طالبانو په تازه پرېکړه کې د افغان ښځو انځورونه له پاسپورتونو څخه لرې کړي دي؛ خو د دغې ډلې د لوړپوړو چارواکو مېرمنې په ډیپلوماټیکو پاسپورتونو سره په ازاده توګه د نړۍ بېلابېلو هېوادونو ته سفرونه کوي.
د امریکا د مرکزي استخباراتو (سي ای اې) پخوانۍ کارکوونکې سارا اډمز د «طالبانو ښځې» تر نامه لاندې یو تازه کمپاین پیل کړی، چې د طالبانو د لوړپوړو چارواکو د مېرمنو انځورونه یې په ډیپلوماټیکو پاسپورتونو کې خپاره کړي دي.
نوموړې ویلي دي: «که افغان ښځو ته اجازه نه وي، چې خپل انځورونه په پېژندپاڼو او پاسپورتونو کې ولري؛ نو د طالبانو د مشرانو مېرمنې هم باید له دې قاعدې څخه مستثنی نهوي». اډمز د طالب ډیپلوماټانو د مېرمنو انځورونه پر خواله رسنیو خپاره کړي، چې په روسیه، ایران، قزاقستان او پاکستان کې فعالیت لري.
له دې رسوایۍ وروسته طالبانو اعلان کړی، چې ښځې خپله واک لري چې دا پرېکړه وکړي چې پېژندپاڼو او پاسپورټونو کې خپل انځورونه کاروي یا نه. هممهاله د بشري او ښځینه حقونو یو شمېر فعالانو هم پر طالبانو نیوکې کړې، چې له دغه پرېکړې سره یې د ښځو پر وړاندې محدودیتونه او بندیزونه لا ډېر کړي دي.
فعالانې نیوکې کوي، چې د طالبانو په واکمنۍ کې ورځ تر بلې د ښځو پر وړاندې د ژوند کړۍ تنګېږي او باید نړۍواله ټولنه د دغه بندیزونو په تړاو پر کابل واکمنې ډلې باندې سخت فشارونه او بندیزونه وضعه کړي.
ځمکپوهان وايي، چې د افغانستان لاندې ځمکه د اسیايي او یوریشیایي تختو د یو بل سره د ټکر له امله د نورو هېوادونو په پرتله ډېرې زلزلې رامنځته کوي. ځینې له دې زلزلې څخه د شدت له لوړې درجې برخمنې دي او ډېر شمېر انساني او مالي زیانونه رامنځته کوي.
د نړۍوالو رسنیو د راپورونو له مخې، د کونړ له تازه زلزلې وړاندې په تېره لسیزه کې په افغانستان کې د څلورو زلزلو له امله له ۷۰۰۰ څخه ډېر کسان مړه شوي دي. د کونړ او د ختیځ افغانستان په نورو ولایتونو کې د زلزلې د قربانیانو شمېر له یو نیم زره زیات دي او ټپیان هم په زرګونو کې دي.
د دې احتمال شته، چې دغه شمېره نوره هم زیاته شي، ځکه چې د لوړو غرونو لرې پرتو سیمو ته موټر نه شي ورتلی او معلومات په ځنډ سره رارسېږي. په تېرو څو کلونو کې د سېلابونو شمېر او کچه هم زیاته شوې، چې هېوادوالو ته یې انساني او مالي زیانونه پېښ کړي دي.
د اقلیم د بدلون له امله د بارانونو د ورښت ترتیب هم بدل شوی دی. ورښت اوس د پخوا په څېر یوازې د کال د اوړي او ژمي ځانګړو میاشتو پورې محدود نه دی، بلکې ناڅاپي او په داسې ورځو کېږي چې خلک ورته چمتووالی نه لري. کله چې د غرونو پر سر پرتې واورې او برف کوچونه له بارانونو سره ګډ شي، له دې څخه لوی سېلابونه رامنځته کېږي.
خو د طبیعي پېښو په اړه په دوه ټکو پوهېدل اړین دي. لومړی، طبیعي پېښو ته دغه نوم ځکه کارول کېږي، چې د دې پېښو راتګ د انسان په لاس کې نه دی، بلکې د طبیعت له خوا رامنځته کېږي. خو اوس علم او تجربې دا څرګنده کړې، چې د طبیعي پېښو په رامنځته کېدو کې د انسانانو اعمال هم رول لري. د بېلګې په توګه، په اقلیم کې د کاربن ډای اکسایډ زیات خپرېدل د طبیعي چاپېریال د زیانمنېدو لوی عامل دی، چې دا د انسانانو له لاسه رامنځته کېږي.
همدارنګه، په هېواد کې د ونو او بوټو شتون له یوې خوا د بارانونو د اوبو د جذب لپاره مثبت رول لوبوي او د وچکالۍ او قحطۍ مخنیوی کوي او له بلې خوا ونې او بوټي د طبیعي پېښو په وړاندې د خاورو او تېږو د بهېدو مخه نیسي. تر ټولو مهمه خبره دا ده، چې ونې او بوټي د کاربن ډای اکسایډ په جذبولو سره د انسانانو په روغتیا کې هم ډېر مرسته کوي.
