په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د استازځي مشرې روزا اوتونبایېوا د افغانستان په تړاو د امنیت شورا ناستې ته وویل، چې پر افغان ښځو د طالبانو محدودیتونه نور د نړیوالو د پاملرنې په محور کې نه دي.
نوموړې ویلي، چې افغان ښځې لا هم زړوره، خاموشه او دوامداره مبارزه کوي څو خپلو حقونو ته ورسېږي.
هغې وویل، طالبان اوس هم سخت محدودیتونه پلي کوي، چې تر ډېره د "امر بالمعروف او نهی عن المنکر" تر نوم لاندې عملي کېږي.
د یوناما راپور وایي، چې دغو محدودیتونو نه یوازې د فردي ازادیو، بلکې د دیني ازادۍ، رسنیو ازادۍ او د ښځو د عامه حضور پر برخو ژور اغېز کړی دی.
یوناما خبرداری ورکړی چې دغه بهیر د ښځو سیستماتیک حذف ته لار هواروي.
د رزا اوتونبایوا په وینا، دغه وضعیت یوازې د ښځو ژوند نه دی اغېزمن کړی، بلکې افغانستان یې لا نور هم له نړیوالې ټولنې څخه منزوي کړی دی.
د طالبانو د ننګرهار د امر بالمعروف، نهی عن المنکر او شکایتونو اورېدو ریاست مسوولین وایي چې په تېرو دریو میاشتو کې یې د ۱۳ جبري ودونو مخنیوی کړی دی. دوی همدراز زیاتوي چې په یاده موده کې یې د مېرمنو اړوندو ۶۵ شرعي او قانوني حقونو ته ریده ګي کړې ده.
د طالبانو د ننګرهار د امر بالمعروف، نهی عن المنکر او شکایتونو اورېدو ریاست رییس نن دوشنبه د جنګاښ ۲مه د طالبانو تر واک لاندې باختر اژانس ته ویلي چې په وروستیو دریو میاشتو کې د ولایت په کچه ۵۲ مېرمنو ته، چې د میراث له حقه بې برخې شوې وې، د اسلامي اصولو مطابق حقونه ورکړل شوي دي.
مولوي محمد زاهد وفا زیاته کړه، چې د ټولنې د اصلاح، د اسلامي ارزښتونو د ټينګښت او د نارینه وو او ښځو د روا حقونو د تامین لپاره خپلې هڅې دوامدارې ساتي.
طالبان په داسې حال کې د ښځو د روا حقونو یادونه کوي، چې دې ډلې په بیاځلي واک ته رسېدو سره په ټول هېواد کې له شپږم پورته ښوونځي د نجونو پرمخ تړلي او مېرمنې یې له کار نه محرومې کړې دي.
د طالبانو د صنعت او سوداګرۍ وزارت وایي، د ایران او اسراییل تر منځ روانې جګړې د افغانستان پر بازارونو او سوداګرۍ هیڅ اغېز نه دی کړی.
د دغه وزارت ویاند عبدالسلام جواد د طالبانو تر ادارې لاندې د افغانستان ملي راډیو ته ویلي: «د توکو واردات، ټرانزیټ او بازار ته عرضه عادي روانه ده او د لومړنیو توکو نرخونه نه دي بدل شوي. خلک باید اندېښنه ونه لري».
نوموړي زیاته کړه، د خوراکي توکو د کمښت په اړه خپاره شوي راپورونه یوازې د خلکو شخصي نظرونه دي او د رسمي معلوماتو جنبه نه لري؛ خو له دې مخکې د طالبانو د کرنې وزیر عطاالله عمري د روسیې په اقتصادي کنفرانس کې ویلي و، چې دوی له روسیې سره د ځینو خوراکي توکو د وارداتو په اړه خبرې پیل کړې دي.
د دغه اقدام لامل یې دا ښوولی، که د ایران او اسراییل ترمنځ جګړه اوږده او پراخه شي؛ نو دا به د افغانستان پر وارداتو هم اغېز وکړي.
عمري ویلي و: «موږ لا هم پر هغو توکو تکیه لرو، چې له ایران نه راځي. که هلته ستونزه پېښه شي، پر موږ به هم اغېز وکړي».
ایران افغانستان ته لبنیات او نور خوراکي توکي صادروي او د جګړې د دوام له امله دا وېره شته، چې په دغه سوداګرۍ کې ځنډ و خنډ رامنځته شي.
