د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
تقریباً هر افغان هرځای چې له بل سره مخ شي،نو یوه پوښتنه به یې دا وي: - چې څه به کیږي؟ ملامت نه دي. هغوی چې په وطن مېشت دي د ژوندي پاتېدا لپاره بدلون غواړي، د خپلو لوڼو او خویندو برخلیک ته یې زبون وهل شوی او له خپلو انساني حقونو محرومیت یې ژوند ورتریخ کړی.
وزګاري، لوږه او بلا نورې ربړې یې سرباری. بهرمیشتي هغه هم خپلې ستونزې لري. لویدیځمیشتی یې ښه مادي ژوند لري، خو لا هم په وطن پسې کړیږي او له ژورو خپګانونو څخه غواړي وطن ته وتښتي. د ګاونډمېشتو خو بیا بیخي بېړۍ غرقه ده. ټول بدلون غواړي، خو نه پوهېږي، چې بدلون څنګه راځي؟ څوک یې راولي؟ له چا یې باید تمه ولري؟
د بدلون لپاره ترهرچا لومړی د امریکا نوم یادیږي. دا هر ذهن ته رسیږي، چې امریکا دې په دنیا کې بدلونونه راولي. که څه هم بشپړ اکثریت بدلونونه یې چې راوستلي د زهرو حیثیت یې لرلی دی، وینې بهېدلي، جګړې شوي او بدې پېښې، خو ولې لاهم هرچا ته دا ذهن ته ورځي چې امریکا؟
د ټرمپ له بیا واک ته رسېدا سره ولې دومره پوښتنې راپورته کیږي، چې له افغانستان سره به څه کیږی؟
ولې ټول وارخطا دي؟
پر افغانستان واکمن مستبدین، د هغوی وسلوال فاسد تنظیمي مخالفان؟ لوستي او ان عام خلک؟ څه پېښه ده؟
البته دا فکر ګڼ مخالفان هم لري،چې ګواکې بیا دې بدلون راشي او دا بدلون دې امریکا راولي. مخالفان درې ډلې دي.
لومړۍ ډله هغوی دي، چې ګواکې امریکا ښه پېژني. د دوی استدلال دا دی، چې امریکا نوره افغانستان ته شا کړې ده او دا هېواد ورته چندان مهم نه دی، ځکه په دنیا کې تر دې نور مهم کارونه لري او خلک هسې بېځایه ورته په تمه دي.
دویمه ډله پر افغانستان د مستبدو واکمنو پلویان دي، چې امریکا ته سترګې په لار فکر ته د اشغال د بیا پیلېدا په سترګو ګوري، په بدو ادبیاتو یې غندي او هغوی ته پېغورونه ورکوي، چې امریکا ته سترګې په لاره دي او دا تمه یې خوب وخیال ګڼي. دوی لا دا باټه هم ورسره سرباری کړي، چې ګواکې امریکا دلته داسې ماتې شوې نهده، چې بیا به د راتللو غلطي کوي.خو دخندا وړ خبره دا ده، چې همدا واکمن مستبدین او پلویان یې هم هغو میلیونونو ډالرو ته د «آب حیات» په سترګه ګوري چې هره اونۍ پټې وښکاره له امریکا ورته راځي، همدوی هم چې واوري ټرمپ غواړي دا پیسې بندې کړي، ولړزیږي او د خپل مستعجل و مستبد واک بنسټونه لړزېدلي وویني او ژر دا چورت وروغورځيږي، چې څه به کوي؟ چېرته به ځي؟ د بهرنیو اړیکو متفکر ماغزه یې چیغې کړي، چې « مستر ټرمپ» ښه سړی دی او ګوندې له موږ سره ښه مناسبات جوړ کړي. د بهرنیو چارو سرکار یې نور ستومانه شو، هه که د امریکا سر ورخلاص کړي، چې له دوی سره ښه مناسبات یې په ګټه دي.
د امریکا له خوا د بدلون راوستلو درېیمه ډله مخالفان ملتپال او معقول سیاستوال یا شنونکي دي، چې ښې، عقلاني او پر منطق ولاړې خبرې کوي، خو طرحې وخبرې یې ډېرې عملي نهدي یا ښه ده ووایو ژر عملي کېدلای نهشي. د عاج په برج کې ناست دغه ملتپال روښانفکران وايي:
«هېڅ پیشو د خدای لپاره موږک نهنیسي» او امریکا هم په خپلو ګټو پسې ده، نه افغانستان او نه هم افغانان ورته مهم دي، که ګټه یې وه د افغانانو له پرېکړې و نظر پرته هرڅه کوي او که ګټه يې نه وه افغانان دې وژل کیږي، بېوزله دې وي، له ښوونې و روزنې دې محروم وي، په دوی یې څه؟
موږ ولې باید تل امریکا ته په تمه شو؟
ولې په خپلو خلکو د باور پر بنسټ یو ملي ځواک رامنځته نه کړو او ولې وطن له دننه جوړ نهکړو؟ تر کله به پردیو ته په تمه یو؟ د دغې درېیمې ډلې استدلال عالمانه او سم دی، خو د اورېدونکیو ورته زړه تنګیږي، پدرانه نصحیتونه ورته ښکاري او سخت غیرعملي ورته ایسي. خلک وايي: موږ پر سره اور ناست یو، بدلون ته سترګې په لار یو، همدا نن یا سبا.
خلک وایي: موږ درې نسله پرلپسې کار و زیار و روښانیتا و ویښتیا ته په تمه پاتېدلای نهشو، چې خلک په خپله د ځان په ګټه یو داسې بدلون راولي، چې خپلواک ولسواک نظام جوړ کړلای شي. د خلکو بل استدلال دا دی، چې د پاکستان و ایران په شان ګاونډی او نور دښمنان مو دغه حالت ته نهپرېږدي او « فیل در ګِل مانده را شاهفیل می باید کشید!»
امریکا لکه مغروره، قاتله او بېپروا معشوقهپه خپلو ګڼو رنځورو عاشقانو چندان خیال نه راوړي او خرامانه خرامانه ورنه تیریږي او مستبدو واکمنو ته یې میلیونونه ډالر داسې دي، لکه عشقي رقیب ته چې یونیم سترګک ووهي. ښايي همدې عادت ته په کتو یې دغه طنزي لنډۍ ویل شوې وي، چې:
جانانه سمه امریکا یې
هم ملامت یې هم زارۍ درته کومه
په هر صورت اصلي کیسه دا ده، چې په نړیوالو بدلونونو کې د امریکا نقش دومره مهم دی، چې یوازې افغانستان نه، بلکې د نړۍ ګڼ هېوادونه یې هر سیاسي- ستراتيژیک حرکت ته بوڅ او په څو ناست دي، چې ودریږه امریکا کې څه پېښيږي؟
افغانستان خو د اوکراین له جګړې رانیولې، د منځني ختیځ، چین، روسیې، منځنۍ اسیا او ان جنوبي اسیا له پېښو سره تړلی هېواد دی، نو په لویو نړیوالو سیاستونو کې چې هربدلون راځي، خامخا به یې افغانستان هم له اغېز څخه په امن نه پاتیږي. افغانستان خو یو کمزوری او بیچاره هېواد دی، د امریکا بدلونونو ته لا اروپايي ځواکمن هېوادونه هم په اندېښنه ناست وي. د اروپايي هېوادونو تلویزیوني چینلونو د ډونالد ټرمپ د تاجپوشي ( لوړې) مراسم بشپړ او مخامخ خپرول، د هغه پر هرې وینا او هرې خبرې یې تحلیلي مکثونه کول، لوی لوی شنونکي یې کېنولي وو، چې د ټرمپ دا خبره څه مانا؟ او دا اقدام به یې په اروپا څه اغېز وکړي؟ پوښتنه رامنځته کېږي، چې په دې زورورو هېوادونو کې د امریکا دومره نفوذ او اغېز څه مانا؟
اروپایان ښه پوهیږي، چې د اوکراین جګړه د دوی جګړه نه ده او له تاوان پرته یې هېڅ ګټه نهشته، خو بیا هم سلګونه میلیونه ډالر(!) پکې لګوي او له روسیې سره په ډغرو کې یې هم د خپل اقتصاد بېخ و اېست او هم یې اوکراین له اده باده خلاص کړ.دا ولې؟
په اروپايي هېوادونو کې کیڼاړخي سیاستوال او عام خلک پوښتي، چې دا د امریکا جګړه ده، موږ ولې پکې ښکېل یو؟
په سوریه کې څه پېښيږي؟ د سوریې جګړه او بدلونونه د امریکا په خوښه روان دي. عراق، ایران او د افریقا شمال و ګڼ عربي هېوادونه د امریکا د بدلونونو هر ویښته څاري او هرې اشارې سره یې خپل برخلیک تړلی بولي. ایا دا له ځانه د پردیتوب، پرځان نه باور او په پانګواله امریکا بېځایه تکیه ده، که له نړیوالو پېښو سره ریالیستیک چلند؟
هغوی چې امریکا پېژني او د همدې پېژندنې له مخې وايي: افغانستان ورته مهم نه دی، باید افغانان پخپله خپل غم وخوري.کله یې چې وپوښتې : که داسې ده نو ولې یې هره اونۍ میلیونونه ډالر خپلو دښمنانو (؟!) ته راروان کړي دي؟ایا ریښتیا د مستبدو واکمنو په ژبه « ماته شوې او ړنګه شوې امریکا اوس له ډاره اسلامي امارت ته جزیه ورکوي» ؟ ولې د واکمنو له ۹۹٪ مخالفت او شکایتونو سره سره له یوه ناڅرګنده ادرس څخه د نجونو ښوونځي تړلي دي؟ بیا نو دغه امریکاپېژندونکي هم حیران شي او ځواب نهلري.
