له ایران څخه د افغان کډوالو اېستلو په لړ کې تر یو مېلیون ډېر کارګر اېستل شوي، چې دغه چارې د ایران پر کرنیزو، صنعتي، ودانیزو او نورو برخو ناوړه اغېزې کړې دي او د ایران اقتصاد ته یې دروند زیان اوړولی دی.
ایرانۍ رسنۍ اېراف د پنجشنبې په ورځ (د وږي ۲۰مه) د یوه راپور په خپرولو سره لیکلي، چې د افغان کارګرو له اېستلو سره نه یوازې دا چې په ایران کې کارګر کم شوي؛ بلکې لګښتونه ورسره لوړ شوي او تولید هم کم شوی دی.
په راپور کې راغلي، د ایران د کارګرو او ټولنیزو چارو وزارت د رسمي معلوماتو له مخې د ۱۴۰۴کال د غبرګولي میاشتې تر پایه پورې یوازې ۴۳۳ زره بهرنيو کارګرانو د کار جوازونه لرل، چې د ټول بازار ۲سلنه یې جوړوله؛ خو نارسمي شمېرې بیا ښيي، چې تر ۶ مېلیونو ډېر افغان کارګر په ایران کې اوسېدل چې د ایران د ټولو کارګرانو لس سلنه برخه یې جوړوله.
راپور کاږي، له ایرانه د افغان کارګرو اېستلو د دغه هېواد پر بېلابېلو برخو ناوړه اغېزې کړې دي. له دې ډلې له ۶۲ تر ۶۸ سلنه افغان کارګرو په ودانیزو برخو کې کار کاوه، چې ۵۰ سلنه یې یوازې په تهران کې په کار بوخت وو.
راپور زیاتوي، چې یوه برخه په کښت او کرونده بوخت وو. په خراسان رضوي کې نږدې ۸۰زره او تهران کې ۲۴۰زره افغان بزګرانو کار کاوه، چې ټولټال یوازې له کرنیز سکټور څخه ۴۵۰زره بزګر وتلي، چې د دغه ولایتونو د کښت او کروندې کار ورسره زیانمن شوی دی.
د څېړنو له مخې؛ په ایران کې شاوخوا ۲ مېلیونه خلک بېکاره دي؛ خو د افغان کډوالو تر اېستلو وروسته بیا هم هغوی ته کار نهدی پيدا شوی، ځکه چې هغوی په دې برخه کې مهارت نهلري.
په راپور کې زیاته شوې، چې د ایران تر ټولو سخت او درانه کارونه افغانانو کول؛ لکه د چرګانو فارمونه، د خځلو پاکول، بزګري او ودانیز کارونه. خو د دغه درنو کارونو په بدل کې افغان کارګرو ته ډېرې کمې تنخواوې ورکول کېدې، ایرانیان دغه کارونه یا خو نهشي کولای او یا یې په کمه تنخوا نه کوي. اوس ایرانیان اړ دي، چې د افغان کارګرو د ځای ډکولو لپاره ایراني کارګرو ته لوړې تنخواوې ورکړي او بیا به هم د دغه تشې ډکول ناشونې وي.
راپور وړاندې کاږي، چې ۲.۵ مېلیونه افغانان په دغه سختو او درنو کارونو بوخت وو چې ټولټال د دغه کارونو لپاره ۷.۱ مېلیونه کارګرو ته اړتیا وه؛ خو اوس دغه ځایونه تش شوي او تولید هم ورسره کم شوی دی. که څه هم افغان کارګر د سياسي او امنيتي ملحوظاتو له مخې اېستل شوي؛ خو د ایران پر بشري ځواک، کار، تولید او په ټوله کې یې د ایران پر اقتصاد ناوړه اغېزې کړې دي.
۵۲ کلن عبدالغفار له خپلې ۱۰ کسیزې کورنۍ سره د ننګرهار د زلزلې له وخته تر اوسه د یوه پلاستیک تر سیوري لاندې ژوند کوي. د هغه د ډبرو جوړ کور دېوالونه درز شوي، چتونه یې راغورځېدلي او دغه حالت هغه او کورنۍ یې اړ اېستې چې په بهر کې ویده شي. نوموړي وویل: «موږ یوازې یوې خیمې ته اړتیا لرو.»
دغه کس ویلي، چې طالب چارواکو د هغه کور د «نهاوسېدو ځای» په توګه نهدی ثبت کړی او دا مانا لري چې ښايي له مرستې محروم شي.
کور، ځمکه او مالونه د افغانستان د کلیوالو ډېری کورنیو لپاره یوازینۍ شتمني ده. د پیتسبورګ پوهنتون استاد جنیفر بریک مورتازاشویلي وویل: «په افغانستان کې کورنۍ خپله شتمني د کور، ځمکې او څارویو د پېرلو له لارې ساتي. کله چې زلزله دغه شتمنۍ لهمنځه یوسي، د کورنۍ ټول مالونه په یوه شپه له لاسه وځي.»
