پخوانی سناتور او د سیمه ییزو چارو شنونکی
د فرورۍ په اته ویشتمه د پښتونخوا د نوښار ضلعې په اکوړه خټک کې د حقانیه مدرسې پرمسول او د جمیعت علماې اسلام دامیر مولاناحامدالحق حقانيپه مدرسه کې ځانمرګي برید وکړ. په دغه برید کې د مولانا حامدالحق نه علاوه شپږ نور کسان هم ووژلشول او ګڼ شمیر نور ټپیان شول.
هسې خو په پښتونخوا کې د تیرو څو کلونو کې د جنرالانو د غلطو ستراتیژیو او د ټي ټي پي د مخ په زیاتیدونکو بریدونو په وجه جنګ او وینه تویدنه زیاته شوې ده او ځانمرګو بریدونو هم زور موندلی، خو د حقانیه مدرسې پرمسول برید کومه عادي خبره نه ده.
دغه مشهوره مدرسه یو ځانګړی تاریخ لري او په پښتونخوا او افغانستان کې نه یوازې د دینی عالمانو ګڼ شمیر د دغې مدرسې نه فارغ شوي، بلکې په تیرو پنځوسو کلونو کې د ډیورنډ کرښې دواړو غاړو ته د جهاد په نوم زرګونه جنګیدونکي کوماندانان او جنګیالي هم د دې مدرسې محاصلین پاتې شوي دي، نو د جهاد په نوم په دغه مدرسه د برید ګرو ګوزار سره ډیر سوالونه پیدا شوي دي.
د حقانیه مدرسې بنیاد د حامدالحق نیکه مولانا عبدالحق اچولی و، په دغه وجه د مدرسې نوم حقانیه ایښودل شوی.
د عبدالحق او د مدرسې د نورو استاذانو فکري تعلق د هندوستان په مرکزيب رخه کې پرتې د دیوبند مدرسې سره وو. د دیوبند مدرسه په هندوستان کې د انګلیسيا ستعمار په دوره کې جوړه شوې وه.
د دې مدرسې عالمانود انګلیس د استعمار په ضد د ازادۍ په مبارزه کې ګډون کړیو، دوی د بیل هیواد په توګه د پاکستان د جوړیدو مخالف وو، خو د پاکستان د جوړیدو نه وروسته دوی په خپل سیاست کې بدلون راوست، که څه یې هم کله کله یې له خولې وځي، چې مونږ په دې ګناه کې نه وو شریک شوي.
پاکستان کې د دیوبندیانو سیاسي ګوند جمیعت العلما اسلام دی. مولانا عبدالحق هم د دغه ګوند غړی و او د مولانا فضل الرحمان پلار مفتي محمود د جمیعت العلمای اسلام امیر و.
په ۱۹۸۱ کې د هغه د مړینې نه وروسته د هغه زوی فضل الرحمان د هغه ځای ناستی شو.
د مولانا عبدالحق د مړینې نه پس د هغه زوی مولانا سمیع الحق د حقانیه مدرسې نظم په خپل لاس کې واخست، خو د وخت په تیریدو سره جمیعت العلماې اسلام کې اختلافات وزیږیدل او دغه جماعت د مولانا فضل الرحمان او د مولانا سمیع الحق په مشرۍ په دوو بیلو بیلو ډلو وویشل شو، جالبه خبره دا ده چې مولانا فضل الرحمان هم د دیني علومو تحصیل حقانیه مدرسه کې کړی دی.
په ۱۹۷۸ کې په افغانسنان کې د خلک ډیموکراټیک ګوند غړو پوځي صاحب منصبانو د سردار محمد داؤد خان د حکومت خلاف کودتا وکړه او افغانستان کې داخلي بحران او بهرنۍ لاسوهنې اوج ته ورسیدې.
په ۱۹۸۰ کې شوروي اتحاد پوځونو افغانستان اشغال کړ او د خلک ډیموکراټیک ګوند د یوه فراکسیون د حکومت په جوړولو کې یې مرسته وکړه.
پاکستان او ایران خو ان د محمد داؤد خان د حکومت په ضد په لاسوهنو او تخریب بوخت وو، خو د دې نه پس امریکا، بریتانیا، نور غربياو ځینې عربي هیوادونو هم په غیر مسقیمه توګه په دې جنګ کې برخه واخسته.
