د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو خبریال
فاطمه بيبي له ٥٧ کلونو وروسته له پاکستانه بېرته افغانستان ته ستنېږي. هغه وايي، ۱۰ کلنه وه چې له خپلې کورنۍ سره یوځای پاکستان ته کډواله شوه؛ خو نن له خپلو ۶ اولادونو سره يو داسې وطن ته روانه ده، چې نه يوازې د هغې بلکې د ماشومانو لپاره یې هم نوی دی.
د فاطمه بيبي په سترګو کې چې د کلونو راهیسې د وطن درد پټ و؛ د هغې د زوی یوې ساده خو زړه بوږنوونکې پوښتنې راڅرګند کړ، هغه دا چې «مورې ستا وطن خو افغانستان و، ايا زموږ وطن به هم هغه وي؟»
دغه پوښتنه نه يوازې د دغه ماشوم اندېښنه بیانوي؛ بلکې د هغو مېليونونو افغان کډوالو د راتلونکې په اړه يوه لویه پوښتنه ده، چې له څو لسيزو راهيسې یې په پاکستان کې پناه اخيستې ده.
فاطمه بيبي د هغو افغان کورنيو له ډلې ده، چې د جګړې او بېثباتۍ له امله د خپل هېواد پرېښودو ته اړ شوي وو.
هغوی که څه هم په پاکستان کې پناه واخیسته؛ خو د دغه هېواد تابعيت او دايمي استوګنه یې نه ده ترلاسه کړې.
فاطمه بيبي په ژړغوني غږ وويل:« زما د ماشومانو په ذهن کې د وطن تصویر يوازې هغه کيسه ده، چې ما ورته کړې ده. زما زوی افغانستان نه دی ليدلی؛ خو اوس غواړي پوه شي، چې د هغه وطن کوم دی؟»
دغه کډوال د پاکستان حکومت د جبري اېستنې تر اعلان وروسته بېرته خپل هېواد ته روان دي.
په تورخم کې په دغه ډله کې نارينهوو د خپلو ښځو او ماشومانو د خونديتوب لپاره هغوی په څادرونو پوښلي؛ تر څو د ګڼې ګوڼې څخه خوندي شي.
د فاطمه بيبي لور اقصی چې توره بورقه يې اغوستې وه، له خپلو درېیو خوېندو سره اندېښمنه ناسته وه.
اته کلنه شفا چې نوي کالي یې اغوستي وو او لاسونه یې په نکریزو سره وو؛ له خپلې کورنۍ سره افغانستان ته د تګ لپاره چمتو وه.
کله چې د افغانستان انټرنشنل خبریال جواد شینواري ترې وپوښتل، ته ولې افغانستان ته ځې؟ نو هغې یې په ځواب کې وویل:« موږ هلته چکر ته ځو، هلته ډېرې زانګوګانې دي او ډېر خوندور خوراکونه هم پيدا کېږي. مور مې وایي، چې پلار به موږ هلته څو ورځې وساتي او بيا به موږ ته چکر راکړي او بیا به بېرته راشو.»
د فاطمه بيبي لور اقصی د افغانستان انټرنشنل خبریال جواد شینواري ته وويل:« ما مې له خورلڼو سره يو ځای د سینګار کولو کورس نېولی و؛ ترڅو چې په کورنۍ کې کوم واده وي، نو زه به د ناوې يا مېلمنو سینګار وکړم. زما خور اشپزۍ ته لېواله وه، هغې هغه زده کړل. اوس چې موږ بېرته روان يو هغې راته وويل، چې د سینګار کولو سامان هم له ځان سره واخله کېدای شي هلته په کار راشي؛ خو زما ورور راته وويل، چې د طالبانو حکومت هلته سینګارتونونه تړلي دي.»
سيد نواز د ننګرهار ولایت اوسېدونکی دی او شاوخوا ٤٧ کاله کېږي، چې په پاکستان کې مېشت دی.