د امریکا پېژندل شوی ځانبللی «استازی» او د دوحې د کرغېړن تړون نوښتګر، پرته له دې چې کوم رسمي مکلفیت ولري، لا هم له خپل سفري بکس سره په هوایی ډګرونو کې راڅرګندیږي، واکمنو ته نصیحتونه کوي او کله یې له ایران سره کار وي او کله هم له پاکستان و عمران خان سره. په منځ منځ کې نارې کړي، چې:
- « د افغانستان وروستی فصل لا کښل شوی نه دی او امریکا چې څه کرلي لا یې رېبلي نه دي»
دا فصل کوم فصل دی؟ او څه به لا رېبل کیږي و کرل کیږي؟
د ټرمپ له لوړې سره سم د روسيې د بهرنیو چارو وزیر سرګي لاوروف ولې وارخطا دی او دا ګڼي، چې امریکا به یو ځل بیا په افغانستان کې د خپل محدود (!) پوځي حضور لپاره هڅه کوي او دا د روسیې لپاره مهمه خبره ده. د ایران د بهرنیو چارو وزیر ولې کابل ته راروان دی؟ پاکستان ولې په قبایلي سیمو کې اور بل کړی او د دنیا ترهګرې ډلې ورته په شوق راروانې دي، چې دلته بیا د ځان لپاره ځالې جوړې کړي؟ القاعده له نویو حالاتو څنګه الفایده پورته کوي او داعش ورځ تر بلې چاغیږي؟ د کورمې و پاړه چنار د سني و شیعه پښتنو جګړې ولې زیاتیږي او په ټوله پښتون مېشته سیمه کې د دې پېچلیو او خونړیو جګړو لګښتونه څوک ورکوي؟ ایا ریښتیا امریکا له سیمې و افغانستان څخه لاس اخیستی دی؟
کیسه دا ده، چې نړیوال سیاست، اقتصاد او امنیت په چټکۍ سره د نړیوالتیا Globalization په کړۍ کې راڅرخي، هماغسې چې د دنیا له هرګوټ څخه تاسو خپل یو خواخوږی په څو ثانیو کې اورئ او مخامخ یې په سکرین وینئ، هماغسې چې د څو ډيجیټلي نومرو په کېکاږلو په چین کې ځان ته جامې اخلئ او څو ورځې وروسته مو د کور مخ ته رارسیږي، هماغسې چې په اندونیزیاو مالیزیا و سینګاپور کې کار کوئ، خو ناست په کوم عربي هېواد کې یاست، همدغسې د نړۍ سیاسي، اقتصادي و امنیتي پېښې ستاسو برخلیک ټاکي.د اوکراین جګړې ته امریکا بېړه لرله، د دوحې تړون یې وکړ،افغانستان یې یوې مستبدې ډلې ته وروسپاره او اته میلیونه افغانان یې له هېواده تبعید کړل،د دې پېښو اړیکه یوازې د نړیوالتیا همدغه زمانه له عقل سره جوړولای شي او بس.
نړیوالتیا د ننني انسان لپاره ډېرې ګټې لري. په دې کې شک نهشته او ښايي د ګټو د بیانولو لپاره یې کتاب کتاب خبرې وشي، خو زهرجن تاوانونه یې هم کم نهدي. په ټولنیزو اړیکو ښکلی انسان یې له ډیجیټل مخاطبانو سره دومره ښکیل کړ، چې خپلوان خو لا څه چې پلار و مور و زوی و خور و ورور هم د « های و بای» اړیکه لا سره پاللی نهشي. انسانان یې په دردناکه توګه په خپل بانکي اکاونټ او هوښیار تیلیفون پورې تړلي دي. په سیاست کې هم داسې رواني Psychological لوبې روانې دي، چې د ټولې دنیا پېښې له امریکا سره تړل کیږي. دا یو ډول سیاسي - رواني اعتیاد دی. که د چا د څپلۍ بند وشکیږي، هم باید امریکا وښکنځي او که څوک وغواړي خپل بچي ته نوې څپلۍ واخلي هم یوځل سهار د امریکا په اړه خبرونه اوري، چې په دنیا کې څه روان دي؟ او ایا دغو پېښو به د ماشومانو د څپلیو په قیمت اغېز کړی وي که نه؟
د دغه زهرجن اعتیاد مخالفان یې په مخالفت کې هراړخیز استدلال کولای شي، خو که یې وپوښتې څنګه ځان ترې خلاص کړو؟بیا نو لاره درښوولای نهشي.
دنیا دېخوا ته روانه ده، چې خلک دې ښايي په هرڅه کې له ChatGPT څخه پوښتنې وکړي. یو تخنیکپوه ملګري راته ویل: د مصنوعي هوښیارۍ یو ماشین په طنزي بڼه ویلي و، له ChatGPT څخه یوه جالبه پوښتنه دا وه، چې: « څنګه کولای شم، خپله مروره مېرمن راپخلا کړم؟» او په زړه پورې خو یې دا وه چې دا پوښتنه زرګونه کسانو کړې وه.
له داسې څه سره نړیواله روږدتیا – له خپلو ټولو ګټو سره سره – دنیا کومې خوا ته بیایي؟ په تېره بیا دې ته په پام، چې د دې ټولې تکنولوژۍ مورینه او اصلي سرچینه د امریکا په لاس کې ده؟
نن سبا چې هرافغان بل افغان وپوښتي: څه به پېښیږي؟نو هغه معقول ځواب یې دا دی، چې په موږ چې هرڅه کیږي له بهره کیږي، خو علاج او حللاره یې کورنۍ او افغاني ده، باید سره یو شو.
مقابل لوری خامخا ورته وایي:
خو که څوک مو پرېږدي، لا هم نیابتي جګړې په نړۍ کې د زبرځواکونو ترمنځ د سیالیو، دښمنیو او مخالفتونو اصلي وسیلې دي او موږ د نیابتي جګړو سرچینه یو.
ټرمپ ویلي:
امریکا به نوره په جګړو کې ښکېله نه شي! ریښتیا یې ویل: ځکه ترهغو چې نیابتي ډلې ټپلې – خبرې یا ناخبرې – د امریکا د ګټو لپاره جنګیږي یا جنګول کیږي، تر هغو به امریکا دې ته اړتیا ونهلري، چې مخامخ په نورو نړیوالو جګړو کې ښکېل شي.
په دې منځ کې موږ چېرته یو؟ څومره هوښیار یو؟ څومره له هرڅه خبر یو؟ څومره د خپل برخلیک د بدلون لپاره په ملي یووالي او ګډه اراده سنبال یو؟ او د خپل حالت د بدلون لپاره څه کولای شو او څه نه؟ د دغو پوښتنو ځوابول یو ملي بنډار (دیسکورس = ګفتمان ) غواړي. څوک به یې راپیل کړي؟ څه وخت؟ دا هرڅه باید ځواب شي.
تازه د نړۍوالې جزایي محکمې لوی څارنوال د طالبانو د مشر ملا هبت الله اخوندزاده او د دې ډلې د قاضي القضات شیخ عبدالحکیم حقاني د نیولو غوښتنه کړې ده.
که دا غوښتنه منل کیږي، دا به په سیمه او نړۍ کې د طالبانو پر دریځ او مشروعیت مستقیم اغېز وکړي.
د احتمالي نیولو حکم پایلې
که د جرمونو نړۍواله محکمه د دغې محکمې د لوی څارنوال غوښتنه ومني نو دا چاره به په کور دننه، سیمه ییزه او نړۍواله کچه طالبانو ته لوی کړکېچ پېښ کړي، چې له امله یې افغانستان او د افغانستان خلکو ته په لنډ مهال کې اقتصادي ستونزې هم پېښولی شي.
طالبانو ته د دغې غوښتنې او احتمالي عملي کېدا ګواښونه څه دي؟
د طالبانو مشروعیت او دوام ته زیان: که چېرې د جرمونو نړۍواله محکمه د دغې محکمې د لوی څارنوال غوښتنه ومني او د نیولو حکم وکړي نو د محکمې د نیولو حکم به د طالبانو مشروعیت سخت زیانمن کړي او دا ډله به په سیمه ییزه او نړۍواله کچه د بشري حقونو ضد ډله په رسمي ډول ونومول شي.
نړۍواله ټولنه به د طالبانو حکومت د رسمیت پېژندلو څخه لا پسې ډډه وکړي او هغوی به په نړۍوالو اړیکو کې لا منزوي شي.
سیاسي فشار زیاتېدل: د طالب مشرانو د نیولو احتمالي حکم به پر هغو هېوادونو فشار لا زیات کړي چې له طالبانو سره تعامل لري. چې ښکاره بېلګې یې ګاونډي هېوادونه دي. دوی به اړ شي چې خپلې اړیکې محدودې کړي او که اړیکې وساتي، د نړۍوالې ټولنې له نیوکو سره به مخ شي.