د جنګ او هرج مرج په شرایطو کې په لکونو افغانان د خپل وطن نه پاکستان ته په کډه کولو مجبور شول، یو شمیر یې ایران او نورو هیوادونو ته ولاړل، پاکستان په افغانستان کې د جنګ لپاره په مرکز بدل شو.
ډیرو هیوادونو په پاکستان کې موجودو دیني مدرسو کې د دې لپاره پانګونه وکړه، چې مهاجرین په مجاهدینو بدل کړي، په دې پروژه کې دحقانیه مدرسې غټه ونډه واخستله ځکه چې دا مدرسه د پیښور نه لرې نه وه او په دې کې افغان طالبانو د جګړې نه مخکې هم درس وایه، خو پښتونخوا ته د مهاجرو راتګ نه وروسته په زرګونو افغانانو حقانیه مدرسې ته مخه کړه او د مدرسې چلوونکو په افغان جنګیالیو کې ژور نفوذ بیاموند.
د دې مدرسې ځینې معلمان د افغان طالبانو ایدیالوګان شمیرل کیږي او په دې وجه یې د پاکستان د پوځ او ځینې خارجی هیوادونو پام هم ځان ته وګرځاوه، لږه موده وړاندې د دې مدرسې یو هئیت کابل ته په دې غرض تللی وو چې د کابل او اسلام اباد تر منځه د خبرو اترو سلسله بیا روانه کړي.
که څه هم مولانا حامدالحق باندې د ځانمرګي برید مسولیت په علني توګه کوم سازمان یا ډلې په غاړه نه دی اخستی او نه د پولیسو د تحقیق کومه نتیجه مخې ته راغلې ده خو زیاتره شنونکي فکر کوي چې دا پیښه د سلفیانو ( داعش) او د دیوبندیانو ( طالبانو) تر منځه د روانو جګړو نتیجه ده.
دا خبره ټولو ته معلومه ده چې له افغانستان د امریکايي قواوو د وتلو نه وړاندې طالبانو او امریکا په ګډه په شرقي افغانستان کې د داعش خلاف پوځي عملیات تر سره کړي وو. شنونکي وايي چې داعش د حقانیه مدرسې د افکارو د ردولو لپاره روغ کتاب چاپ کړی و.
د داعش بریدونه پاکستان کې د طالبانو په نورو دوستانو لکه د مولانا فضل الرحمان په ګوند هم وخت په وخت شوي او کیږي.
شنونکي وايي، چې د بریدونو دا لړۍ به نه یوازې روانه وي بلکه د زیاتیدو امکان یې هم شته. پاکستان کې د دې نه علاوه د فرقه ییزه جګړو نور اړخونه هم شته، د سنیانو او د شیعه ګانو تر منځه د تودو شخړو مرکز په کورمه کې دی.
پنجاب کې بریلوي فرقه په اکثریت کې ده، هغوی هم اوس خشونت ته لاس اچولی دی، خو د مولانا حامد الحق د مړینې نه پس د هغه د حقانیه مدرسې په غونډو کې د ځینو ویناګانو ویډیو ګانې په سوشل میډیا وچلیدې چې په کې د پاکستان په پوځ باندې تند انتقادونه وو.
دغه ویډیو ګانې وړاندې په میډیا کې نه وې نشر شوې، دا خبره ځکه عجیبه ده چې په عننوي توګه د حقانیه مدرسې چلوونکو د پاکستان د پوځ سره ژورې اړیکې لرلې دي او په افغانستان کې د طالبانو په واک کې راوستو لپاره دوی پوره مرستې کړې دي، نو ځکه د جنرال مشرف د حکومت په وخت کې دوی ته ډیر اهمیت ورکول کیده.
د متحده مجلس عمل(ایم ایم اې ) په نوم دوی د نورو مذهبي ګوندونو سره یو ځای په پښتونخوا کې حکومت جوړ کړی و او د مرکزي پارلمان غړیتوب یې هم ترلاسه کړی و.
د دوی او د پوځ تر مینځه د اختلافاتو خبره نوې وه. په اخره کې باید دا هم په یاد کړو چې په ۲۰۱۸ کې د مولانا حامدالحق پلار مولانا سمیع الحق هم په راولپنډۍ کې په مرموزو شرایطو کې ووژل شو او تر اوسه یې وژونکي معلوم نه شول.