د افغانستان انټرنشنل خبریال له نوموړي پوښتنه وکړه، ستا سره چې کومې ښځې دي لږې اندېښمنې ښکاري ايا کومه ستونزه لري؟ نو هغه په موسکا سره ځواب ورکړ:« اندېښمن خو ټول يو؛ خو اصلي اندېښنه خو به له دغه سفر وروسته پيل شي. زما لوڼې وايي، چې حالات موږ چېرته راوستلو، نه مو هلته ژوند ليدلی نه د داسې ځای له ژوند سره عادت یو.»
هغه وایي، سفر خو لا اوس پيل شوی او دوی له وړاندې ورته وار خطا شوی؛ د دوی په مخکې خو ټول ژوند پروت دی، چې بايد په نوي هېواد کې یې له سره پيل کړي.
نوموړي د افغانستان انټرنشنل خبریال هغې پوښتنې ته چې تاسو نه غواړئ افغانستان ته لاړ شئ؟ وویل:« زما ټول ژوند په پاکستان کې تېر شوی، زما واده دلته شوی، ماشومان مې دلته زېږېدلی او دلته يې زدهکړې کړې دي. هغوی ته نه پښتو ورځي او نه فارسي؛ يوازې په اردو پوهېږي.»
هغه دغه څرګندونې د شنبې په ورځ د (وري ۱۶مه) د طالبانو د کډوالو او بېرته راستنېدونکو چارو له وزیر مولوي عبدالکبیر سره په ګډه ناسته کې کړې دي.
په همدې تړاو د یاد وزارت په خبرپاڼه کې راغلي، نورالدین عزیري ډاډ څرګند کړی چې د کډوالو د اقتصادي ثبات او ټولنیز ادغام په برخه کې به ځانګړې هڅې وکړي.
مولوي کبیر په دغه ناسته کې د بېرته راستنېدونکو کډوالو د اقتصادي وضعیت او د هغوی د کاروبارونو پر ودې ټینګار کړی دی.
هغه زیاته کړې، چې راستنېدونکي افغانان په بېلابېلو برخو کې دوامداره مرستو او همکاریو ته اړتیا لري.
طالبان داسې مهال د افغان کډوالو په تړاو خپلې ناستې ډېرې کړې دي، چې تازه له پاکستانه د سلګونه زره کډوالو د ستنېدو پرېکړه شوې او یوازې تېره ورځ هم دولس سوه کسان د پاکستان د امنیتي ادارو له لوري تر نیول کېدو وروسته افغانستان ته اړول شوي دي.
د پاکستان په بېلابېلو ښارونو کې د ای سي سي کارت لرونکو افغان کډوالو او همدا راز د بې سنده افغان کډوالو پر ضد پراخ عملیات پیل کړي دي.
پولیس دروازه په دروازه د افغان کډوالو نیول کېدو پسې ګرځي او اټکل کېږی، چې دغه لړۍ په روانه اونۍ کې په بې سارې توګه چټکه شي.
له بشري کړکېچ سره مخ ستنېدونکي
نیوکې دا دي، چې د افغان کډوالو د ستنېدو بهیر لپاره طالبان لازم چمتووالی نه لري او د بشري مرستو د کمښت له کبله بېرته ستنېدونکي په هېواد کې له سختو اقتصادي ستونزو سره مخ شي.
همدا راز یادونه کېږی، چې طالبان ستنېدونکو افغان کډوالو ته د اسانتیاوو برابرولو توان نه لري او دا بهیر به په ښه توګه مدیریت نشي کړی.
له دې سره هممهاله په هېواد کې د بشري مرستو کچه را کمه شوې او ډېری مرستندویه ادارو د بودجې د نشتوالي له کبله خپل دفترونه هم تړلي دي.
د چارو کارپوهان په دې باور دي، چې افغانستان لا له وړاندې له بشري کړکېچ سره مخ دی او د دغو نویو ستنېدونکو افغان کډوالو بهیر به به نه یوازې دا ناورین ډېر کړي؛ بلکې د لوږې او فقر څپې هم ورسره زور واخلي.
