازبکستان او پاکستان په غوښتنه پیلوي.
د نړۍوال بانک د پرېکړې له مخې، د کاسا ۱۰۰۰ پروژې د جوړولو ټول لګښتونه به له افغانستانه بهر او د طالبانو له اداري سیسټمونو لرې اداره کېږي.
که څه هم دغه پروژه د طالبانو تر واکمنۍ وروسته ځنډېدلې وه؛ خو نړۍوال بانک د تېر کال په وروستیو کې وويل، چې اوس به پر دې پروژې ۱۱۰ مېلیونه ډالر ولګول شي.
د کاسا ۱۰۰۰ پروژه له منځنۍ اسیا څخه سوېلي اسیا ته برېښنا لېږدوي. دغه پروژه په ۲۰۱۶ کال کې په تاجکستان کې د سیمهییزو هېوادونو مشرانو په ګډون پرانیستل شوه او ټاکل شوې وه، چې د ۲۰۲۲ کال تر مارچ میاشتې پورې بشپړه شي.
د کاسا ۱۰۰۰ پروژه د ۵۰۰ کیلو واټه برېښنا په لرلو د افغانستان له اوو ولایتونو تېرېږي او له پاکستان سره نښلول کېږي.
د پاکستان حکومت له دغه هېواد څخه د افغان کډوالو په جبري توګه د ستنولو په دویم پړاو کې تېره ورځ ۸۷۳ تنه افغانان افغانستان ته ستانه کړي دي.
د پښتونخوا ایالت د کورنیو او قبایلي چارو ادارې د رسمي شمېرو له مخې په ستانه کړای شویو کې ۱۶۹ تنه (ACC) کارت لرونکي او ۷۰۴ نور یې نااسناده افغان کډوال شامل دي.
دغه ادارې خبریالانو ته په لېږلو معلوماتو کې ویلي، ۶۹۰ تنه یې د تورخم او ۱۴ نور یې د انګور اډې له لارې استولي دي.
د دغو معلوماتو پر اساس پاکستان تر دې دمه یوازې د تورخم له لرې ۵۷۵۳۶۵ تنه افغان کډوال په جبري توګه افغانستان ته ستانه کړي دي.
بلخوا پاکستان له هند سره د اوربند تر اعلان وروسته یو ځل بیا د افغان کډوالو پر وړاندې خپل اقدامات سخت کړي، چې د ښځو او بشري حقونو د فعالانو نیونې او جبري ستنول په کې شاملې دي.
کارپوهان وايي، دا نیونې د پاکستان د تکراري سیاست یوه برخه ده، چې له بهرني فشار وروسته، خپل تمرکز افغان کډوالو ته اړوي.
په تېرو ورځو کې په اسلاماباد کې یو شمېر افغان کډوال، په ځانګړي ډول هغه ښځې چې د طالبانو له محدودیتونو دغه هېواد ته تښتېدلې وې، د پاکستاني امنیتي ځواکونو له خوا نیول شوي دي.
د بشري حقونو ډلې پر پاکستان نیوکه کوي، چې دغه نیونې د کډوالۍ نړیوالو اصولو خلاف دي او د هغو ښځو حقونه تر پښو لاندې کوي، چې د جنسیتي توپیر له کبله یې له افغانستان نه تیښته کړې ده.
د ښځو لپاره د ملګرو ملتونو اداره وایي، چې د مرستو کمېدو هغه مرستندویه سازمانونه سخت زیانمن کړي، چې د افغانستان په ګډون د نړې تر ټولو له زیاتو زیان منونکو ښځو سره مرسته کوي.
د رویټرز خبري اژانس د راپور له مخې، د ملګرو ملتونو دغه ادارې ویلي، چې د مرستو کمېدو د شپږو میاشتو په اوږدو کې د سروې شویو سازمانونو نیمایي څخه ډیر د تړل کیدو له خطر سره مخ دي.
د ملګرو ملتونو د ښځو د جنیوا دفتر مشرې صوفیا کالټورپ خبریالانو ته وویل: «ډیری د ښځو سازمانونه اوس د دې خطر سره مخ دی. له دوی څخه غوښتل کیږي چې په لږو امکاناتو ډیر څه وکړي.»
هغې زیاته کړه، چې د متحده ایالاتو د بهرنیو مرستو ځنډول، چې بیاکتنه یې روانه ده، د پروژو لپاره د دې ادارې د تمویل څخه د ۴۰ میلیون ډالرو څخه ډیر اغیزمن کړي، چې په بحراني سیمو کې یې د ښځو او نجونو لپاره ویجاړونکې اغیزې رامنځته کړې دي.
کالټورپ د بېلګې په ډول وویل، په افغانستان کې، ښځې او نجونې باید د اساسي روغتیایي خدمتونو ته د لاسرسي لپاره ساعتونه مزل وکړي ځکه، چې ځینې ورنږدې روغتیایی تاسیسات تړل شوي دي.
د ښځو لپاره د ملګرو ملتونو د راپور موندنې ښیي، چې د مرستو کمېدو د ۴۱۱ ښځو په مشرۍ او د ښځو د حقونو سازمانونو ۹۰ سلنه اغیزمن کړي.
په دغه راپور کې راغلي، که چېرې د ښځو مرستندویه سازمانونو ته پر وخت مرستې ورنه کړل شي نو په راتلونکو شپږو میاشتو کې به وتړل شي.
د یادولو وړ ده، له هغه وخته چې د متحده ایالاتو ولسمشر ډونالډ ټرمپ د جنوري په میاشت کې د دویمې دورې لپاره واک ته راستون شو، د هغه ادارې په یوه بیاکتنه کې په ملیاردونو ډالره بهرنۍ مرستې کمې کړې، چې موخه یې د هغه د "امریکا لومړی" بهرنۍ پالیسۍ سره د پروګرامونو سمون ډاډمن کول دي.