روسیه په نړۍ کې د غنمو تر ټولو لوی صادروونکی هېواد دی، چې قزاقستان او مسکور دواړه د افغانستان د اوړو اصلي تامینوونکي دي.
روسیه له دې ور هاخوا غوړي او بوره هم افغانستان ته صادروي.
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو سیاسي استازولۍ (یوناما) ویلي، چې روزا اوتنبایوا به د دوشنبې په ورځ د (غبرګولي ۲مه) د دغه سازمان د امنیت شورا ناستې ته وینا وکړي.
خبرپاڼه کې راغلي، چې دغه ناسته د امریکا په نیویارک ښار کې جوړېږي او ټاکل شوې اوتنبایوا د افغانستان پر وضعیت خبرې وکړي.
تر دې دمخه هم نوموړې د ملګرو ملتونو په امنیت شورا کې ویناوې کړې وې او د طالبانو تر واک لاندې افغانستان یې د بشري حقونو په برخه کې په سرغړونو تورن کړی دی.
همدا راز یاد سازمان په افغانستان کې د ترهګرو ډلو د پټنځایونو ډېرېدو په تړاو هم خبرداری ورکړی دی.
طالبانو په وار وار د افغانستان په تړاو د ملګرو ملتونو د بېلابېلو سازمانونو او استازو هغه څرګندونې رد کړې دي، چې ګوندې هېواد له ناورین سره مخ دی.
خو هممهاله یو شمېر افغان سیاستوال او د مدني ټولنو فعالان هم نیوکې کوي، چې د ملګرو ملتونو سازمان هغه ډول چې په کار ده د طالبانو تر واکمنۍ لاندې د افغانستان اصلي واقعیتونه نړۍوالو ته نه وړاندې کوي.
د ایران او اسراییل تر منځ د جګړې او د سیمې د سوداګریزو لارو د احتمالي ځنډ و خنډ په ترڅ کې طالبانو اعلان کړی، چې له روسیې سره د خوراکي توکو د وارداتو په برخه کې خبرې روانې دي.
هممهاله ایران افغانستان ته د خوراکي توکو مهم صادرونکی دی.
د رویټرز خبري اژانس د راپور له مخې؛ د طالبانو د کرنې او مالدارۍ وزیر عطاالله عمري د روسیې په سن پترزبورګ کې د اقتصادي فورم په یوې څنډه کې وویل: «افغانستان بې له شکه د کرنیزو تولیداتو په برخه کې د ځان بساینې هڅه کوي؛ خو لا هم پر ځینو هغو خوراکي توکو تکیه لري، چې له ایران واردېږي. که هلته کومه ستونزه رامنځته شي؛ نو دا به پر موږ مستقیم اغېز وکړي.»
ایران د افغانستان د خوراکي توکو له مهمو صادرونکو هېوادونو څخه شمېرل کېږي او د لبنیاتو صادرات یې تر ټولو مهم هغه دي؛ خو د ایران او اسراییل ترمنځ د یوې اوونۍ جګړې پر دوام اندېښنې زیاتې شوې دي، چې له امله یې طالبان د بدیلو تامینوونکو هېوادونو په لټه کې دي.
اوسمهال روسیه او قزاقستان د افغانستان د غنمو او اوړو اصلي تأامینوونکي دي.
روسیه همداراز بوره او غوړي هم افغانستان ته صادروي. د طالبانو د کرنې وزیر وویل، کابل غواړي چې نور د وړو پر ځای مستقیم غنم له روسیې وارد کړي.
د ورکړل شوو شمیرو له مخې؛ افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د روسي اوړو تر ټولو ستر واردوونکی هېواد و او د خپلو کورنیو غنمو تولید یې تېر کال ۱۰سلنه زیات کړی، چې دا شمېر ۴.۸۳ مېلیونه ټنو ته رسېدلی دی.
په داسې حال کې چې کلنی مصرف شاوخوا ۶.۸ مېلیون ټنه اټکل شوی.
عمري زیاته کړه: «په تېرو څلورو کلونو کې له هغه وروسته چې امریکایان ووتل؛ موږ هڅه کړې چې خپلې اساسي اړتیاوې له داخلي سرچینو پوره کړو. پاتې اړتیاوې لکه اوړه او غنم هر کال له روسیې واردوو. اوس مو له مسکو غوښتي، چې مستقیم غنم راواستوي، نه اوړه».