د طالبانو په ګډون په هېواد کې مېشتو نادولتي موسسو له نړۍوالې ټولنې غوښتي، چې د بېرته ستنېدونکو افغانانو ته د اسانتیاوو برابرولو لپاره دې بشري مرستې وکړي.
د ځای پر ځای کېدو ننګونه
د بشري مرستو د کمښت تر څنګ یوه بله ننګونه د استوګنې هغه یادېږي، چې بېرته ستنېدونکي یې له سختو ستونزو سره مخ کړي.
دغه بېرته ستنېدونکو کې ډېری یې په افغانستان کې خپل کورونه او جایدادونه نه لري او اړ دي، چې د سرپناه په برخه کې هم ورسره همکاري وشي.
که څه هم طالبانو په تورخم ښارګوټي کې د بېرته ستنېدونکو لپاره د مېشتیدنې لنډمهاله پنډغالی جوړ کړی؛ خو دا چاره په اوږد مهال کې د سرپناه ستونزه نشي حل کولی.
داسې اندېښنې هم شته، چې دغه لنډمهاله پنډغالي به له پاکستانه د تلونکو کډوالو د لړۍ په چټکېدو سره فلج شي او د ډېرو کډوالو د لنډمهاله استوګنې ظرفیت به هم ونه لري.
پاکستان پرېکړه کړې، چې بې اسناده کډوالو په ګډون د اې سي سي کارت لرونکي اته سوه زره ثبت شوي افغانان هم په روانه څپه کې له خپل هېواده وباسي.
د کډوالۍ اړوند ادارې اندېښنه لري، چې په دې شمېر ستنېدونکي زرګونه افغانان به د سرپناه تر څنګ له روغتیايي ستونزو سره هم مخ شي.
له ایرانه افغانانو د ستنېدو خبرې
د طالبانو د کډوالو او بېرته راستنېدونکو چارو وزیر مولوي کبیر د (وري ۱۶مه) په کابل کې له ایراني چارواکو سره په یاد هېواد کې د افغان کډوالو پر وضعیت خبرې کړې وې او د ستنېدو مسله یې هم پکې بحث شوې وه.
د ایران د بهرنیو چارو وزارت یو سلاکار چې کابل ته د یوه پلاوي په مشرۍ تللی له طالبانو غوښتي، چې د افغان کډوالو د ستنېدو لپاره دې ورسره خپله طرحه شریکه کړي؛ څو د افغان کډوالو د ستنېدو په بهیر کې ورسره مرسته وکړي.
ایراني چارواکو ویلي، په یاد هېواد کې اته مېلیونه افغانان اوسېږي چې له ډلې یې څلور مېلیونه قانوني اسناد نه لري او یا یې هم د اسنادو مودې پای ته رسېدلې دي.
طالبانو په دغه ناسته کې له ایران سره په تدریجي توګه د افغان کډوالو د ستنولو پر سر هوکړه کړې ده.
له افغان کډوالو سره زور زیاتی
د بشري حقونو د ملاتړ یو شمېر نړۍوالو سازمانونو په ایران او پاکستان کې له افغان کډوالو سره په کېدونکي چلند نیوکې کړې دي.
د بښنې نړۍوال سازمان بیا په ډاګه ویلي، د افغانستان په ګاونډیو هېوادونو کې له افغانانو سره کېدونکی چلند خورا ظالمانه دی.
یاد سازمان پر پاکستان غږ کړی، چې ژر تر ژره دې په جبري توګه د افغان کډوالو د اېستل کېدو لړۍ ودروي.
په ایران کې بیا افغان کډوال شکنجه شوي، زندانی شوي او ان وژل شوي هم دي.
د راپورونو له مخې، ایراني پوله ساتي ځواکونه او د دغه هېواد پولیس له افغانانو سره له سپکاوي ډک چلند کوي.
رسنیو ته په رسېدلو ویډیوګانو کې ښکاري، چې د یاد هېواد امنیتي منسوبینو افغانان تر سختې شکنجې لاندې راوستي دي.