اقتصادي اغېزې: دا ډول احتمالي حکم به د افغانستان اقتصادي وضعیت نور هم خراب کړي، ځکه چې د طالبانو حکومت به له لا زیاتو بندیزونو سره مخ شي. د نړۍوالو مرستو بندېدل به د بشري بحران کچه لا لوړه کړي.
د طالبانو داخلي مشروعیت کمزوری کېدل: که د نیولو غوښتنه عملي هم نه شي، د طالبانو د مشرانو پر وړاندې د نړۍوالو تورونو شتون به د دوی پر داخلي ملاتړ هم اغېز وکړي، ځکه چې ډېر افغانان د دوی د کړنو مخالف دي.
د بشري حقونو وضعیت ښه کېدل: د طالبانو د مشر او قاضي القضات د نیولو غوښتنه به د طالبانو له خوا د بشري حقونو د سرغړونو پر وړاندې د نړۍوالې ټولنې یو روښانه غبرګون وي، چې دا به په افغانستان کې د بشري حقونو وضعیت ښه کولو لپاره هڅوونکي ګامونه وي او هم به په افغانستان کې د بشري حقونو د وضعیت په تړاو د نړۍوالې ټولنې یوه روښانه تګلاره هم اعلان شوې وي.
طالبانو ته ورپېښ زیانونه
که څه هم د جرمونو د نړۍوالې محکمې لوی څارنوال یوازې د ملا هبت الله او شیخ حقاني د نیولو غوښتنه کړې ده، خو د عملي کېدا په صورت کې دا غوښتنه او راتلونکې احتمالي پرېکړه طالبانو ته یو شمېر زیانونه هم پېښوي.
د سفر محدودیت: د طالبانو مشران به د نیولو د وېری له امله بهرنیو هېوادونو ته سفر ونه شي کولای او د دوی سیمه ییز او نړۍوال فعالیتونه او تعاملات به لا رامحدود شي.
د پټ نړۍوال او سیمه ییز ملاتړ له لاسه ورکول: هغه هېوادونه چې په محدود ډول له طالبانو سره تعامل لري؛ لکه چین، روسیه، ایران او پاکستان، به د نړۍوالو فشارونو له امله د خپلو اړیکو بیا ارزونه وکړي، چې دا چاره طالبان په مطلق ډول منزوي کولی شي.
پوځي فشار زیاتېدل: که د جرمونو نړۍواله محکمه د لوی څارنوال غوښتنه ومني او د ملا هبت الله او شیخ عبدالحکیم د نیولو امر صادر کړي او په ورته وخت کې په افغانستان کې په افغانستان کې سرغړونې په همدې ډول روانې وي؛ نو د نیولو حکم به نړۍوالو ځواکونو ته یو قانوني اساس برابر کړي چې د طالبانو پر مشرانو نظامي عملیات ترسره کړي او یو ځل بیا به بهرنیو ځواکونو ته افغانستان ته د تګ دلیل په لاس ورشي.
د کورنیو مخالفتونو زیاتېدل: که چېرې د د جرمونو نړۍواله محکمه د نیولو غوښتنه ومني؛ نو د طالبانو په دننه کې به اختلافات زیات شي، ځکه چې ځینې مشران به د خپلو مشرانو د کړنو او نړۍوالو فشارونو مسوولیت پر دوی ور واچوي، چې غوره بېلګه یې سراج الدین حقاني او یو شمېر کابل مېشتي طالبان دي چې غواړي له غرب سره یو څه تعریف شوی تعامل رامنځته کړي.
د بین الافغاني مذاکراتو ټکني کول: که د جرمونو نړۍواله محکمه د لوی څارنوال غوښتنه مني؛ نو د نیولو حکم به د مذاکراتو په پروسه کې د طالبانو ګډون نور هم ستونزمن کړي، ځکه چې نړۍواله ټولنه، افغان سیاستوال او نور مرستندویه اړخونه به له دوی سره د خبرو لپاره لږ چمتووالی وښيي.
د عملي کېدو میکانیزمونه
د جرمونو د نړۍوالې محکمې (ICC) غړي هېوادونه هغه هېوادونه دي چې د روم اساسنامې (Rome Statute) لاسلیک او تصدیق یې کړی وي.
د دې اساسنامې له مخې، هېوادونه د نړۍوالې جزایي محکمې د واکونو او صلاحیتونو منلو ته ژمن دي.
تر دا مهاله د جرمونو نړۍوالې محکمې غړي هېوادونه ۱۲۳ دي.
غړي هېوادونه مکلف دي چې د یادې محکمې د نیولو امرونه عملي کړي، له محکمې سره د جرمونو په څېړنه کې همکاري وکړي او د محکمې پرېکړې ومني.
نړۍواله همکاري: هغه هېوادونه چې د نړۍوالې جزایي محکمې غړي دي، دنده لري چې د نیولو حکمونه عملي کړي.
که طالبان د دغو هېوادونو په خاوره کې حضور ولري، نو د نیولو لپاره به یې عملیات ترسره شي.
د ځانګړو ځواکونو عملیات: نړۍوال ځواکونه؛ لکه د ملګرو ملتونو ځانګړي ځواکونه یا د ناټو ځواکونه که معلومات ترلاسه کړي چې یاد دوه طالب مشران په کوم ځای کې دي نو کولی شي د نیولو لپاره مستقیم عملیات ترسره کړي.
بندیزونه او محدودیتونه: نړۍواله ټولنه به د بندیزونو له لارې طالبان مجبور کړي چې خپل مشران تسلیم کړي.
د اقتصادي فشارونو او د بهرنیو اړیکو محدودیتونو په مرسته به طالبان منزوي شي.
د سیمهییزو هېوادونو فشار: ګاونډي هېوادونه؛ لکه پاکستان او ایران، چې د طالبانو پر سیاستونو اغېز لري، د احتمالي نیولو د حکم په عملي کېدو کې کلیدي رول لوبولی شي.
دا هېوادونه د نړۍوالو بندیزونو له وېرو سره مخ دي، نو اړ به شي چې له نړۍوالې جزایي محکمې سره همکاري وکړي او که چېرې نړۍوال ځواکونه مداخله کوي ښايي استخباراتي چوپړ ورته برابر کړي.
د بشري حقونو ملاتړي ادارې: نړۍوالې بشري حقونو ادارې او مدني ټولنې کولی شي د احتمالي نیولو د حکم په تطبیق کې د نړۍوالو فشارونو زیاتولو لپاره کار وکړي.
ایا دا پرېکړه عملي کېدای شي؟
په داسې حالاتو کې چې طالبان په افغانستان حاکم دي، د دې پرېکړې عملي کېدل له ګڼو ننګونو سره مخ دي.
د طالبانو واکمني: طالبان پر افغانستان بشپړ واک لري او نړۍوال ځواکونه له دې هېواده وتلي دي.
دا حالت د احتمالي نیولو حکم عملي کول ستونزمنوي.
د نړۍوالو ځواکونو نشتوالی: په افغانستان او نېږدې سیمه کې بهرنیو ځواکونو د نشتوالي له امله د طالبانو د مشرانو د نیولو لپاره مستقیم نظامي عملیات شوني نه دي.
د سیمهییزو هېوادونو محدودیتونه: نړۍ دوه قطبي شکل غوره کړی او د لویدیځ او ختیځ بلاک تر منځ مستقیم کړکېچ روان دی؛ نو هغه هېوادونه چې د طالبانو پر وړاندې اغېز لري، د خپلو ملي ګټو پر بنسټ پرېکړې کوي او ښایي د نیولو په برخه کې موثره مرسته ونه کړي.
د نړۍوالو هڅو کمزوري همغږي: د نړۍوالې ټولنې بېلابېل غړي هېوادونه د افغانستان په اړه مختلف دریځونه لري.
دا اختلافات د نیولو حکم د عملي کېدو مخه نیسي.
پایله
د جرمونو د نړۍوالې محکمې د احتمالي نیولو حکم به د طالبانو لپاره یو ستر سیاسي، اقتصادي او نظامي ګواښ وي.
که څه هم د عملي کېدو څرنګوالی یې له ګڼو ننګونو سره مخ دی؛ خو د دې حکم صادرېدل به طالبانو ته یوه ښکاره نښه وي چې د دوی کړنې له نړۍوالو اصولو سره په ټکر کې دي.
د دې احتمالي حکم اغېز یوازې پر طالبانو نه، بلکې پر افغانستان، سیمه او نړۍ هم پراخېاغېزې لرلی شي.
په دې توګه، د جرمونو نړۍوالې محکمې د لوی څارنوال له خوا د ملا هبت الله او شیخ عبدالحکیم د نیولو غوښتنه تر لاسه کړې او د احتمالي پرېکړې په صورت کې به نړۍواله ټولنه په ګډه د دې حکم د عملي کېدو لپاره ډېر ستونزمنګامونه پورته کړي، ترڅو د افغانستان خلک له اوږدمهاله کړاوونو څخه خلاص شي او نړۍوال امنیت ټینګ شي.