لومړی؛ دا تګلارې کولی شي د نړیوال نظم بڼه بدله کړي او ښي اړخي، ناسیونالیستي ګوندونه لا پیاوړي کړي، چې له امله یې په ډېرو هېوادونو کې د دوی حکومتونه واک ته ورسېږي.
دوهم؛ احتمال شته چې نړۍ له یو قطبي سیسټم څخه څو قطبي ته واوړي او د قدرت توازن د اوسني حالت په پرتله تغیر ومومي. لږ تر لږه درې او شاید څلور ځواکمن قطبونه رامنځته شي.
درېیم؛ امریکا چې د نادولتي موسسو او یا نړېوالو موسسو له لارې یې خپله دیپلوماسي پرمخ وړله، شاید خپل رول له لاسه ورکړي. نړیوال تعاملات به د سافټ پاور پر ځای د سایبري پوځونو، مصنوعي هوښیارتیا، تجارتي شرکتونو او کمنیو او پرمختللې معلوماتي تکنالوژۍ له لارې تنظیم شي.
څلورم؛ په نړیواله کچه د مهاجرینو پر وړاندې سخت قوانین وضع کېدای شي او یوازې ماهر او تخصصي کارکوونکي به د مهاجرت اجازه ترلاسه کړي.
پینځم؛ احتمال شته چې اروپايي اتحادیه د لنډې مودې لپاره د اوکراین په اړه د ټرمپ او پوتین معامله ومني، که څه هم دا د زیلینسکي د لیرې کېدو او د اوکراین د ځینو برخو له لاسه ورکولو په بیه تمام شي. خو د اوږدمهال لپاره به اروپايي هېوادونه د بدیلو لارو په لټه کې شي او له نورو شریکانو سره به خپلې اړیکې پراخې کړي. د اوکراین په تړاو د اروپايي هېوادونو غونډې ته د کاناډا د صدراعظم رابلل هم د همدې ستراتېژۍ یوه برخه ګڼل کېدای شي.
شپږم؛ راتلونکی نړیوال سیاست به خالصاً اقتصادي محور ولري او د انساني ارزښتونو، لکه بشري حقوق، ولسواکي، جنډر، د بیان ازادي، اقلیمي بدلونونه، فقیرو هېوادونو سره مرستې، نړیوال صحت او بشري مرستې ته به پام کم شي. د امریکا نړیوالې مرستې کمول هم د همدې تګلارې ښکارندويي کوي.
اووم؛ احتمال لري چې د ملګرو ملتونو اداره یا خو بېتأثیره شي، یا یې رول خورا محدود شي. له مالي او اقتصادي بنسټونو پرته، نور نړیوال سازمانونه شاید لغوه شي. نادولتي او مدني بنسټونه شاید د مالي مرستو په لاسه ورکولو سخت کمزورې شي. په غریبو هېوادونو لکه افغانستان کې یې تاثیرات پیل شوي دي.
اتم؛ د امریکا نړیوال نفوذ به د نظامي اډو پر ځای د اقتصادي قراردادونو، سوداګریزو پروژو او امریکايي شرکتونو له لارې وساتل شي. د اوکراین سره د امریکا د منرالونو تړون، یا له ایران سره د ممکنه لیتیم د کانونو په تړاو احتمالي معامله، د همدې نوې ستراتېژۍ څرګندونه کوي. د امریکا استخباراتي حضور به هم له فزیکي عملیاتو څخه سایبري او فضايي څار ته واوړي. د امریکا لپاره به تهدیدونه نور د پوځي مداخلې پر ځای د جراحي عملیاتو، سایبري بریدونو او وایروسي حملو له لارې له منځه وړل کېږي. نور به دا مهمه نه وي چې هلته دیکتاتور دی او که استبدادي رژیم، ترهغه چې لویو قدرتونو ته اقتصادي پروژې ورکړئ.