د یوه هېواد د ځمکې څو فیصده باید په ونو، بوټو او ځنګلونو پوښل شوې وي؟ د دې پوښتنې ځواب د هغه هېواد د ځمکني شرایطو پورې اړه لري، خو متخصصین وايي چې د یوه سالم چاپېریال لپاره د هېواد د ټولې ځمکې له ۲۵ څخه تر ۴۰ سلنه پورې باید په ځنګلونو پوښل شوې وي. د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې، اوس د افغانستان د ځمکې یوازې ۲.۱ سلنه په ځنګلونو پوښل شوې ده، چې د نړۍوالو معیارونو په پرتله ډېر کم دی او دا هم د انسانانو د غفلت پایله ده.
دویمه مهمه او د یاد ساتلو خبره دا ده، چې که څه هم طبیعي پېښې د طبیعت له لوري راځي او ناڅاپه رامنځته کېږي، خو د دې پېښو د ځاني او مالي تاوان کچه د یوه هېواد چمتووالي پورې اړه لري. د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې علم اوس یوه علمي رشته ده، چې په نړۍوالو پوهنتونونو کې د «طبیعي پېښو مدیریت» یا Natural Disaster Management په نوم تدریس کېږي او دغه فاکولتې د عملي روزنې څانګې هم لري. سربېره پر دې، د نړۍ زیات شمېر هېوادونه په دې برخه کې وزارتونه او موسسې لري او تجربې ښودلې، چې څومره دغه موسسې چمتو، منظمې او مجهز وي، هغومره د طبیعي پېښو له امله تاوان کمېږي.
د بېلګې په توګه، په جاپان کې ډېرې زلزلې رامنځته کېږي. د کلني اوسط په اساس، په جاپان کې هر کال شاوخوا ۱۵۰۰ زلزلې راځي، خو زیاتره یې سپکې وي. د رېښتر په کچه د پنځو درجو نه لوړ د زلزلو کلنۍ شمېره ۱۶۰ ده، خو بیا هم تاوانونه یې ډېر کم دي، ځکه جاپانیان د خپل ژوند ټول سیسټم د احتیاطي تدابیرو سره سم برابر کړی دی. د دوی د ودانیو جوړښت، د اضطراري شرایطو لپاره د خبرتیا نظام او د اغېزمنو خلکو لپاره د مرستو انتظام ټول د تاوانونو د مخنیوي لامل ګرځي.
په افغانستان کې پرله پسې جګړو او سیاسي ګڼې ګوڼې دولتي او ټولنیزې موسسې دومره کمزورې کړي، چې د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې توان یې ډېر محدود دی، کوم چې د تاوان د لوړوالي سبب کېږي. په عمل کې زیاتره وخت د طبیعي پېښو د عواقبو د کنټرول بار د کلیو، بانډو او د سیمې د خلکو په اوږو پاتې کېږي.
په نږدې کلونو کې د طبیعي پېښو ځپلي خلک له وړتیا لرونکي دولتي مرستې محروم پاتې کېږي، ځکه چې د طالبانو له خوا د ښځو پر تعلیم او کار د ناروا بندیزونو له امله په روغتونونو کې ښځینه ډاکټرانې، نرسانې او قابله ګانې نشته. دغه وضعیت په طبیعي پېښو کې د ټپي شویو ښځو د درملنې پر مهال جدي ستونزې رامنځته کوي، لکه څنګه چې د کونړ اوسنۍ زلزله یې ښه مثال دی.
همدارنګه، د طالبانو ادارې کار مسلکي کسانو ته نه دي سپارلي او په هره څوکۍ یې داسې ملايان کېنولي، کوم چې د اغېزمنو خلکو سره د مرستې کولو وړتیا نه لري. برسېره پر دې، د طالبانو د ادارې عدم مشروعیت د طبیعي پېښو پر مهال د نړۍوالو مرستو په جذبولو کې خنډونه رامنځته کوي. د طالبانو د ادارې دغه کمزورتیاوې یو بشري افت دی. د دې حل د نجونو په تعلیم او د ښځو په کار باندې د بندیزونو لرې کول او د خلکو په خوښه د تبعیض نه پاک داسې نظام جوړول دي، چې کارونه په کې اهل کسانو ته وسپارل شي.
په دغو کډوالو کې یو هم شرف ګل دی، چې له اته کلنۍ څخه تراوسه پورې له خپلې کورنۍ سره په پاکستان کې اوسېږي.
نوموړي د افغانستان انټرنشنل - پښتو خبریال جواد شینواري ته د خپلې کډوالۍ ژوند له درد او ستونزو ډکه کیسه کړې او وايي، چې د دومره اوږده سفر او کډوالۍ فکر یې نه کاوه.
نوموړي ویلي: «الله پوهېږي چې په افغانستان کې زموږ سره نه ځمکه پاتې ده نه کاروبار او نه کومه تکیه، کله چې راغلی وم نو ماشوم وم او اوس چې ستنېږم نو له خپلو ماشومانو سره تش لاس روان یم، ان د موټر د کرايې وس هم نه لرم.»