ملاهبت الله ویریږي چې ډیپلوماټان یې له واشنګټن سره داسې پرېکړې ونه کړي، چې دده لاسونه ور وتړي. هغه د ډونالډ ټرمپ او ملا عبدالغني برادر ترمنځ له اړیکو هم ډېر ډاډه نه دی.
طالبان له اوږدې مودې راهیسې په قطر کې د خپل دفتر له لارې د متحده ایالاتو او د اروپايي ټولنې له استازو سره په اړیکه کې دي. ټرمپ واک ته له رسېدو وړاندې د حماس او اسراییل ترمنځ جوړجاړي ته هم خپل استازی ولیږه، چې هڅې یې د یوه اوربند پر رامنځته کېدو تمامې شوې.
د ټرمپ له راتګ وړاندې طالبانو په قطر کې خپل پخوانی فعال ډېپلوماټ سهیل شاهین چې له نړیوالې ټولنې سره په اړیکو جوړولو کې موثر تمام شوی، د نوي سفیر په توګه وټاکه.
په دې وروستیو اونیو کې ملاهبت الله څو ځله ددې ډلې ریاست الوزرا ملا محمد حسن اخوند، د ریاست الوزرا اقتصادي مرستیال ملا عبدالغني برادر او د بهرنیو چارو وزیر امیر خان متقي کندهار ته غوښتي وو، چې د امریکا له نوي حکومت سره د راتلونکو سیاستونو په اړه د سلا مشورو ترڅنګ ځینې سپارښتنې هم وکړي.
طالبان به د امریکا «محدود استخباراتي حضور» ومني؟
په کندهار کې د طالبانو باخبره سرچینې وايي چې امریکایان د القاعدې او داعش دکنټرول لپاره په افغانستان کې محدود استخباراتي حضور غواړي، خو ددې غوښتنې پر وړاندې د طالبانو مشر او د هغه شاوخوا حلقه مقاومت کوي.
امریکايي جنرالانو او د ټرمپ د ملي امنیت سلاکار مایکل والټز په دې اړه وخت ناوخته څرګندونې کړې دي، خو په رسمي ډول واشنګټن تراوسه دغه غوښتنه نه ده په ډاګه کړې.
طالبانو د امریکا نوي حکومت ته پټ او ښکاره پیغامونه ور کړي، چې دوی په افغانستان کې د امریکا له ښکیلتیا سره کومه ستونزه نه لري خو دا باید په ډاګه شي چې دغهښکیلتیا د طالبانو پر بهرنيو او داخلي سیاستونو کوم تاثیر ونه لري. خو دغه ښکیلتیا ښايي له استخباراتي نفوذه خالي نه وي، ځکه واشنګټن بار بار ویلي، چې په سیمه کې داسې غوږونو او سترګو ته اړتیا لري، چې له دوی سره د سیمې د امنیتي وضعیت په څار او مدیریت کې مرسته وکړای شي.
په ولسي جرګې کې د کندهار پخواني استازي خالد پښتون افغانستان انټرنشنل ته وویل چې امریکا په افغانستان کې د استخباراتي حضور په لټه کې ده او داسې ګنکوسې دي، چې «اوس هم د امریکا استخباراتي ګروپونه په افغانستان کې حضور لري».
خالد پښتون وویل:« زه مطمین یم چې امریکا په افغانستان کې استخباراتي حضور ته لېواله ده».
یو طالب چارواکی وايي، « په دوحه کې په دوه طرفه ناستو کې امریکایانو بار بار په افغانستان کې د استخباراتي حضورغوښتنه کړې ده او د څو ولایتونو نومونه یې مشخص کړي دي».
امریکايي اړخ ددوحې د خبرو اترو په بهیر کې هم د افغانستان په یو شمېر سیمو کې د پوځي اډو درلودل، پر بګرام هوايي اډه کنټرول او دغه راز په خپل سفارت کې د یو شمېر پوځیانو حضورغوښتی و، خو له دې غوښتنو سره طالبانو مقاومت کړی و. د امریکا نوي ولسمشر هم په خپلو ویناوو کې څوځله بګرام ته د ستنېدو یادونه کړې ده.
طالبانو ته د نږدې سرچینو په باور، د ملاهبت الله یو مهم شرط دادی، چې په تېرو درې نیمو کلونو کې ددې ډلې له خوا پر افغانانو د لګېدلو محدودیتونو او فرمانونو پر وړاندې به د امریکاپه شمول هېڅ بهرنی هېواد مداخله نه کوي. د هغه طبیعت او دریځ ته په پام، په افغانستان کې د امریکا استخباراتي حضور ته اجازه ورکول به اسانه پرېکړه نه وي.
د طالبانو له بیا ځلي واک ته رسېدو سره دغه ډله له داعش خراسان سره لاس او ګرېوان ده او ملاهبت الله ته د خپلو مشاورینو له خوا ویل شوي چې د امریکا له استخباراتي مرستې پرته د داعش خراسان کنټرولول به دې ډلې ته ستونزمن وي.
خو ددغو مرستو څرنګتیا د ملاهبت الله لپاره تر ټولو ستره پوښتنه ده. ظاهرا هغه له دا ډول همکارۍ سره مخالف دی، خو د استخباراتي معلوماتو د تبادلې او استخباراتو-استخباراتو ترمنځ همکاریو په تړاو ښايي ستونزه ونه ویني. د ایمن الظواهري مرګ او په کابل او اماراتو کې د امریکايي او طالب استخباراتي چارواکو لیدنو ته په کتو، دا ډول همکارۍ په تېرو درې نیمو کلونو کې هم موجودې وې.
یو کابل میشتی افغان سیاستوال د یوه طالب چارواکي له خولې وايي، « موږ له امریکا سره پر استخباراتي حضور کومه ستونزه نه لرو خو دا حضور باید یوازې د امنیتي مسایلو لپاره وي».
د ترلاسه شویو معلوماتو پر بنسټ، د داعش خراسان وروستیو خونړیو هدفي بریدونو د طالبانو مشر ملا هبت الله په ګډون د هغه نژدې حلقه تر زیات فشار لاندې راوستې ده.
دمګړۍ چې طالبان د داعش پر وړاندې کوم عملیات کوي په دې برخه کې د امریکا استخبارات په مستقیم ډول له طالبانو سره اطلاعات شریکوي او له دې ډلې سره د مقابلې او تبلیغاتو لپاره ځانګړې بودجه ور کوي.
د مستقیمو اړیکونوی کانال
په کابل کې د طالبانو ریاست الوزرا اقتصادي مرستیال ملا عبدالغني برادر، دفاع وزیر ملایعقوب مجاهد او د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني د نجونو زده کړو او له امریکا سره د اړیکو په تړاوانعطافانه دریځ لري.
د کندهار له ناستو درز شوي معلومات ښيي، چې کابل میشتو طالبانو له ملاهبت الله غوښتي چې د ټرمپ په مشرۍ د امریکا له نوي حکومت سره د ښو اړیکو لپاره خپلې یو لړ پرېکړې نرمې کړي، نو لومړی باید د نجونو او مېرمنو پر زده کړو او کار کولو بندیزونو ته د حل لاره ولټول شي؛ څو د افغانانو او لویدیزو هېوادونو غوښتونو ته مثبت ځواب وویل شي.
په قطر کې د طالبانو سفیرسهیل شاهین د امریکا په ټاکنو کې د ټرمپ بریا ته په اشارې سره ویلي و، چې دغه ډله له نړۍ په ځانګړې توګه له امریکا سره مثبت تعامل غواړي. نوموړي له یوې جاپانۍ رسنۍ سره په مرکه کې وویل چې طالبان هیله لريله واشنګټن سره ښې اړیکې ولري.
شاهین د ډونالډ ټرمپ د ولسمشرۍ د لومړۍ دورې پر مهال په دوحه کې د سولې هوکړې ته اشاره وکړه او زیاته یې کړه چې «داسې ښکاري ښاغلی ټرمپ به ډېر عملګرا وي او زما په اند موږ بايد د ستونزو په حل کې واقعبينه واوسو».
نوموړي تر دې وړاندې هم هیله ښودلې وه، چې د ټرمپ د ولسمشرۍ پرمهال د طالبانو حکومت په رسمیت وپېژندل شي.
خو متحده ایالاتونه له طالبانو سره په اړیکو کې د پرمختګ لپاره روښانه اقداماتو ته اړتیا لري او په دې اقداماتو کې ډېر داسې څه دي، چې د ملا هبت الله فرمانونو یرغمل کړي دي.
په کابل کې باخبره سرچینې وايي چې متحده عربي اماراتو او قطر ته د طالبانو د ځینو کابل مېشتو چارواکو سفرونو پرمهال له امریکايي ډېپلوماټانو او استخباراتو غوښتل شوي، چې له دې ډلې سره تعامل وکړي او په کابل کې د سفارت کونسلي او پراختیايي برخې پرانیزي.
په کابل کې مېشت طالب چارواکي تمه لري چې د امریکا نوی منتخب ولسمشر ډونالډ ټرمپ به پر دوی بندیزونه لرې کړي او د افغانستان په جوړونه کې به ورسره همکاري وکړي.