حتی ایران یو شمېر افغان کډوال د بېلابېلو جرمونو په تور اعدام کړي هم دي، چې تېر زېږدیز کال یې شمېر ۸۰ تنو ته رسېده.
د معلوماتو له مخې، د سږني زېږدیز کال له پیله لا تر اوسه ایران ۲۵تنه افغان زندانیان اعدام کړي دي.
د بشري حقونو نړۍوالو سازمانونو د ایران دغه ډول سزاوې په وار وار غندلې دي.
افغان کډوال په ګاونډیو هېوادونو کې نه یوازې له فزیکي شکنجو سره مخ دي؛ بلکې د کوربه هېوادونو د پرېکړو له کبله جدي رواني ستونزې هم ګالي.
یاد سازمان اندېښنه څرګنده کړې، چې دا حالت به مېلیونونه افغانان له بسنټیزو روغتیايي خدمتونو بې برخې کړي.
د عرب نیوز د یوه ځانګړي راپور له مخې، د امریکا د پراختیایي ادارې (USAID) له لوري د مرستو بندیز د افغانستان پر روغتیایي سېسټم خورا ژورې او بدې اغېزې وکړې.
یادې ادارې د افغانستان له بشري مرستو ۴۰ سلنه تأمینولې.
د دغو مرستو د بندېدو له امله د افغانستان نازک روغتیایي سېسټم له ناورینه ډکې څپې سره مخ شو.
د روغتیايي کارپوهانو خبرداری
د عامې روغتیا متخصص ډاکټر شفیق میرزازاده عرب نیوز ته ویلي، که څه هم د هېواد روغتیایي سېسټم لا په بشپړه توګه نه دی ړنګ شوی؛ خو د مرستو بندېدل به پراخې او ژورې منفي اغېزې ولري.
هغه زیاتوي، چې د افغانستان روغتیايي سېسټم له نړۍوالو تمویل کوونکو او د افغانستان د بیارغونې له صندوق (ARTF) سره تړلی دی.
دغه صندوق په ۲۰۰۲ کال کې جوړ شوی و؛ خو د طالبانو له بیا واکمنېدو وروسته یې تمرکز د ملګرو ملتونو او نادولتي موسسو له لارې په اساسي خدمتونو راټول دی.
خو د مرستو کمښت او سیاسي خنډونه د خلکو زیاتېدونکو اړتیاوو ته ځواب نه شي ویلی.
د روغتیا نړۍوال سازمان په وینا، تر مارچ میاشتې پورې د بودجې د کمښت له امله په ۲۵ ولایتونو کې ۱۶۷ روغتیايي مرکزونه تړل شوي چې له امله یې ۱.۶ مېلیونه کسان له خدمتونو بې برخې شوي دي.
اټکل کېږي، که ژر مرسته ونه شي؛ نو تر جون میاشتې پورې به ۲۲۰ نور مرکزونه هم وتړل شي، چې ۱.۸ مېلیونه نور افغانان به د هېواد په شمال، لوېدیځ او شمال ختیځ کې له روغتیايي خدمتونو بې برخې شي.
په افغانستان کې د روغتیا نړۍوال سازمان استازی اډوین سالوادور وایي:« دا یوازې شمېرې نه دي، دا د هغو مېرمنو ژوند دی چې د خوندي زېږون لپاره مرسته نشي ترلاسه کولای. له دې سره ماشومان واکسینو ته لاس رسی بایلي او ټولنه د وژونکو ناروغیو پر وړاندې بې وسه کېږي».
ډاکټر میرزا زاده وایي، د افغانستان روغتیايي سېسټم تر ډېره د مور او ماشوم پر خدمتونو تمرکز لاره؛ خو د اوسنيو خنډونو له کبله ښخې او ماشومان په مستقیمه توګه زیانمنېږي.
راپورونه ښيي، چې یوازې د ۲۰۲۵ کال په لومړیو دوو میاشتو کې تر ۱۶۰۰۰ زیات د « شري ناروغۍ» شکمنې پېښې ثبت شوې او ۱۱۱ ماشومان مړه شوي دي.