نوموړی د خپلو ماشومانو راتلونکي ته اندېښمن دی.
شرف ګل زياتوي، چې ټول ژوند یې په پاکستان کې تېر کړی او ان د خبرو لهجه یې هم اوښتې ده.
نوموړی که څه هم هېواد ته په تګ خوښ دی؛ خو په وطن کې ستونزو ته په کتو سره وارخطا هم دی.
دا په داسې حال کې ده، چې په پاکستان کې د افغان کډوالو د داوطلبانه ستنېدو لپاره د سپټمبر لومړۍ نېټې ضربالاجل پای ته رسېدلی، چې له هغې وروسته د ستنېدو بهیر لا چټک شوی دی.
د ملګرو ملتونو د کډوالو ادارې د تازه راپور له مخې، د ۲۰۲۵ کال د اګسټ له لومړۍ نېټې څخه تر اوسه پورې شاوخوا ۱ لک و ۵۵ زره افغانان هېواد ته ستانه شوي دي، چې پکې شاوخوا ۳۴ زره د پی او ار کارټ لرونکي هم شامل دي.
د راپورونو پربنسټ، په همدې موده کې نږدې ۹ زره او ۸۰۰ افغانان په زور شړل شوي دي.
د یو اېن اېچ سي ار شمېرې ښيي، چې د ۲۰۲۳ کال له سپټمبر میاشتې راهیسې کله چې د غېر قانوني بهرنیو وګړو د ستنولو پروګرام پیل شو، تر اوسه ټولټال نږدې ۱۳ لکه او ۱۴ زره افغانان له پاکستانه وتلي او افغانستان ته ستانه شوي، چې له دې جملې څخه نږدې ۱ لک و ۲ زره کسان په زور اېستل شوي دي.
ددې ترڅنګ، بله افغان کډواله ګل مینه شپږ کلنه وه چې له خپل مور او پلار سره پاکستان ته تللې.
هغې د افغانستان انټرنشنل - پښتو خبريال جواد شينواري ته وویل: «زما ټول ژوند همدلته تېر شو، ټول زامن مې په پاکستان کې وزېږېدل، خو نن له کلونو وروسته یو ځل بیا در بدره یو. نه خپله ځمکه لرو، نه کاروبار، نه کور.»
هغې وويل: «زما دوه زامن وو، يو له موږ جدا شو او مړ شو، بل اوس له ما سره دی. د هغه ماشومان هم زما تر سيوري لاندې دي او د هغوی ژوند زموږ له ژوند سره تړلی دی. زما لپاره د خوښۍ او غم هېڅ فرق نه شته، که ګذاره مو وشوه نو هماغه زموږ خوښي ده. خو نن داسې حال دی، چې د کور کرايه ورکولو وس هم نه لرم.»
ډېری افغان کډوال د ژوند ورته کیسې لري او افغانستان ته په تګ اندېښمن دي.
د دغه سند پر بنسټ، د طالبانو د امر بالمعروف وزارت د دې ډلې د ټولو وزارتونو او مستقلو ادارو څخه د جهادي مسایلو ازموینې اخیستلو غوښتنه کړې ده.
د طالبانو د امر بالعروف وزارت له لوري د پوهنې وزارت ته په لېږل شوي مکتوب کې لیکل شوي، چې یاد وزارت د ټولو وزارتونو او مستقلو ادارو له کارکوونکو څخه د جهادي مسایلو په اړه هر کال دوه ځلې ازموینه اخلي.
د طالبانو امر بالمعروف وزارت په مکتوبي ډول د پوهنې وزارت د ارشاد او دعوت ریاست څخه غوښتنه کړې، چې د راتلونکي اوونۍ تر چهارشنبې ورځې دې د یادې ازموینې لپاره پوښتنې تر چمتو کولو وروسته بېرته د امر بالمعروف وزارت ته ولېږي.
د ترلاسه شویو اسنادونو له مخې، طالبانو مخکې د ټولو وزارتونو کارکوونکو ته «دجهاد کتاب» چې په هغه کې د «باب جهاد، اسلامي حکومتولي، عدل او انصاف، نیت او اخلاص او د وخت ارزښت» په اړه موضوعات تدریس کړي و، اوس یې ازمینه اخېستل کیږي.
دا په داسې حال کې ده، چې طالبانو تر دې وړاندې هم په ټولو وزارتونو او مستقلو ادارو کې د ماسپښین له لمانځه وروسته د دیني علوم تدریس کولو او د ځینو وزارتونو له کارکوونکو څخه یې د یادو مسایلو په اړه ازموینه هم اخیستې ده.
د وزارتونو پخواني کارکوونکي شکایت کوي، چې طالبان د دغه ډول ازموینو په اخیستلو سره غواړي چې د مسلکي او تجربه لرونکو کارکوونکو پر ځای ملایان او قاریان ځای پرځای کړي.