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو استازي سټیفن روډریګز ویلي، چې په ننګرهار او کونړ کې تر ۱.۳ مېلیون ډېر څاروي اغېزمن شوي او د غلو دانو زېرمې او د اوبو لګونې سېسټمونه ویجاړ شوي دي. د اوبو رسونې سېسټمونو ویجاړېدل د خوړو خوندیتوب او د کښت راتلونکي فصلونه ګواښي.
د ناروې د کډوالو شورا د راپور لهمخې؛ تر اووه زرو ډېر څاروي تلف شوي او د اوبو لګونې اووه سېسټمونه لهمنځه تللي دي.
د نيوزيلنډ د وېکټوریا پوهنتون د طبيعي پېښو او اقلیمي بدلون اقتصاد استاد اېلان نېوي وویل: «کله چې دغه سرچینې لهمنځه لاړې شي، تولید کمېږي، د خوړو بیې لوړېږي او په اوږدمهال کې تغذیه او روغتیا، په ځانګړې توګه بېوزله کورنیو لپاره ترټولو ډېر زیان ویني.»
هغه زیاته کړه: «له مالي ملاتړ پرته بیارغونه به ډېر وخت ونیسي او د دغه ناورین اوږدمهالې پایلې ښایي ان راتلونکو نسلونو ته ورپاتې شي.»
ژمی ناورین لا پسې سختوي
طالب چارواکي وايي، چې له ۶ زرو او ۷۰۰ ډېر کورونه وران شوي او کورنۍ لا هم تر خېمو لاندې ژوند کوي.
د افغانستان د څېړنو د انسټيټيوټ مشر توماس بارفېلډ ويلي، چې راتلونکی ژمی به دغه ناورین نور هم ناوړه کړي.
زلزلې د افغانستان پر کمزوري اقتصاد سیوری غوړولی؛ هغه اقتصاد چې د بندیزونو، کنګل شویو شتمنیو او د مرستو د کمېدو له امله د طالبانو له بیاځلې واکمنۍ وروسته سخت زیانمن شوی دی.
سږکال له پاکستان او ایرانه تر دوه مېلیونو ډېر افغانان اېستل شوي، چې دا کار د خوړو او استوګنځي پر بیو فشار ډېر کړی دی.
د نړۍوال ناورین ډلې غړی ابراهیم بهیس وايي: « پر افغانستان د طالبانو واکمنېدو وروسته، د خصوصي بنسټونو فعالیتونه د مرستو د کموالي له امله لږ شوي او ان دولتي برخه هم تر فشار لاندې ده.»
هغه زیاته کړه: «هر کال د وچکالۍ او سېلاب ستونزې لرو، اوس زلزلې هم ورزیاتې شوې چې د افغانانو تراژیدي یې نوره پراخه کړې ده.»
ملګرو ملتونو ۱۴۰ مېلیونه ډالره مرسته غوښتې؛ خو داسې ښکاري چې دغه مرسته به ترلاسه نهکړي، ځکه د مرستهکوونکو هېوادونو ډېره پاملرنه غزې او اوکراین ته ده.
ډېری مرستهکوونکي هم د طالبانو د محدودیتونو له امله چې پر ښځینه مرسته رسوونکو لګول شوي، د بودجې له ورکړې ډډه کوي.
طالبان ښځې نه پرېږدي، چې له زلزلهځپلو سره مرسته وکړي
په کابل کې د ملګرو ملتونو استازولۍ اعلان کړی، چې طالبانو افغان ښځینه مرسته رسوونکې نهدي پرېښې چې زلزلهځپلو سیمو ته لاړې شي. یاد سازمان وايي، چې د طالبانو دغه اقدام د اړمنو او زیانمنو خلکو ته رسېدنه سخته کړې ده.
یوناما هم تایید کړې، چې طالبانو په کابل او څو نورو ولایتونو کې د ملګرو ملتونو دفترونو ته د ښځینه کارکوونکو د ورتګ مخه نیولې ده.
ملګرو ملتونو د پنجشنبې په ورځ په یوه اعلامیه کې د طالبانو پر دغه پرېکړې سخته اندېښنه ښودلې او له دغې ډلې یې غوښتنه کړې، چې ژر تر ژره دغه بندیز پای ته ورسوي.
د ملګرو ملتونو په وینا؛ (د وږي په ۱۶مه) طالب ځواکونو دفترونو ته د افغان ښځینه کارکوونکو د ننوتلو مخه نیولې ده. یادې ډلې په کابل، هرات او مزارشریف کې د ملګرو ملتونو د دفترونو مخې ته خپل ځواکونه ځای پر ځای کړي او د ښځینه کارکوونکو د ننوتلو مخه یې نیولې ده. طالبانو دغه کارکوونکو ته ویلي، چې ښځې په ملګرو ملتونو یا کوم بل سازمان کې د کار کولو حق نهلري.