عباس ستانکزی د امریکا له متخب ولسمشر ډونالډ ټرمپ نه له تور نوملړه د دې ډلې د مشرانو د نومونو ایستلو، پر بانکونو بندیزونو لرې کولو او کنګل شویو پیسو د خلاصولو له لارې د ښو اړېکو جوړولو غوښتنه کوي.
نوموړي په دې وروستیو کې یوې غونډې ته وویل، چې ډونالډ ټرمپ دې د بایډن پالیسي کې بدلون راولي او د افغانستان لپاره د نوې پالیسۍ په جوړولو سره د طالبانو د دوستۍ غیږه خلاصه ده، «د افغانستان له خوا د اسلامي امارت له خوا میدان ورته خلاص دی. که دوی را سره دوستان کیږي موږ بلکل ور ته د دوستۍلاس ورکوو».
نوموړي له ډونالډ ټرمپ غوښتنه وکړه، چې د دې ډلې حکومت دې په رسمیت و پیژني او په افغانستان کې دې خپل سفارت پرانیزي، « له امریکا سره مو هم شل کاله جنګ وکړ، خو نن غواړو له امریکا سره اړیکې ولرو خو په دې شرط چې د دوحې تړون ته متعهده اوسي».
د سیاسي چارو شنونکي د طالبانو وروستۍ څرګندونې د تعامل او نرمښت ښکارندویې ګڼي. دغه څرګندونې د ستانکزي شخصي څرګندونې نه شي ګڼل کېدای؛ داسې ښکاري چې دا ټولې څرګندونې په کندهار کې د طالبانو له مشرتابه سره له سلامشورو وروسته شوې دي.
خو یوه مساله اوس په طالبانو کې له امریکا سره د خبرو اترو لپاره د ځانګړي مستقیم چینل جوړول دي.
په پاکستان کې د افغانستان پخواني سفیر عمرداودزي افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې طالبان مستقیم ارتباط غواړي او په دې ارتباط کې به د ملا برادر پرځای، خپله ملاهبت الله صحنې ته راګرځي.
د داودزي په باور، له امریکا سره ددوحې هوکړه ملا عبدالغني برادر لاسلیک کړې او ټرمپ یوازې هغه پېژني، خو دا ملا هبت الله نه شي زغملای او غواړي د ټرمپ او کندهار ترمنځ د خبرو اترو یوه مستقیمه اړیکه رامنځته شي. نوموړي افغانستان انټرنشنل ته وویل، « دویمه خبره دېخوا ملاهبت الله ته مهمه ده، له امریکا سره د خبرو لپاره ملابرادر ناست و، توافق نامه ورسره ملا برادر امضا کړه او ټرمپ ملا برادر پېژني».
داودزي ددواړو خواوو د غوښتنو په تړاو وویل، چې « دوی به ورته وايي زموږ داخلی کارو کې به کار نه لرئ او امریکا به ورته وايي چې منطقوي مسایلو کې به تاسې د امریکا ملاتړ کوئ او له امریکا سره به په ډېرو مواردو کې په یوه خط اوسئ».
امریکا دمګړۍ په کابل کې سفارت نه لري او له طالبانو سره خپلې ټولې خبرې ددوحې له لارې پرمخ وړي.
امریکايي وسلې، مرستې او غوښتنې
ټرمپ د لوړې تر مراسمو یوه ورځ وړاندې وویل، چې له طالبانو به د مرستو په بدل کې په افغانستان کې خپلې پاتې وسلې بېرته وغواړي. د هغه لپاره دغه وسلې د امریکا د حیثیت مساله ده او په خپلو ټاکنیزو منډو ترړو کې یې څو ځله ددې وسلو یادونه کړې ده.
خو ایا طالبان دې ته چمتو دي، چې متحده ایالاتو ته دغه وسلې بېرته ور وسپاري؟
عمر داودزي افغانستان انټرنشنل ته په دې اړه وویل، چې « تراوسه وضعیت روښانه نه دی خو ماته چې ښکاري ټرمپ ته مهمه خبره داده، چې په اوله مرحله کې له طالبانو نه خپلې وسلې بېرته وغواړي، ځکه دا امریکا ته یو ډول توهین ګڼي او غواړي خپله اسلحه بېرته واخلي.»
د داودزي په باور، امکان لري چې له وړاندې یې طالبانو ته ویلي وي، چې د وسلو په بدل کې مرستې ور کوي.
داودزی دا د بن لادن د سپارنې په تړاو د امریکا او د طالبانو د پخواني مشر ملامحمد عمر دریځونو ته ورته بولي او وايي، « دا هغې نقطې ته خبره ودریږي لکه د ملاعمر [پرمهال]، که د مرستې په بدل کې امریکایانو ته وسلې سپاري، نو دا د طالبانو حیثیت ته صدمه رسیږي، که نه یې سپاري بیا دا هغه سړي [ټرمپ] ته بهانه جوړیږي چې بیاورپسې نور قدمونه واخلي».
ټرمپ تر راتلونکو دریو میاشتو پورې د امریکا هر ډول مرستې بندې کړې، چې په دې کې له افغانستان سره بشري مرستې هم شاملې دي، خو هغه په خپلو خبرو کې د مرستو بشپړ بندښت ته اشاره نه ده کړې، چې ښيي طالبانو ته به دا مرستې د « راکړې ورکړې» په بڼه بېرته پیلیږي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سلاکار ذاکر جلالي د یوه طالب او امریکايي بندي له تبادلې وروسته وویل، چې په امريکا کې د ټرمپ ادارې د کار له پيل سره داسې اټکل کېږي چې دواړې خواوې به لازيات پرمختګونه ولري. هغه وویل، «دا تبادله نه يوازې له دې زاويې اهميت لري، چې يو افغان ازادېږي او له خپلې کورنۍ سره يو ځای کېږي؛ بلکې له دې اړخه هم پام وړ پرمختګ دی، چې د طالبانو او متحده ايالتونو ترمنځ د تماس چينلونه پرانيستي دي او دواړه لوري کولای شي نور ګټور مذاکرات هم په خپلو کې سره ولري».
د خبرو اترو د لېوالتیا په تړاو یوه ځايي طالب چارواکي راته وویل، چې « د شېخ صاحب مبارک خپل زوی په دې لاره کې فدایی کړی او هغه له اسلامي شریعت څخه په هېڅ صورت نه تېریږي، خو په امنیتي مسایلو او دوه طرفه همکاریو باندې د خبرو کولو لپاره لېوالتیا لري».
بین الافغاني خبرې اترې څومره ممکنې دي؟
طالبانو د امریکا ددې غوښتې په اړه چې د دوحې تړون پر اساس د افغانانو ترمنځ خپلمنځي خبرې پیل شي، تر دې دمهچندان علاقه نه ده ښودلې. په کندهار او کابل کې د طالبانو مشران له افغان سیاسونو سره د حکومت تقسیم او یوه نوي اسلامي حکومت جوړولو ته چمتو نه دي او نه هم په دې اړه د بحث لپاره چمتووالی لري.
په کابل کې د افغانستان پخوانی ولسمشر حامد کرزی، د ملي مصالحې عالي شورا مشر عبدالله عبدالله او د حزب اسلامي مشر ګلبدین حکمتیار په کډون یو شمیر افغان سیاستوال د طالبانو تر حاکمیت لاندې ژوند کوي. له دغو افغان سیاسیونو سره اوس هم له بېلابېلو لارو امریکايي ډېپلوماټان اړیکې لري.
ځینو باخبره افغان سیاسونو ته نژدې کسانو افغانسان انټرنشنل ته وویل چې د ټرمپ په مشرۍ د امریکا نوي حکومت د جوړېدو په درشل کې یو شمېر طالب چارواکو له ځینو پخوانیو افغان سیاستوالو سره لیدلي دي.
طالب مشرانو په کابل کې له مېشتو ځینو افغان سیاسیونو غوښتي چې « امریکا ته د دوی پېغام ورسوي چې طالبان د ټرمپ په مشرۍ د امریکا له نوي حکومت سره تر ځینو شرایطو لاندې د خبرو لپاره چمتو دي».
پاتې نور افغان سیاستوال هم د ډونالډ ټرمپ په مشرۍ د امریکا نوي حکومت ته په تمه دي، چې د ټرمپ له خوا له طالبانو سره لاسلیک شوی د دوحې تړون به په مکمل ټول عملي کوي.
پخواني ولسمشر حامد کرزي له نړیوالو استازو سره په ناستو کې بار بار دا یادونه کړې، چې د افغانانو ترمنځ خپلمنځي خبرې باید پیل شي.دغه خبرې اترې ددوحې تړون یوه اصلي او مهمه برخه ګڼل کیږي، چې طالبانو تر اوسه اعتنا ورته نه ده کړې.
یو شمېر سرچینې وايي، چې طالبانو په دې وروستیو کې د افغانستان له پخواني ولسمشر حامد کرزي غوښتي چې د جلاوطنه افغان سیاسیونو په راوستلو او پخلاینه کې له دې ډلې سره همکاري وکړي، خو خپله د کرزي دفتر دغسې رپوټونه تر اوسه نه دي تایید کړي.پخواني ولسمشر له افغانستان څخه بهر ځینو هېوادونو ته سفرونه وکړل خو د کرزي ټینکار دا دی، چې له پخلاینې او بین الافغاني خبرو پرته له افغانستان څخه وتلي افغان سیاسون بېرته د طالبانو د اوسنیو شرایطو پر اساس وطن ته راتلل نه غواړي.
