په امریکا کې د جمهوري غوښتونکو په ډله کې ځینې غړي د افغان کډوالو په تړاو د ټرمپ ادارې له سخت سیاست سره مخالفت ښيي. سوزان کولینز د هغو افغانانو د امنیت په اړه اندېښنه څرګنده کړې چې امریکایي ځواکونو ته یې د ساتونکو، موټرچلوونکو، ژباړونکو او پخلي خدمتونه ترسره کړي دي.
په تېره یوه کال کې، امریکا د افغانانو لپاره د ویزې او نورو پروګرامونوپر پروسس بندیز ولګاوه او شته افغانان هم له موقتي استوګنې بې برخې شول. دغه محدودیتونه وروسته له هغه زیات شول چې یوه افغان په واشنګټن ډي سي کې د امریکا د ملي ګارد پر سرتېرو ډزې وکړې.
سناتور تام ټیلیس اېن پي ار ته وویل چې په بې احتیاطه اقدام سره باید د هغو افغانانو د راتګ مخه ونه نیول شي چې قانوني حق لري. هغه ټینګار وکړ چې د ځانګړو ځواکونو لپاره دا مرسته ډېره مهمه ده او بې ځایه محدودیتونه یې خطر زیاتوي.
سوزان کولینز هم د هغو افغانانو د امنیت په اړه اندېښنه څرګنده کړه، چې امریکایي ځواکونو ته یې د ساتونکو، موټرچلوونکو، ژباړونکو او پخلي خدمتونه ترسره کړي دي.
ټرمپ د ۲۰۲۴ کال د ټاکنیزې مبارزې په اوږدو کې د کډوالۍ د سخت سیاست ژمنه کړې وه او په دې برخه کې یې د افغانانو په ګډون د څو هېوادونو د کډوالو پروسه وځنډوله.
د افغانانو د کډوالۍ پروسه د ټرمپ په ادارې کې د پام وړ محدوده شوه.
د واشنګټن ډي سي له پېښې وروسته د ویزو او پناه غوښتنې پروسې هم د افغانانو لپاره وځنډول شوې.
د امریکا د کورنیو چارو وزیرې کریسټي نوم وویل چې تورن کس ممکن په امریکا کې افراطی شوی وي، په داسې حال کې چې ملاتړي یې وايي، پخواني افغان سرتېري د رواني روغتیا او بیا ادغام په برخه کې کافي مرسته نه ده ترلاسه کړې.
سناتور بیل کسیدي وړاندیز کړی چې د افغانانو لپاره د دایمي اقامت لاره له افغان متحدینو سره د ژمنې پروګرام له لارې پرانېستل شي، خو دې قانون تراوسه د کانګرس په کمیټو کې رایه نه ده اخیستې.
نور جمهوري غوښتونکي لکه سناتور سوزان کولینز د ټرمپ ادارې سره موافق دي چې د افغانانو لپاره باید جدي او دقیقه څارنه عملي شي، خو د پروسې بندول سم نه ګڼي.
د طالبانو حکومت له ۲۰۲۱ کال وروسته په کابل کې پر ودانیزو فعالیتونو محدودیتونه ولګول، چې موخه یې د بېنظمه ودانیو مخنیوی او د ښاري ماسټرپلان پلي کول و. کابل ښاروالۍ د همدغه کال په سپټمبر کې پر کور جوړولو بندیز ولګاوه او وروسته د ښاري پراختیا وزارت دا پرېکړه د ملکیت د اثبات د نشتوالي له امله توجیه کړه.
د افغان تحلیلګرانو شبکې په یوه رپوټ کې ویل شوي، چې که څه هم دا بندیز په ۲۰۲۲ کال کې لنډمهاله پورته شو، خو د جواز اخیستلو بهیر پېچلی، لنډمهاله او له موسمي خنډونو سره مخ و.