نهم؛ اسلامي نړۍ به له دواړو، چیلنجونو او فرصتونو سره مخ وي. یو لوی فرصت دا دی چې لوی قدرتونه به نور د رژیمونو په بدلولو تمرکز نه کوي، بلکې د اقتصادي پروژو پر قراردادونو به تمرکز ولري. اسلامي هېوادونه کولای شي له دې فرصته ګټه واخلي، نړیوالو متخصصو اقتصادي-تجارتي شرکتونو ته د پروژو ورکولو له لارې خپل داخلي نظامونه اصلاح او پیاوړي کړي.
افغانستان د پېړیو راهیسې، تر ځمکې لاندې او د ځمکې له پاسه شتمنیو، لکه معدنونو او منرالونو، له یوه ستر اقتصادي فرصت څخه برخمن دی. خو د دې شتمنیو اغېزمنې او دوامداره ګټې اخیستنې لپاره، یو پراخ فکره، باثباته او مدبر نظام ته اړتیا ده.
لسم: د امریکا د نوي سیاست، یا حداقل د ټرمپ چلند ته په کتو، دا احتمال شته چې لوی نړیوال شرکتونه د هېوادونو اصلي چلوونکي شي، چې له دې سره به بډایان نور هم شتمن شي او بېوزلي به لا ډېره شي. د بېلګې په توګه، تاسو کولی شئ وګورئ چې د ایلان ماسک شتمني په بېساري توګه زیاته شوه، خو له بلې خوا، واړه او حتی متوسط شرکتونه، نا دولتي موسسې، حتی نړېوالې موسسې د دوام له ستونزو سره مخ دي او خپل کاروبارونه بندوي.
یوولسم؛ د حکومتولۍ او دولتي دستګاه بڼه ښايي نوره هم ډیجیټلي شي او الکترونیکي حکومتولي به د دودیزو سیستمونو ځای ونیسي. د مجازي او حقیقي نړۍ ترمنځ واټن به لا کم شي، ښايي کرنسۍ هم په بشپړ ډول ډیجیټلي بڼه خپل کړي. دا امکان هم شته چې پر مالي سیستمونو د شتمنې طبقې کنټرول نور هم زیات شي.
له داسې حکومتولۍ سره به دولتونه کوچني شي، خو د بیکارۍ کچه به لوړه شي، ځکه چې د روبوټیک او اتومات تولیداتو پرمختګ به بشري کار ځواک ته اړتیا کمه کړي. دا چاره به تجارت ته هم پراختیا ورکړي، ښايي ان کوچني سوداګريز فعالیتونه هم ډیجیټلي شي، چې فزیکي فضا یوازې ګودامونو، وسایلو او متخصصو کادرونو ته پاتې شي.
د ایلان ماسک رول ته په کتو، دا احتمال شته چې حکومتونه د ټیکنالوژۍ په مرسته د موثریت لوړولو ته لا زیاته پاملرنه وکړي. د اېکس (X) پلاتفورم له لارې د داخلي حکومتولۍ او نړیوال سیاست تنظیمول او پیغامونو استول د همدې بدلون یوه نښه ګڼل کېدای شي.
البته، هغه هېوادونه چې د عصري علومو اهمیت نه درک کوي، لکه افغانستان، ښايي نور هم له نړیوال پرمختګ څخه شاته پاتې شي، ځکه چې د ډیجیټلي نړۍ سره نه تطابق به یې اقتصادي او ټولنیز فرصتونه محدود کړي.
دا احتمالات هغه وخت امکان لري که د ټرمپ سیاست د «ډیپ سټېټ» په اساسي تګلاره کې بدلون وي، لکه څنګه چې ځینې شنونکي داسې انګېري. خو که دا یوازې د پاپولیستي ټرمپیزم سیاست وي، نو په هغه صورت کې به دا ډول ۱۸۰درجې بدلون د نړیوال نظم د ګډوډۍ، بحرانونو، ډیموکراسیو د زوال او د امریکا د سیالانو د بریا لامل شي.
جینوا – ۱۹۸۸:
د جینوا تړون د افغانستان، پاکستان، امریکا او شوروي اتحاد ترمنځ د ۱۹۸۸د اپرېل په ۱۴مه لاسلیک شو. دا تړون د شوروي اتحاد لهخوا د افغانستان د اشغال پای ته رسولو او د شوروي اتحاد د ځواکونو د وتلو لپاره ترتیب شوی و.