رویټرز د نوموړي له قوله لیکلي، چې افغانستان ته د نورو روسي توکو د وارداتو بهیر هم په ښه ډول روان دی.
روسیې د روان کال د اپرېل په میاشت کې پر طالبانو د بندیزونو پخوانی حکم لغوه کړ.
دغه ډله له شاوخوا دوو لسیزو راهیسې په روسیه کې د ترهګر سازمان په توګه ګڼل کېده؛ خو اوس مسکو د طالبانو له حکومت سره د اړیکو عادي کولو هڅې پیل کړې دي.
له ۲۰۲۲ کال راهیسې، افغانستان له روسیې څخه د تېلو، ګازو او غنمو واردات پيل کړي چې دا د طالبانو له واک ته رسېدو وروسته د دواړو هېوادونو ترمنځ لومړنی پراخ اقتصادي تړون بلل کېږي. د طالبانو حکومت تر ډېره د نړۍوالې انزوا له ستونزې سره مخ و.
د طالبانو د کرنې وزیر همداراز د ایران د افغان مهاجرینو په اړه ژوره اندېښنه وښوده او ویې ویل، که جګړه پراخه شي؛ نو دا خلک به له ګواښونو سره مخ شي.
د ملګرو ملتونو د کډوالو عالي کمېشنرۍ (UNHCR) د اټکل له مخې؛ نږدې ۴.۵ مېلیونه افغانان دا مهال په ایران کې ژوند کوي.
د افغانستان د تحلیلګرانو شبکې په خپل یوه تازه راپور کې لیکلي، چې په بدخشان کې د نشه يي توکو له کرکېلې د مخینوي په برخه کې د طالبانو هڅې له ماتې سره مخ شوې دي. د راپور له مخې، په یاد ولایت کې سیمه ییز طالبان د دغې ډلې د رهبر د امر پر خلاف د کوکنارو له کرکېلې مخنیوی نه کوي.
دغه څېړنیز مرکز په افغانستان کې د نشه يي توکو د کرکېلې او تولید په تړاو په خپل راپور کې چې د یکشنبې په ورځ خپور شوی لیکلي، د کوکنار د بدیل کښت د برابرولو په برخه کې د طالبانو د ناکامۍ له امله په ځینو ولایتونو او په ځانګړې توګه په بدخشان کې کروندګر د کوکنارو د کرکېلې دوام ته اړ کړي دي.
په بدخشان کې د طالبانو ناکامي:
د یاد راپور پر بنسټ، په بدخشان کې کروندګر له مرکزه د لرېوالي، د نا هوارو ځمکو او سیاسي لیدلوري له امله پر دې بریالي شوي، چې د کوکنارو د کرکېلې ممنوعیت ته شا کړي.
طالبانو پروسږکال په بدخشان کې د کوکنارو د بوټو د له منځه وړلو لپاره یو کمپاین پیل کړ؛ خو د ځايي خلکو له کلک مقاومت سره مخ شول او په دې اخ و ډب کې یو شمېر کسانو ته مرګژوبله هم واوښته.
سږکال هم په دغه ولایت کې د طالبانو او ځايي اوسېدونکو تر منځ نښتې شوې دي. د دغو نښتو له پراخېدو د مخنیوي لپاره د طالبانو لوړپوړي چارواکي دې ته اړ شول چې، د وضعیت د راکابو کولو لپاره بدخشان ته ولاړ شي.
د کرکېلې پټې لارې چارې:
کروندګرو په ځینو سیمو کې له طالبانو سره د نه مخ کېدو له امله په پټه د کوکنارو کرلو ته مخه کړې ده.
په دې پټ پټوني کې په نورو محصولاتو کې د کوکنارو پټول، په محصورو ځمکو کې کرکېله، په لرو سیمو کې کرکېله، د ځمکې اجاره کول او یا هم له سیمه ییزو خلکو سره په شراکت کار کول شامل دي.
دغې څېړنیزې شبکې د سیمه ییزو سرچینو له قوله لیکلي، طالب چارواکي لږ تر لږه په سیمه ییزه کچه د کوکنارو د کرکېلې د ممنوعیت امر پلي کولو ته چندان لېوالتیا نه لري.