رپوټ وايي، چې په ۲۰۲۳ کال کې یو ځل بیا ودانیز فعالیتونه ودرول شول او وروسته اعلان وشو چې یوازې هغه ودانۍ اجازه لري چې رسمي جواز ولري، خو د عملي تطبیق پر مهال ډېری عادي ښاریان له دې بهیره پاتې شول.
د دې مقرراتو تر ټولو دروند اغېز پر کارګرو او کوچنیو سوداګرو دی.
ساختماني کارګر، چې ډېری یې ورځني مزدوران دي، وایي، اوس په اونیو کار نه مومي.
د رپوټ له مخې، ځینې اړ شوي هېواد پرېږدي او ایران یا پاکستان ته ولاړ شي، خو هلته هم د سختو شرایطو له امله بېرته راګرځي.
سوداګر وایي د ودانیزو موادو بازار نږدې سقوط کړی او فابریکې چې پخوا یې سلګونه کسان ګومارلي وو، اوس یوازې محدود شمېر کارکوونکي لري.
د یوې فابریکې یو تن مسوول د افغان تحلیلګرانو شبکې ته ویلي، « زه په کابل کې یوه فابریکه لرم چې د تشناب پایپونه تولیدوي. موږ درې ډوله پایپونه تولیدول، تر هغه چې د اسلامي امارت نویو ودانیزو مقرراتو زما کاروبار وځپه. ما د ودانۍ جوازونو له اعلان وروسته شاوخوا یو کال انتظار وکړ، هیله مې دا وه چې وضعیت به ښه شي او ودانیز کار به بیا پیل شي».
نوموړی وايي، چې په دې انتظار کې یې پلورنځیو ته څلور میلیونه افغانۍ په قسط ورکړې، خو هغوی نه شوای ادا کولی ځکه په ښار کې هېڅ ودانیز کار نه و او دې چارې دده د خرڅلاو بهیر کم او بالاخره صفر ته ورساوه.
نوموړی وايي، « په همدې وخت کې ما پرېکړه وکړه چې کابل پرېږدم او لاهور ته لاړ شم ځکه فکر مې کاوه چې ټولې پیسې مې بې ځایه مصرفېږي. ما مخکې ۴۰ کسان ګومارلي ول، اوس یوازې دوه کارکوونکي لرم، یو د فابریکې ساتونکی او بل یو انجینر دی چې د هغه دنده مې د بازارموندنې مسوول ته بدله کړه. اوس هغه بازار ته ځي تر څو وګوري ایا کولای شو له پلورنځیو والاووهغه څلور میلیونه افغانۍ بیرته ترلاسه کړو».
رپوټ وايي، چې د ځمکې پراختیا او ودانیز سکتور په کابل کې د دوو جمهوري دورو تر ټولو ګټور اقتصادي سکتور و، خو د ودانیزو پروژو ډېری برخې له قانون سره سمون نه درلود.
د کورونو مالکان هم له جدي ستونزو سره مخ دي.
شاوخوا ۸۰ سلنه اوسېدونکي یوازې عرفي قبالې لري، چې طالبان یې نه مني. دا خلک نه شي کولای نوي کورونه جوړ کړي او نه هم خپلې شته ودانۍ پراخولای شي.
په رپوټ کې ویل شوي، حتا هغه کسان چې شرعي قبالې لري، د ملکیت د تثبیت، اداري ځنډ، او د فساد د ادعاوو له امله د ودانۍ جواز ته په میاشتو او ان کلونو انتظار باسي.
هغه سوداګر، چې د کور جوړونې په چارو کې بوخت دي او د دروازو چوکاټونه یا د اوسپنې مېلې تولیدوي یا پلوري، هم اغېزمن شوي دي.
سره له دې چې طالبان د کابل د «منظم او ښکلي ښار» خبره کوي، خو د ودانیزو مقرراتو اوسنی چوکاټ د کور او کار بحرانونه لا ژور کړي دي.
