«هیرالډ دکن» هندي ورځپاڼې په خپل یوه راپور کې ویلي، چې د طالبانو له خوا نړول شوې اریانا سینما په ۱۹۶۰ میلادي کال کې جوړه شوې وه او د کابل یو له خورا مشهورو کلتوري ځایونو څخه ګڼل کېده. ددې سینما یوه معمار ویلي، « داسې انګیرم چې د طالبانو بیلدوزرونو زما زړه ویجاړ کړی وي».
د یادې ورځپاڼې په وینا، اریانا سینما له ۲۰۲۱کال وروسته، کله چې طالبان په افغانستان کې یو ځل بیا واک ته ورسېدل، سره له دې چې دا سینما د افغانستان د بدلونونو یو مهم سمبول ګڼل کېده، تر ډېره تړلې پاتې وه.
هیرالډ دکن په خپل راپور کې، چې د نیویارک ټایمز فرعي ټایټل ورکړل شوی، وایي چې اریانا سینما د افغانستان د شلمې پېړۍ د مډرن تاریخ له پړاوونو سره تړلې وه، له ۱۹۶۰مو کلونو د کابل د کلتوري او ښاري ژوند له روښانه دورې نیولې، تر هغه وخته چې د جګړو، سانسور او سخت دریځۍ له امله فرهنګي ازادۍ ټکنۍ شوې. دا سینما نه یوازې د یوې ودانۍ په توګه، بلکې د فرهنګي حافظې د یوې برخې په توګه پېژندل کېده.
په راپور کې راغلي، چې اریانا سینما د طالبانو د بلدوزرونو په وسیله ونړول شوه، څو پر ځای یې یو سوداګریز مرکز جوړ شي.
دا اقدام په کور دننه او بهر د فرهنګي فعالانو او د افغانستان د تاریخي میراثونو د څارونکو لهخوا د اندېښنې وړ بلل شوی دی.
د ژان مارک لالو په نوم فرانسوی معمار چې په ۲۰۰۴ کال کې یې د کابل د اریانا سینما په بیارغولو کې برخه اخیستي وه، د طالبانو له خوا د اریانا سینما نړولو ته غبرګون کې څو ورځې وړاندې ویلي و،«اریانا سینما د هیلو یوه نښه و او زه داسې انګیرم چې د طالبانو بیلډوزرونو زما زړه ویجاړ کړی وي».
یاده سینما د ۱۹۹۰ لسیزې د کورنیو جګړو پرمهال ویجاړه او لوټ شوه، وروسته د طالبانو د لومړنۍ واکمنۍ پرمهال پکې تفریحي پروګرامونه منع شول او د سینما ودانۍ په پخواني حال پرېښودل شوه.
د اریانا سیمنا په ۲۰۰۴ کال کې د ې ژان مارک لالو او فریدریک نامور په نومونو د فرانسوي معمارانو له خوا بیا ورغول شوه. د سینما د بیارغونې پروژه د “د کابل لپاره سینما” په نوم ټولنې له خوا تمویل شوه، چې مشري یې د فرانسوي فلم جوړوونکي کلود للوش له خوا کېده.
هیرالډ دکن زیاتوي، دا لومړی ځل نه دی چې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې فرهنګي او هنري مرکزونه له منځه وړل کېږي. د طالبانو د لومړۍ واکمنۍ پر مهال هم سینماوې، تیاترونه او نور تفریحي ځایونه تړل شوي وو او ډېری یې یا ویجاړ شول او یا هم له فعالیت وغورځول شول.
کرېسمېس د عیسوي عقیدې لهمخې د حضرت عیسیٰ علیهالسلام د زېږون د یاد ورځ ده، خو د تاریخي اسنادو له مخې، د عیسیٰ علیهالسلام د زېږېدو دقیقه نېټه معلومه نهده. د تاریخپوهانو په وینا، د میلادي څلورمې پېړۍ پر مهال کله چې عیسویت د روم امپراتورۍ رسمي دین شو، کلیسا د ډسمبر ۲۵مه د کرېسمېس د ورځې په توګه وټاکله.
دا ټاکنه له پخوانیو رومي دودونو سره هم تړاو لري. په همدې ورځو کې د Saturnalia او Dies Natalis Solis Invicti په نوم جشنونه نمانځل کېدل، چې د ژمي د اوږدو شپو پای او د رڼا د بېرته راستنېدو سمبول و.
کلیسا هڅه وکړه، چې دا پخواني دودونه د عیسوي عقیدې په چوکاټ کې راونغاړي، څو نوی دین د خلکو په ورځني ژوند کې ځای پر ځای کړي.