د ۱۹۷۹ کال د دسمبر په ۲۷مه، شوروي اتحاد پر افغانستان یرغل وکړ او د ببرک کارمل رژیم یې واک ته ورساوه. دې یرغل ته د مجاهدینو پراخ مقاومت پیل شو، چې د امریکا، پاکستان او عربي هېوادونو له لوري یې کلک ملاتړ کېده. د امریکا ځانګړې مرستې او د مجاهدینو د دوامداره مقاومت او د شوروي اقتصاد د خرابېدو له امله، شوروي اتحاد مجبور شو چې د یو ځانګړي تړون پر اساس له افغانستانه ووځي.
د جینوا تړون اصلي موارد:
که څه هم شوروي ځواکونه ووتل، خو د ډاکټر نجیب الله حکومت تر ۱۹۹۲ پورې دوام وکړ، ځکه چې شوروي اتحاد ورته پوځي او اقتصادي مرسته ورکوله.
د دوحې تړون – ۲۰۲۰:
د دوحې تړون د ۲۰۲۰د فبرورۍ په ۲۹مه د طالبانو او امریکا ترمنځ د قطر په دوحه کې لاسلیک شو.
د امریکا په مشرۍ د نړۍوالو ځواکونو په ملاتړ د جمهوري دولت او طالبانو ترمنځ جګړه له ۲۰۰۱ څخه روانه وه. امریکا د ناټو ځواکونو په ملتیا د القاعدې د له منځه وړلو په پلمه پر افغانستان برید وکړ او د طالبانو رژیم یې نسکور کړ. وروسته، امریکا په افغانستان کې یو نوی حکومت جوړ کړ؛ خو طالبان د ۲۰ کلونو لپاره د افغان حکومت او نړۍوالو ځواکونو پر ضد جګړې ته دوام ورکړ.
دا ځل د طالبانو ملاتړ پاکستان، ایران، روسیې او چین په غیرمستقیم ډول کاوه چې له امله یې په افغانستان کې جګړه ګرمه ساتل شوې وه.
د دوحې تړون اصلي موارد:
که څه هم دا تړون د سولې لپاره لاسلیک شو، خو طالبانو د افغانستان حکومت کمزوری کړ او د ۲۰۲۱ د اګسټ په ۱۵مه یې کابل ونیو، چې د ډاکتر محمد اشرف غني د حکومت د سقوط لامل شو.
یو بل مهم اړخ دا هم و، چې امریکا له جمهوري دولت سره خپلې مرستې محدودې کړې، پوځي قراردادیان ووتل، هوايي ځواک سقوط شو او له امله یې د ملي پوځ وپاشل شو.
د جینوا او دوحې تړونونو مشترک ټکي
موخې او ورته والي:
د دواړو تړونونو پایلې
۱.د جینوا تړون پایله
۲. د دوحې تړون پایله
د دواړو تړونونو د عملي کېدو میکانیزمونه
جینوا او دوحې تړونونه د بهرنیو ځواکونو د وتلو لپاره لاسلیک شوي، خو د افغانستان د ثبات لپاره یې اوږدمهاله حل نه درلود. دواړه تړونونه د حکومتونو سقوط ته زمینه ساز شول او افغانستان یې له یو نوي بحران سره مخ کړ.
د دواړو تړونونو اساسي پایله دا ده، چې د بهرنیو ځواکونو وتل باید له سیاسي ثبات او پراخې ملي موافقې سره مل وي، کنه نو د یو بل ناورین پیلامه جوړېږي، چې غوره بېلګه یې په افغانستان کې د طالبانو قدرت، د بشري اساسي حقونو محدودول او د دغې واکمنۍ ناڅرګند دوام دی.
د ټرمپ او زېلېنسکي تازه مجلس چې د سپینې ماڼۍ په بیضوي دفتر کې ترسره شو، سر له امله په ناندریو پیل شو.
ټرمپ په ډېر خشن انداز د اوکراین ولسمشر ته وویل چې هغه د سولې مخالف دی.
د مجلس اصلي موضوع د سولې راوستلو په اړه بحث وو. ټرمپ په ټینګار سره وویل چې هغه سوله غواړي نه امتیازونه. هغه د زېلېنسکي پر دریځ انتقاد وکړ چې هغه د امریکا ګډون په جګړه کې د خپلې بریا لپاره یو ستر امتیاز ګڼي.