د واکسینو کچه سخته راکمه شوې، چې دا وضعیت یې لا خراب کړی دی.
د طالبانو محدودیتونه؛ د ښځو روغتیا ته ګواښ
د طالبانو لهخوا د نجونو پر زدهکړو او د ښځو پر کار بندیز د روغتیايي سیسټم لپاره لوی ګوزار بلل شوی.
تېره ډېسمبر میاشت کې د قابلګۍ او نرسېنګ د زدهکړو ټول مرکزونه وتړل شول.
د نسکور شوي جمهوری نظام پر مهال د افغانستان د روغتیا وزیر وحید مجروح دا کار «د عامې روغتیا ناورین» ګڼلې او ویلي یې دي، چې دغه بندیز د افغانستان د روغتیایي سېسټم وړتیا را کمې کړې دي.
خوارځواکي او د ساري ناروغیو زیاتوالی
د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې؛ ۲۲.۹ مېلیونه افغانان بېړنیو روغتیايي خدمتونو، خوړو او پاکو اوبو ته اړتیا لري.
دغه سازمان اندېښنه څرګنده کړې، چې له درې نیم مېلیونو څخه زیات ماشومان د خوارځواکۍ له سختې څپې سره مخ دي.
په ورته وخت کې د برټانیې یوې مرستندویه موسسې د ماشومانو خوندیتوب Save the Children ویلي، د بودجې کمښت له امله یې ۱۸ روغتیايي مرکزونه تړلي او نور ۱۴ یې د بندېدو له ګواښ سره مخ دي.
دغه مرکزونو یوازې د جنورۍ په میاشت کې ۱۳۴ زرو ماشومانو ته خدمتونه چمتو کړي وو.
افغانستان دا مهال له ملاریا، شري، ډینګي، پولیو او د کانګو له تبې سره هم مخ دی.
د روغتیا نړۍوال سازمان وايي، که فعاله مرکزونه ونه لري د دغو ناروغیو مخنیوی به ناشونی وي.
بېځایه شوي او بېرته راستانه شوي له پامه غورځېدلې
نږدې ۶.۳ مېلیونه کسان د افغانستان دننه بې ځایه شوي او تر ۱.۲ مېلیونه ډېر کسان په ۲۰۲۴ کال کې له پاکستان او نورو ګاونډیو هېوادونو بېرته هېواد ته ستانه شوي دي.
له دې ډلې ډېری یې په خېمو کې له خورا خرابې حفظ الحصې سره ژوند کويو چې د نس ناستې، شري، ډینګي او ملاریا په څېر د ناروغیو خپرېدو لامل شوي دي.
د روغتیا نړۍوال سازمان د فبرورۍ راپور وایي، د افغانستان په پولو کې د کرونا او تنفسي ناروغیو شکمنې پېښې زیاتې شوې دي.
همدارنګه د ۳۰ولایتونو د اوبو کمښت د نس ناستې او نورو ناروغیو ګواښ ډېر کړی دی.
ډاکټر میرزازاده وایي، د افغانستان د بیارغونې صندوق لا هم لږه بودجه لري؛ خو دا بسنه نه کوي.
هغه له طالبانو غوښتنه کړې، چې د روغتیايي سېسټم په تمویل کې برخه واخلي.
همدارنګه یې له اسلامي او عربي هېوادونو غوښتي، چې خپلې مرستې زیاتې کړي.
نوموړی زیاتوي:« تر اوسه ډېرې مرستې د لویدیځ لکه امریکا، جرمني او اروپایي ټولنې برابرې کړې دي. اسلامي هېوادونه کولای شي نور هم فعال شي او خپلې مرستې د ملګرو ملتونو له لارې اړوندو موسسو ته وسپاري؛ ترڅو چې یو باثباته داخلي سېسټم جوړېږي، خلکو ته اساسي خدمتونه وړاندې کړي».