په بدخشان کې "ارګو" ولسوالۍ یوه له هغو ولسوالیو ده، چې د کوکنارو د کرکېلې او تولید مرکز ګڼل کېږي.
په دې ولسوالۍ کې یوه طالب قومندان ویلي: «سږکال د تخار- بدخشان د لویې لارې په شاوخوا ځمکو کې کوکنار نه دي کرل شوي؛ خو په نورو سیمو لکه بڼونو او خصوصي ځایونو یا حویلیو کې د کوکنارو کرکېله روانه ده. په لرو پرتو سیمو کې هم د کوکنارو کرکېله په معمول ډول روانه ده.»
هغه زیاته کړه: «د ارګو ولسوالۍ خلک د طالبانو پر وعدو اعتبار نه لري.»
طالبانو په وار-وار له خلکو غوښتي، چې د کوکنارو له کرلو ډډه وکړي او ژمنه یې کړې چې بدیل کښت به ورته برابر کړي؛ خو دغه ژمنه تراوسه نه ده عملي شوې.
دغې سیمه ییزې سرچینې همداراز په ډاګه کړه: «پروسږکال موږ ته وویل شول، له بدیلو کښتونو او محصولاتو ملاتړ کېږي؛ خو هېڅ داسې څه ونشول، اوس د بدخشان خلک پر دغه ډول څرګندونو باور نه لري. سږکال هم طالبانو اعلان وکړ، چې د بهرنیو مرستو د نشتوالي او د بودجې د کسر له امله نشي کولی بدیل کښت وړاندې کړي.»
کروندګر بیا وايي، په لرې پرتو سیمو کې د دولت یا د کاني سرچینو له ملاتړ پرته د ژوندي پاتې کېدو لپاره د کوکنارو له کرلو پرته بله لاره نه لري.
کروندګرو زیاته کړې، سیمه ییز طالبان سره له دې چې د کوکنارو له کرکېلې سره مخالفت نه لري له خلکو ملاتړ هم کوي.
د هغوی په وینا، سیمه ییز طالبان د دغې ډلې له مرکزي حکومته د ځينو مسایلو او په ځانګړې توګه د کوکنارو د کرکېلې، د کانونو د اېستنې او د نورو ورته مسایلو په تړاو ناراضه دي.
د افغانستان د تحلیلګرانو شبکې په ډاګه کړې، چې د بدخشان ولایت په ډېریو ولسوالیو کې سیمه ییزو طالبانو خلکو ته سپارښتنه کړې، چې ځانونه مسلح کړي.
دغې شبکې د خپلو سرچینو له قوله لیکلي، که چېرې فشارونه زیات شي، کانونه تصرف شي او کوکنار هم له منځه یوړل شي؛ نو په ټول ولایت کې د وسله وال پاڅون احتمال ډېر قوي دی.
په ارګو ولسوالۍ کې د طالبانو یوه سیمه ییز قومندان هم دغه موضوع تایید کړې او ویلي یې دي، «په بدخشان کې ټول سیمه ییز طالبان د کوکنارو له لمنځه وړلو سره مخالف دي او د نشه يي توکو پر وړاندې د مبارزې ادارو له مسوولینو پرته نور ټول سیمه ییز طالبان له دغې چارې ملاتړ نه کوي.»
د لویو قاچاق کوونکو رول:
د دې راپور یو شمېر مرکه کوونکو ادعا کړې، د بدخشان لوړپوړي ولایتي مسوولین تاجکستان، کابل، کندهار او هلمند ولایتونو ته د نشه يي توکو په قاچاق کې رول لري.
دوی زیاته کړې، د تریاکو سوداګري په ټوله کې د کندهاري او هلمندي سوداګرو په لاس کې دي او هغوی هم د بهرنیو اړیکو او له طالب چارواکو سره د اړیکو او یا هم پانګو له لارې خپله دغه سوداګري اداره کوي.
د دغه راپور له مخې، د طالبانو له فشارونو سره-سره د افغانستان په سوېل او په ځانګړې توګه په هلمند کې لا هم کروندګر د کوکنارو کرکېلې ته دوام ورکوي.
ځینو نورو سرچینو بیا د افغانستان د تحلیلګرانو شبکې ته ویلي، چې ځینو هلمندي کروندګرو بلوچستان ته پناه وړې؛ څو هلته د کوکنارو کرکېلې ته دوام ورکړي.