ټرمپ د زېلنسکي پر دې باور نیوکه وکړه چې هغه د امریکا ملاتړ ته اړتیا لري، خو ټرمپ نه غواړي چې یوازې د امریکا لپاره یو اړخیز امتیاز ورکړي. ټرمپ غوښتل چې د دې جګړې په اړه یو سولهییز حل ته ورسېږي.
۱. د مجلس ماهیت او ارزښت
د ټرمپ له څرګندونو داسې ښکاري چې ناسته د ډېر فشار او سختو بحثونو لاندې ترسره شوې. هغه د دې ناستې د "احساسي" اړخ یادونه وکړه، چې ښيي دواړو مشرانو د خپلو دریځونو دفاع کې جدي موقفونه نیولي دي.
ټرمپ ادعا کړې چې زېلنسکي لا هم د سولې لپاره چمتو نه دی، ځکه د امریکا ملاتړ ورته د مذاکراتو لپاره ستر امتیاز برابروي. دا خبره د ټرمپ د سیاسي لیدلوري ښکارندویي کوي، چې هغه غواړي امریکا د اوکراین - روسیې جګړې څخه فاصله ولري.
۲. د ټرمپ موقف؛ "زه امتیاز نه غواړم، زه سوله غواړم"
ټرمپ چې په ۲۰۲۴ کال کې د ولسمشرۍ د کمپاین پر مهال یې ځان د سولې پلوی ښودلی و او د بایډن حکومت یې د جګړې په پاللو په تور تورن کړی. دا دریځ د هغه د "امریکا لومړی" (America First) سیاست ته ورګرځي، چې غواړي د بهرنیو جګړو پر ځای د امریکا داخلي مسایل مهم وګڼل شي. دا ممکن د ټرمپ د پلویانو لپاره یوه مهمه سیاسي نښه وي، خو په عملي توګه یې پایلې د هغه د ولسمشرۍ په دوران کې ښکاري او د اوکراین له ولسمشر سره د هغه جدي برخورد، پر اوربند ټینګار د دې ګواهي ورکوي، چې هغه پر خپلو کړو ژمنو ولاړ دی.
هغه په ډېره تنده لهجه وویل چې دی امتیاز نه غواړي بلکې سوله غواړي.
۳. د زېلېنسکي موقف؛ "امریکا زموږ لپاره حیاتي ده"
ولسمشر زېلېنسکي د امریکا ملاتړ ته د یوې حیاتي اړتیا په سترګه ګوري. د هغه دریځ دا دی چې اوکراین باید د روسیې پر وړاندې قوي پاتې شي او د واشنګټن مالي او نظامي مرستې د دې هدف لپاره اساسي ارزښت لري.
ټرمپ زېلېنسکي تورن کړی چې د امریکا ملاتړ د مذاکراتو لپاره د امتیاز په توګه کاروي، خو زېلېنسکي شاید دا کار د خپلې خاورې د دفاع لپاره اړین بولي.
۴. د بیضوي دفتر (Oval Office) بېاحترامي؛ ټرمپ ولې زېلېنسکي ته سخت غبرګون وښود؟
ټرمپ ادعا کړې چې زېلېنسکي د امریکا "سپیڅلي بیضوي دفتر" ته بېاحترامي کړې ده. که څه هم د دې بېاحترامي دقیقه بڼه معلومه نه ده، خو ټرمپ ښايي د زېلېنسکي د خبرو طرز یا د هغه د دریځ سختوالي ته اشاره کړې وي. دا هم ممکنه ده چې ټرمپ غواړي دا مجلس د زېلېنسکي پر ضد د خپل سیاسي کمپاین لپاره وکاروي، څو دا وښيي چې د بایډن حکومت، د زېلېنسکي په ملاتړ سره، امریکا ته کافي درناوی نه دی ترلاسه کړی.
۵. د دې مجلس سیاسي او ستراتیژیکې پایلې
د ټرمپ دریځ د اوکراین ملاتړ ته یو ګواښ: که ټرمپ پر خپل دریځ ودریږي، ښايي د اوکراین لپاره د واشنګټن پوځي او مالي مرستې په نشت حساب شي، چې دا به د زېلېنسکي حکومت ته لوی چیلنج وي.