مذهبي مراسم او دودونه
په عیسوي نړۍ کې کرېسمېس د کلیسايي عبادتونو، د شپې ځانګړو دعاوو او مذهبي سرودونو سره نمانځل کېږي. په ډېرو هېوادونو کې خلک د کرېسمېس د شپې په مراسمو کې ګډون کوي، چې د عیسیٰ علیهالسلام د زېږون کیسه پکې بیا روایت کېږي.
خو د وخت په تېرېدو سره، د کرېسمېس مذهبي بڼه یوازې د کلیسا تر دېوالونو محدوده پاتې نه شوه. د کرېسمېس ونه چې ریښه یې د شمالي اروپا له پخوانیو دودونو سره تړل کېږي، د دې ورځې مهم سمبول وګرځېد. همدارنګه، د سانتا کلاز کیسه چې د سنت نیکولاس له تاریخي څېرې الهام اخلي، د ماشومانو لپاره د کرېسمېس ځانګړی رنګ جوړ کړ.
د سانتا کلاز کیسه
سانتا کلاز د کرېسمېس له تر ټولو مشهورو څېرو څخه دی، خو د هغه کیسه له یوې تاریخي څېرې پیلېږي. د سانتا کلاز ریښه د څلورمې میلادي پېړۍ له یو عیسوي مذهبي مشر سنت نیکولاس سره تړاو لري، چې د خپلې سخاوت، مهربانۍ او د بېوزلو سره د پټې مرستې له امله مشهور و.
د وخت په تېرېدو سره، د سنت نیکولاس کیسه له اروپا امریکا ته ورسېده او نوم یې په «سانتا کلاز» واوښت. په نولسمه پېړۍ کې ادبیاتو او رسنیو هغه د سپین ږیري، سور لباس او د ماشومانو لپاره د ډالیو راوړونکي په توګه وروپېژاند.
نن سانتا کلاز د کرېسمېس د خوښۍ، سخاوت او مینې سمبول دی، او د هغه کیسه ماشومانو ته د یو بل د خوښولو او مرسته کولو پیغام ورکوي.
له مذهبه تر کلتوره
نن ورځ کرېسمېس په ډېرو هېوادونو کې له مذهبي چوکاټ څخه وتلی او کلتوري بڼه یې خپله کړې ده. په جاپان، سویلي کوریا او ځینو عربي هېوادونو کې که څه هم اکثریت عیسویان نه دي، خو کرېسمېس د رڼاګانو، موسیقۍ او سوداګریزو فعالیتونو له لارې نمانځل کېږي.
اقتصادي اړخ یې هم د پام وړ دی. په لوېدیځو هېوادونو کې د کرېسمېس موسم د کال تر ټولو لوی سوداګریز پړاو بلل کېږي. پلورنځي ځانګړي تخفیفونه اعلانوي او د ډالیو دود د مصرف کچه لوړه کړې ده. منتقدین وایي چې دا سوداګریز بُعد کله ناکله د کرېسمېس اصلي پیغام تر سیوري لاندې راولي.
کرېسمېس او ټولنیز پیغام
سره له سوداګریز رنګ، کرېسمېس لا هم د ټولنیز مسوولیت ورځ بلل کېږي. خیریه بنسټونه، مذهبي ادارې او مدني سازمانونه د بېوزلو، کډوالو او یتیمانو لپاره ځانګړي پروګرامونه تنظیموي. د عیسویت د تفکر په اساس، د سولې، بښنې او مینې پیغام، چې د عیسیٰ علیه السلام له ژوند او تعلیماتو سره تړاو لري، د دې ورځې مرکزي ارزښت دی.
په جګړه ځپلو او بېثباته هېوادونو کې کرېسمېس د سولې د هیلو سمبول هم ګرځېدلی. حتا په هغو سیمو کې چې عیسویان لږکي دي، دا ورځ د بینالادیاني زغم او ګډ ژوند پیغام لري.
بېلابېلې نېټې او ګډ مفهوم
که څه هم ډېری هېوادونه کرېسمېس د ډسمبر په ۲۵مه نمانځي، خو ځینې ارتودوکس کلیساوې لکه روسیه، سربیا او ایتوپیا دا ورځ د جنورۍ په ۷مه نمانځي. توپیر د کلیز د سیستم له امله دی، خو د ورځې مفهوم یو دی: د رڼا، امید او نوي پیل پیغام.
که په لنډه یې ووایو، کرېسمېس ښيي چې څنګه یو مذهبي دود کولی شي د تاریخ په اوږدو کې پراخ شي او نړۍوال کلتوري ارزښت خپل کړي.
دا ورځ نن د عیسیٰ (ع) د زېږون د یاد ترڅنګ، د سولې، انساندوستۍ او ټولنیز پیوستون نښه هم ده؛ پیغام چې د مذهب، ژبې او جغرافیې له پولې اوړي.