عمر دادوزي د سیاسي جوړجاړي په تړاو وویل، چې « سیاسي جوړجاړی او د سیاسي مذکراتو پیل کېدل یا هم د سیاسي پروسې پیل کېدل دا ورته مهمه ده، ځکه دا د سیاسي پروسې عواقب د حقوق بشر بهبود دی، زه فکر کوم داسې یو حالت راتلونکی دی».
د کرزي د بین الافغاني خبرو غږ ته تر اوسه طالب مشرانو مثبت ځواب نه دی ورکړی خو ګڼ سیاسیون په دې باور دي چې د ټرمپ په مشرۍ د امریکا نوی حکومت به پر طالبانو فشار راوړي چې د دوحې تړون پر اساس د افغانانو ترمنځ د خبرو پیل او یوه ټولګډونه حکومت رامنځته کېدو ته لاره پرانیزي.
د جنوري پر۲۰مه ډونالډ ټرمپ د دویم ځل لپاره په داسې حال کې سپینې ماڼۍ ته ننوت، چې سملاسي یې پر طالبانو د امریکا د نغدي مرستو کڅوړې بندې کړې او له طالبانو یې د امریکايي وسلو د بېرته اخستلو خبرداری ورکړی. خو د پېښو دغه ټول پرمختګ او تحلیل داسې مهال دی، چې د افغانستان په تړاو د ټرمپ حکومت سیاست تر اوسه لا نه دی په ډاګه شوی.
هغه د افغانستان څخه د وتلو څرنګوالی او د دې کړنې پایلې، چې په پایله کې یې امریکایي وسلې په افغانستان کې پاتې شوې، یو بېخردانه اقدام او د امریکا په تاریخ کې تر ټولو شرمېدلې شیبه بللې ده. دغه وسلې اوس د طالبانو، نورو ترهګریزو ډلو او د سازمان شویو جرمونو د شبکو په واک کې دي.
اوس چې ښاغلی ټرمپ د امریکا د ولسمشر په توګه په رسمي ډول خپله دنده پیل کړې، دا موضوع په جدي ډول د سیاسي محافلو،د رسنیو او کارپوهانو په تحلیلونو کې مطرح شوې چې ایا ټرمپ به واقعاً د هغو وسلو په اړه څه وکړي چې په افغانستان کې پاتې دي؟
په دې لیکنه کې هڅه کېږي چې د افغانستان د امنیتي او دفاعي ځواکونو لپاره د امریکا مرستې په تېرو دوو لسیزو کې د جمهوري نظام د واکمنۍ پر مهال لنډه وڅېړل شي او د ټرمپ د خبرو د عملي کېدو امکانسنجي وشي. همدارنګه دې پوښتنې ته به ځواب ورکړل شي چې په اصل کې ښاغلی ټرمپ د کومو وسلو په اړه خبرې کوي؟ دا وسلې څومره دي او اوس د چا په واک کې دي؟ ایا د هغوی بېرته امریکا ته انتقال ممکن دی؟
د ټرمپ هدف کومې وسلې دي؟
ښاغلي ټرمپ په خپلو ویناو کې په پرلهپسې ډول د هغو وسلو یادونه کړې، چې د هغه په باور د متحده ایالاتو د پوځ او نظامي ځواکونو پورې اړه لري، خو د ناوړه مدیریت او له افغانستانه د بېپروا وتلو له امله هلته پاتې شوې دي. د دغو وسلو لېست او شمېر لږ تر لږه تر دې دمه نه د ښاغلي ټرمپ له لوري وړاندې شوی او نه هم د امریکا د حکومت په رسمي سرچینو کې خپور شوی دی؛ خو هغه څه چې په ټرمپ د خبرو کې برجسته شوي، د دغو وسلو ارزښت دی، چې په خپلو ویناو او رسمي مرکو کې یې یادونه کړې او مجموعي ارزښت یې ۸۰ میلیارد ډالره ښودلی دی.
په همدې وخت کې ځینو رسنیو د ټرمپ د ادعا شوې شمېرې د کرهوالي هڅه وکړه او پایله یې دا وه چې دغه شمېر د امریکایي وسلو په اړه مبالغهامیز او ناسم دی. خو په ورته وخت کې ځینې رسنۍ، لکه سيانان، د ۲۰۲۲ کال په اپرېل کې د پنټاګون د چارواکو له قوله لیکلي چې ۷ میلیارد ډالره په ارزښت نظامي تجهیزات چې د افغانستان امنیتي او دفاعي ځواکونو ته ورکړل شوي وو، هلته پاتې دي. دغه تجهیزات وسلې، مهمات، وسایط، الوتکې او هېلیکوپټرونه شامل دي.
د ۲۰۱۴ کال وروسته، کله چې د افغانستان د امنیت ساتلو مسوولیت په رسمي ډول د افغان امنیتي او دفاعي ځواکونو ته وسپارل شو، د ناټو ډېری ځواکونه په ځانګړي ډول امریکایي ځواکونه له خپلو نظامي تجهیزاتو سره له افغانستانه ووتل. ډېری وسلې، وسایط او تجهیزات په هغو پوځي اډو کې پاتې وو چې د ولایتي ماموریتونو پای ته رسېدو سره یوازې په څو لویو نظامي مرکزونو کې، لکه د ناټو د غوڅ ملاتړ قرارګاه (شش درک)، د کابل هوایي ډګر، بګرام، کندهار، خوست، هرات او مزار شریف هوایي ډګرونو کې راټول شوي وو.
څو میاشتې مخکې له دې چې افغانستان سقوط وکړي، نړۍوال ځواکونه له ډېری دې مرکزونو هم ووتل او یوازې په کابل هوایي ډګر او د شش درک په قرارګاه کې پاتې شول. ما د کورنیو چارو وزارت له لوري د هوايي ډګرونو د افغان ځواکونو ته د انتقال د کمېټې مشري کوله او یاد مې دي چې کله پرېکړه وشوه چې په افغانستان کې د نړۍوالو ځواکونو نظامي مرکزونه تخلیه شي او د سیمې د امنیت مسوولیت افغان ځواکونو ته وسپارل شي، بهرنیو ځواکونو خپل ډېری وسلې، وسایط او تجهیزات له ځان سره یوړل. یوازې ځینې تخنیکي وسایل؛ لکه جنراتورونه، مخابراتي اپراتورونه، خالي کانتینرونه چې د ګودام یا استوګنې لپاره کارول کېدل او لږ شمېر مهمات افغان ځواکونو ته وسپارل شول.
معتبرې راپورونه چې د امریکا متحده ایالاتو د رسمي ادارو او رسنیو له لوري خپاره شوي، ښيي چې د ۲۰۰۴ څخه تر ۲۰۱۶ کلونو پورې امریکا متحده ایالاتو د افغانستان ملي پوځ او پولیسو ته د بېلابېلو ډولونو ۵۹۹,۶۹۰ میله وسلې چې سپکې او درنې وسلې پکې شاملې دي، مرسته کړې دي. په دې وسلو کې ډېری یې سپکې وسلې وې؛ لکه M16، M4، او سنایپر ټوپکونه چې شمېر یې ۳۵۸,۵۳۰ میله ته رسېږي. ډېری دغه وسلې د افغانستان ملي پوځ ته سپارل شوې وې.
په همدې موده کې ۱۶,۱۹۱ د ملاتړ وسایل؛ لکه د شپې لید دوربینونه، مخابراتي مانیټرې، کوچني کشفي الوتکې (ScanEagle) او کشفي بالونونه هم امنیتي او دفاعي ځواکونو ته ورکړل شوي دي، چې په دې کې تر ټولو زیات د شپې لید دوربینونه وو چې شمېر ۱۶,۰۳۵ و.
په هوايي برخه کې د ۲۰۰۴ څخه تر ۲۰۱۶ پورې په ټولیز ډول ۲۰۸ الوتکې چې پکې MI-17 او MD-530 هېلیکوپټرونه (۱۱۰ الوتکې)، د ترانسپورتي الوتکو ډولونه؛ لکه C-208، C-128، C-130، T-182، G-222، AN-32 (۶۰ الوتکې)، د برید وړتیا لرونکي A-29 الوتکې (۲۰ الوتکې) او کشفي الوتکې PC-12 (۱۸ الوتکې) شاملې وې، امنیتي او دفاعي ځواکونو ته مرسته شوې دي.
همدارنګه، امریکا متحده ایالاتو په همدې موده کې ۷۵,۸۹۸ د بېلابېلو ډولونو وسایط؛ لکه رینجر، هاموي، لارۍ او ټانکونه د افغانستان امنیتي او دفاعي ځواکونو ته مرسته کړې دي. په دې کې تر ټولو زیات ۴۲,۶۰۴ رینجر موټرونه او ۲۲,۱۷۴ هاموي وسایط شامل وو. دغه دوه ډوله وسایط په امنیتي او دفاعي ځواکونو کې ورځني ډېر کارېدونکي وسایل وو، چې یوه برخه یې د چاودنو، انتحاري بریدونو او اوږدمهاله کارونې له امله خپل قابلیت له لاسه ورکړی و.