د زېلنسکي دریځ؛ د جګړې دوام یا د ملاتړ کمېدل؟ که د امریکا ملاتړ کم شي، نو زېلېنسکي به یا د روسیې سره د سولې لپاره نرمښت ته اړ شي، یا به هڅه وکړي چې د ناټو او اروپايي اتحادیې څخه نورې مرستې ترلاسه کړي؛ خو دا چاره ستونزمنه ده ځکه چې اروپايي اتحادیه په یوازې توګه نه شي کولی چې دومره لویه جګړه تمویل کړي.
د ټرمپ او زېلېنسکي د اړیکو کمزورتیا: ټرمپ خوښ نه ښکاري چې زېلېنسکي، له امریکا څخه د یوې سترې ځواکمنې څېرې په توګه، داسې غوښتنې ولري، چې هغه ته یوازې د جګړې د اوږدولو احتمال وړاندې کوي. ټرمپ بیا هم د زېلېنسکي سره د تل پاتې اړیکو له مخې خبرې وکړې او د جګړې د نویو معادلو او یو له بل سره د خبرو اترو پرځای یې د سولې راوړلو لپاره یوازې د بهرنیو مداخلو د کمولو غوښتنه کړې.
۶. د اوکراین جګړې کې ممکنه بدلونونه
د دې کړکېچن مجلس وروسته، د اوکراین په جګړه کې ځینې احتمالونه شته چې بدلونونه رامنځته شي. ټرمپ د سولې غوښتنه کړې، خو د اوکراین لپاره د امریکا د مرستو د مطلق بندېدو خطر هم شته. په دې سره، اوکراین ممکن د امریکا د ملاتړ په کمېدو سره خپلې ستراتیژۍ بدلې کړي.
۷. په نړۍوال سیاست کې بدلون
د ټرمپ او زېلېنسکي ترمنځ د دې مجلس له کړکېچنېدو وروسته نړۍوال سیاست کې ځینې مهم بدلونونه رامنځته کېدی شي. د ټرمپ سخت دریځ او د اوکراین د جګړې په اړه تازه تحلیل ښيي چې نړۍوال ځواکونه او د امریکا سیاست ته د جګړې پر ځای د سولې د رامنځته کولو ته زیاته توجه ورکول کیږي، ښايي د اوکراین د یو شمېر نورو متحدینو پام هم په بله خوا واړوي.
۸. د اوکراین پر سیاست او اقتصاد اغېزې
د امریکا د مرستو کموالی او د ټرمپ د سولې غوښتنې ممکن په اوکراین کې د اقتصادي او سیاسي فشارونو زیاتوالی رامنځته کړي. که امریکا د خپلې مرستې کچه راکم کړي یا د اوکراین سره د جګړې په اوږدولو کې ونډه اخیستو ته زړه ښه نه کړي، اوکراین ممکن د نورو هېوادونو لکه د اروپا اتحادیې سره اړیکې لا تنظیم کړي؛ خو د اوږدمهالې جګړې تمویل د اروپايي اتحادیې لپاره ستونزمنه ده او په دې سره د روسیې له خوا د جګړې د ګټلو امکان زیاتیږي.
پایله
د ټرمپ او زېلېنسکي دا مجلس د نړۍوالو اړیکو لپاره یوه مهمه لحظه وه. ټرمپ هڅه وکړه چې ځان د سولې پلوی وښيي او زېلېنسکي د سولې مخالفه څېره بیان کړي؛ خو زېلېنسکي لا هم د امریکا پراخ ملاتړ ته اړتیا لري. دا مجلس به د اوکراین د جګړې او د نړۍوال سیاست پر سرنوشت مستقیم اغېز ولري.
د بشري مرستو بندېدل
یوه له دغو بدلونونو څخه د امریکا د بشري مرستو بندېدل وو، چې د افغانستان اقتصادي ستونزې یې زیاتې کړې. دا پرېکړه د دې اندېښنې له امله شوې وه، چې دا مرستې به د طالبانو لاس ته ورسېږي.