په دې اړه د ایندیپینډنټ ورځپاڼې د ۲۰۲۴ کال د ډسمبر په ۲۵مه راپور ورکړ، چې د امریکايي ځواکونو له وتلو وړاندې د هاموي وسایطو د تخریب هڅې سربېره، یوه د پام وړ برخه یې د طالبانو لاس ته ورغلې ده.
دغه ټولې مرستې د افغانستان ملي پوځ او پولیسو په قطعو او جزوتامونو کې وېشل شوې وې او په مکرر ډول د امریکا متحده ایالاتو له لوري د افغانستان امنیتي او دفاعي ځواکونو ته د مرستې په توګه یادې شوې دي. د دې پر بنسټ، دا وسلې او وسایط په اصل کې د افغانستان د امنیتي او دفاعي ځواکونو ملکیت ګڼل کېږي، نه د امریکا د پوځ برخه.
ایا د دې ټولو تجهیزاتو انتقال ممکن دی؟
په داسې حال کې چې اوس طالبان د یوې سخت دریځې ډلې په توګه چې د ترهګریزو کړنو اوږد تاریخ لري، القاعده، داعش او نورو ډلو ته د دغو وسلو، وسایطو او نظامي تجهیزاتو لاسرسی ورکړی دی او معتبر راپورونه ښيي چې د دغو وسلو یوه لویه برخه د سازمان شویو جنایتکارو ډلو لاس ته لوېدلې ده. حتا د ښاغلي ټرمپ په وینا، طالبان د نړۍ تر ټولو لوی د وسلو په پلورونکو بدل شوي دي. د دې تر څنګ، په افغانستان کې د فشار د یو ځواک نشتوالی چې وکولای شي دغه وسلې له دې ډلو واخلي، د ښاغلي ټرمپ د خبرو عملي کېدل خورا ستونزمن ښکاري.
معتبر رسنیز راپورونه ښيي چې د طالبانو غړو له واک ته رسېدو سره سم، په هرې ولسوالۍ او ولایت کې ګڼ شمېر وسلې، تجهیزات او وسایط لوټ کړي او په ازاد بازار کې یې پلورلي دي. اوس هم د امریکا وسلې په افغانستان کې په ازادو بازارونو او د پاکستان په قبایلي سیمو کې په پراخه کچه موندل کېږي.
د تېرو درېیو کلونو په جریان کې رسنیو راپور ورکړی چې د امریکا وسلې په کشمیر او منځني ختیځ کې موندل شوي دي. څو ځله داسې لیدل شوي چې داعش په خپلو بریدونو کې له دې وسلو ګټه اخیستې ده.
تازه یو انځور د ایران د حکومت له خوا د نږدې سرچینو له لارې خپور شوی، چې پکې د ایران د پوځ ځانګړي ځواکونه د امریکا د M4 ټوپکونو په زیات شمېر کې کارول ښودل شوي دي. که څه هم د دې وسلو دقیقه منبع معلومه نه ده، خو د کارپوهانو په باور، د دې وسلو اصلي پلورونکي طالبان دي.
که فرض کړو چې د ښاغلي ټرمپ ټولې خبرې سمې او د امریکا د محرمو اسنادو پر بنسټ دي، ایا ممکنه ده چې دغه وسلې بېرته امریکا ته راوګرځول شي؟ لکه څنګه چې پورته یادونه وشوه، د طالبانو د واکمنۍ لاندې افغانستان د سیمهییزو او نړۍوالو ترهګریزو ډلو لپاره یو خوندي او له کنټرول څخه بهر جنت ګرځېدلی دی. ټولې دغه ډلې د خپلو اړیکو او وړتیاو له مخې دغو وسلو ته لاسرسی لري او د دې وسلو یوه مهمه برخه د طالبانو له کنټرول څخه وتلې ده.
د هغه وضعیت په نظر کې نیولو سره چې زه پرې پوهېږم، حتا که امریکا وغواړي او طالبان هم دې معاملې ته چمتو شي، د پورته یادو شویو دلایلو له امله د دغو وسلو او تجهیزاتو انتقال ممکن نه دی. په ورته وخت کې که حتا په ډېر خوشبینانه حالت کې ټول شرایط برابر شي، د دې وسلو او تجهیزاتو راټولول او انتقال وخت او بودیجې ته اړتیا لري.
زما په باور، د دې وسلو د ترلاسه کولو حل لاره یوازې یو خیال نه دی، بلکې باید د استبداد او ترهګرۍ زړه، یعنې د طالبانو رژیم په نښه شي. د یوه ځواکمن او قانوني دولت په جوړولو سره، چې د خلکو د رایو پر بنسټ او د یو مسوول او غیرمتمرکز جوړښت په لرلو سره رامنځته شي، د دې وسلو د ناوړه استفادې ټولې لارې بندې شي او دغه وسلې بیا د قانون پلي کولو او د عامه امنیت د تامین لپاره وکارول شي.
د سیمې او نړۍ د امنیت لپاره د امریکا د پاتې وسلو زیان څه دی؟
په افغانستان کې مېشتې اسلامي جهادي ډلې؛ لکه طالبان چې د اصلي چتر په توګه عمل کوي، القاعده، تحریک طالبان پاکستان (TTP)، داعش، انصارالله - تاجکستان، د ختیځ ترکستان اسلامي تحریک، جیش محمد، سپاه صحابه، د ازبکستان اسلامي تحریکاو نورې ډلې، د خپلې سخت دریځې ایډیالوژۍ او ترهګریزو کړنو له امله په ذاتي توګه د افغانستان، سیمې او نړۍ د امنیت لپاره جدي ګواښ ګڼل کېږي. دغه ډلې په پرلهپسې توګه هڅه کوي چې د اسلام له دین څخه ناوړه ګټه واخلي او نړۍ ناامنه کړي.
که دغه ډلې پرمختللو وسلو، نظامي تجهیزاتو او د هغو اقتصادي سرچینو ته لاسرسی پېدا کړي چې له سازمان شویو جنایتونو څخه یې ترلاسه کوي، نو په افغانستان او سیمه کې د دوی د ګواښونو رامنځته کولو او پراخو عملیاتو د ترسره کولو وړتیاوې به په بې ساري توګه زیاتې شي. لکه څنګه چې موږ وینو د طالبانو له واکمنۍ وروسته، په پاکستان او ایران کې د تحریک طالبان پاکستان (TTP) او جیش العدل ډلو عملیاتي وړتیاوې په ښکاره ډول زیاتې شوې دي، چې د دې یوه مهمه وجه د دغو ډلو لاسرسی نوو وسلو او تجهیزاتو ته ده.
بلخوا، د دغو ډلو د وړتیاو زیاتوالی به د دې لامل شي چې په ټوله نړۍ کې نورې ترهګریزې ډلې او سخت دریځه ذهنیت لرونکي افراد له دوی څخه الهام واخلي او خپلې ترهګریزې کړنې پراخې کړي. د دغو ډلو ګواښونه یوازې په سیمه پورې محدود نه دي، بلکې دوی کولی شي په بېلابېلو هېوادونو کې نورې ترهګریزې ډلې جذب کړي او رهبري یې وکړي، چې دا به نړۍوال امنیت اغېزمن کړي. په ځانګړي ډول، په داسې حال کې چې اروپایي او امریکایي هېوادونه د داخلي ستونزو او ناپایدار نړۍوال وضعیت له امله د ترهګریزو ګواښونو په وړاندې زیات زیانمنونکي دي، دغه ډلې کولی شي د نوو بریدونو لپاره د محرک ځواک په توګه عمل وکړي.
سربېره پر دې، هغه پټې اړیکې چې د بېلابېلو هېوادونو ترهګریزو ډلو ترمنځ رامنځته کېږي، کولی شي د ګواښونو پراختیا، او د مالي او تسلیحاتي سرچینو انتقال په ټوله نړۍ کې رامنځته کړي.
که څه هم دا لا معلومه نه ده چې ایا ښاغلی ټرمپ او د هغه ټیم به د دې پرېکړې په عملي کولو کې جدي وي، خو په افغانستان کې د اوسني وضعیت دوام د نړۍوال امنیت لپاره یو بېساری او نه جبرانېدونکی ګواښ دی. اوس وخت رارسېدلی چې د دغو ګواښونو د مخنیوي لپاره جدي او عاجل اقدامات وشي.
د نړۍ هېوادونه باید په ګډه د ترهګریزو او سخت دریځو ډلو پر وړاندې اغېزمنې او هدفمندې عملي برنامې جوړې کړي. په دې برخه کې د نړۍوالو همکاریو زیاتوالی، پر طالبي رژیم او له دوی سره تړلو جهادي ډلو د سیاسي او اقتصادي فشارونو زیاتوالی او د مخنیوي اقدامات؛ لکه د استخباراتي سیستمونو پیاوړي کول او د افراطي ایډیالوژۍ د خپرېدو پر وړاندې د ځایي ټولنو ملاتړ اړین دي.
که داسې ونهشي، نو ژر یا ناوخته به له افغانستان څخه ترهګریز ګواښونه نورو سیمو ته خپاره شي او نړۍوال امنیت به له یوې جدي ستونزې سره مخ شي.
پایله
د رامنځته شوي عمومي وضعیت په پام کې نیولو سره داسې ښکاري چې ولسمشر ټرمپ د دې حساسې او تحریکونکي موضوع په مطرح کولو سره هڅه کوي د امریکا د عامه ټولنې ذهنیت ځانته راجلب کړي. دا موضوع د حقیقت پر ځای، ډېر احتمال لري چې د کورنیو رایو ترلاسه کولو او طالبانو ته د دوحې هوکړې یا په افغانستان کې د امریکا د راتلونکو پلانونو د منلو لپاره د فشار وسیلې په توګه وکاروي.
په لومړي سر کې د پاتې وسلو ډېره برخه د طالبانو، داعش او نورو ترهګریزو ډلو تر کنټرول لاندې ده. ښاغلی ټرمپ په اوسني وخت کې په افغانستان کې د دغو ډلو پر وړاندې د مبارزې لپاره هېڅ عملي وسیله یا حللاره په لاس کې نه لري. دا حقیقت ښيي چې د دې ډول ژمنو عملي کول له واقعیت څخه لرې دي او یوازې ساده شعارونه دي.
د دې هدف د ترلاسه کولو لپاره اړینه ده چې د طالبانو مخالف جریانونو او د افغانستان د خلکو ملاتړ ترلاسه کړي، ترڅو د یو قانونمند حکومت په جوړولو سره د دې ګواښونو مخه ونیول شي.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
د وخجیر درې بلې غاړې ته د چین د ژنجیانګ ایغور د خودمختارې سیمې تاشقرغان ولسوالي پرته ده.
دلته د افغانستان او د چین د مرز اوږدوالی ۹۲کیلومتره دی.
دا سیمه د ۱۷۶۳ کال نه په رسمي توګه د افغانستان برخه پاتې شوې ده. البته د دې اوسنۍ جغرافیا شکل په ۱۸۹۳ کې د ډیورنډ د کرغیړنې استعماري کرښې په نتیجه کې جوړ شوی او یوه برخه یې په هغه وخت کې په هند اشغال لرونکي بریتانوي استعمار نیولې وه.
په شمال کې واخان دهلیز د تاجکستان د ګورنو بدخشان سیمې سره لګي او جنوب کې واخان د پښتونخوا له چترال سره او د پاکستان د کنټرول لاندې د کشمیر د پخواني ریاست د ګلګت-بلتستان سیمې سره په جغرافیايي توګه لګیدلی دی او همدارنګه د هند د کنترول لاندې کشمیر هم دې سره جوخت پروت دی.
د پنج او د پامیر سیندونه له واخان دهلیز نه سرچینه اخلي او بیا وړاندې د د دغو دواړو سیندونو په یو ځاې کیدو سره د امو سیند جوړیږي.
په واخان دهلیز کې د اوسیدونکو شمیر تر شلو زرو کسانو شاوخوا اټکل شوی او په دوی کې د پامیري، واخي او کرغیز ژبې ویونکي ګډون لري.
د قراقرم، همالیه او هندوکش غرونه د واخان دهلیز نه چاپیره دي، ځکه دې ځای ته د نړۍ بام هم ویل کیږي.
د خپلې سختې یخې هوا او مشکلې غرنۍ جغرافیا په وجه په تیرو څو لسیزو کې د افغانستان سیاسي اړی ګړی او جنګونو په دې سیمه څه خاص اغیز کړی نه و، خو دا وار په ځانګړو وجوهاتو د داخلي او خارجي سیاسي لوبغاړو پام واخان دهلیز ته اوښتی، چې پرې ځان پوهول اړین دي.
واخان دهلیز او د بدخشان دغه ټوله سیمه لرغونی تاریخ لري. دا د وریښمو د تجارتي لارې یو مهم تم ځای و، چې چینايي تاجرانو ته یې د هند د نیمه وچې، غربي اسیا او د مرکزي اسیا سره د تجارت لنډه لاره تشکیلوله.
اوس هم دغه دهلیز چین ته د جنوبي اسیا او د مرکزي اسیا تر مارکیټونو رسیدلولپاره غټ پوټنشیال لري او که دا وویل شي نو غلطه خبره به نه وي، چې د واخان دهلیز د جنوبي او مرکزي اسیا د نښلوونکي پل حیثیت لري، چې د اسیا او اروپا تر منځه د ځمکني لوی پل لپاره د وړومبي ګام کار کولی شي.
د دغې سیمې په اهمیت د پوهیدلو لپاره د دې په یوه بل اړخ نظر اچول اړین دي او هغه په تیرو څو لسیزو کې په نړۍ کې د نوي اقتصادي زبرځواک په توګه اوڅارېدونکي قدرتمن هیواد چین د اقتصادي رشد پروسې ته کتل دي.
په ۱۹۷۸میلادي کال کې د سیاسي او اقتصادي اصلاحاتو نه وروسته د شلمې پیړۍ تر پای او د یوویشتمې پیړۍ په اولو کې د چین د ټولنیز او اقتصادي رشد مرکزونه د دغه هیواد په شرق کې و، چې بیجنګ، شانګهای او ګوان ډونګ غوندې ښاري مرکزونو پکې زیات څرګند حیثیت درلود.
د دغو شرقي مرکزونو زیاتره اقتصادي ورکړه راکړه د شرقي اسیا له هیوادونو سره وه، خو په یوویشتمه پیړۍ کې چین د خپلو غربي ایالتونو لکه ژنجیانګ، قنګهای ، ګینسو او شانګسې غوندې سیمو ترقۍ ته خاصه پاملرنه وکړه.
دې سره چین په کال ۲۰۱۳کې خپل د جادې او کمربند ابتکار (BRI ) اعلان کړ، چې په دې کې له اسیا او اروپا سره سره د نړۍ د مختلفو برخو د وچو او بحري لارو په وسیله د تجارت او اقتصادي همکارۍ لپاره د وصل پراخه برنامه رابرسیره شوله.
د چین او پاکستان تر منځه د قراقرم د غرونو له لارې اقتصادي همکارۍ دهلیز ( CPEC ) د دغې برنامې مهمه پروژه ده، چې چین د بحرهند او غربي اسیا سره وصلوي.
د دې سره د واخان د دهلیز د پوټنشیال اهمیت لا زیات رابرسیره شو، ځکه چې دغه دهلیز د بي ار ای د پراخولو په لار کې مهم نقش لوبولی شي.
دلته څلور هیوادونه یعنې افغانستان، چین ، تاجکستان او پاکستان د یو بل سر ه جوخت دي او که د سیمې د هیوادونو تر منځه اړیکې نورمال شي، نو هند هم د واخان له لارې په اقتصادي همکارۍ کې برخه اخستلی شي.
د اقتصادي پوټنشال نه علاوه واخان دهلیز غټ جیو پولیتیک اهمیت هم لري. په افغانستان کې د ابر قدرتونو په منځ کې د هژمونستي شخړو په نتیجه کې زیږیدونکې اړۍ ګړۍ د چین د اقتصادي پراختیا په برنامه کې خنډ اچولی شي.
په دې لحاظ لکه چې د پخواني شوروي اتحاد او غرب تر منځه پخواني سوړ جنګ کې د خیبر او کوژکدرو او د سالنکونو د لارې کوم اهمیت لاره اوس د چین او امریکا تر منځ په نوي سوړ جنګ کې د واخان دهلیز او دې ته ورڅیرمه سیمې هم هغسې ځانګړی جیو پولیتیک اهمیت لري.
دا خبره هم باید له یاده ونه باسو چې د واخان نه چاپیره زیاتره نفوس مسلمانان دي. په پاکستان او افغانستان کې افراطي مذهبی جنګي ډلې د غربي چین او د مرکزي اسیا د بې ثباته کولو لپاره په افغانستان کې له زړو جګړو لاس ته راوړو تجربو نه استفاده کولی شي.
د پاکستان پنجابي جنرالانو د واخان په دهلیز د ډیر وخته نه نظر لرلی او په افغانستان کې یې د طالبانو د واکمنۍ نه وروسته د هغوی نه دا غوښتنه کړې، چې د واخان دهلیز یوه برخه دې پاکستان تهپه رسمي توګه په کرایه (Lease ) ورکړي، چې پاکستان له تاجکستان سرهاو له دغې لارې مرکزي اسیا سره نیغ په نیغه تجارت وکړي.
پاکستاني جنرالان فکر کوي چې هغوی له طالبانو سره په تیرو لسیزو کې کومه مرسته کړی ده اوس باید طالبان د هغو ښیګړو په بدل کې د تجارت دغه ستراتیجکه لاره پاکستان ته وسپاري.
که څه هم د افغانستان د اولسونو د سخت منفي عکس العمل له ویرې طالبانو دا کار نه دی کړی، خو دا نکته تر اوسه د پاکستان په ستراتیجیکه اجنډا کې موجوده ده، مګر پاکستان ته ورپیښه ګرانه مسله دا ده چې هغه به د چین او امریکا تر منځه په نوي سوړ جنګ کې کومې خوا ته ودریږي، ځکه چې یو خوا ډانګ دی او بل خوا پړانګ.