تر اوسه معلومه نهده، چې امریکا به دا مرستې بیا پیل کړي که نه؛ خو دا پرېکړه د افغانستان د واکساتنې پر توازن مستقیم اغېز لري. په تېرو کلونو کې د بهرنیو مرستو بندېدل ډېری وخت د حکومتونو د سقوط لامل شوی، ځکه افغانستان د جغرافیوي محدودیتونو او د طبیعي زېرمو د کماستعمال له امله، بدیله عایداتي سرچینه نهلري. ځینې شنونکي وايي، د مرستو کمېدل طالبان دې ته اړ باسي، چې د افغانستان له نورو سیاسي اړخونو سره معنادار مذاکرات وکړي، خو ځینې نور بیا باور لري، چې دا پرېکړه به د طالبانو داخلي اختلافات لا زیات کړي.
امریکايي وسلې
د ۲۰۲۱ کال د امریکا له وتلو وروسته، طالبانو د میلیاردونو ډالرو په ارزښت امریکايي نظامي تجهیزات تر لاسه کړل. ډونالډ ټرمپ اوس ټینګار کوي، چې دا وسلې باید بېرته امریکا ته وسپارل شي، خو طالبان دا غوښتنه نهمني.
واشنګټن اندېښنه لري، چې دغه وسلې به داعش-خراسان او نورو ترهګریزو ډلو ته ورسېږي، چې کېدای شي د امریکا پر ګټو برید وکړي. دا اندېښنه نوې نهده؛ امریکا په ۱۹۸۰مه لسیزه کې افغان مجاهدینو ته د شوروي پر ضد سټینګر توغندي ورکړل، خو وروسته له بریا یې وېره درلوده، چې دا وسلې به د امریکا یا د دوی د متحدینو پر ضد وکارول شي.
اوس هم ورته اندېښنه شته، خو دا روښانه نهده، چې د ټرمپ وروستۍ څرګندونې یواځې کمپایني شعار دی او که به عملي اقدامات ورسره مل وي.
د طالبانو بدیل ځواکونه
امریکا تر اوسه د طالبانو پر ضد له وسلهوالو ډلو سره رسمي ملاتړ نهدی اعلان کړی. د جو بایډن ادارې ټینګار کاوه، چې د افغانستان کړکېچ نظامي حل نهلري او د طالبانو پر ضد وسلهوالې هڅې به د کورنیو جګړو دوام ته لار هواره کړي.
د ټرمپ د "امریکا لومړۍ" پالیسۍ ته په کتو، چې بهرني لګښتونه کموي، داسې نه ښکاري چې واشنګټن به د طالبانو ضد وسلهوالې ډلې په رسمي ډول تمویل کړي.
خو د ترهګرۍ د پراخېدو اندېښنه لا هم د امریکا لپاره جدي ده. د امریکا د بهرنیو چارو وزیر پر طالبانو د داعش او القاعدې د احتمالي همکارۍ له امله انتقاد کړی.
شنونکي وايي، امریکا باید د افغانستان لپاره نوی سیاست غوره کړي، ځکه د اوسني وضعیت دوام به افراطي ډلې نورې هم پیاوړې کړي.
د ډېموکراتيکو ځواکونو ملاتړ
امریکا کولای شي، د طالبانو ضد ډېموکراتیک ځواکونه پیاوړي کړي. دغو ډلو د تېرو شلو کلونو په جریان کې د ګڼو ستونزو سره سره، وده وکړه، خو د طالبانو له واک ته رسېدو وروسته یا ځپل شوي او یا هم منزوي شوي.
کارپوهان وړاندیز کوي، چې د امریکا ملاتړ باید یواځې سیاسي ډلو ته محدود نهوي، بلکې د ټولنیزو او فرهنګي بنسټونو ملاتړ ته هم اړتیا ده. د طالبانو په دوره کې د ښځو د حقونو او ټولنیزو ازادیو محدودیتونه جدي ستونزه بلل کېږي. امریکا کولای شي، د تعلیمي، روغتیایي او بشري حقونو د پروګرامونو له لارې، د افغانستان د پوهاوي او د حقونو د دفاع فرهنګ ته وده ورکړي.
د سیمهییزې ډېپلوماسۍ اړتیا
کارپوهان ټینګار کوي، چې امریکا باید له پاکستان، ایران، چین او روسیې سره همغږي ولري، ځکه د افغانستان په اړه یو اړخیز سیاستونه مطلوبې پایلې نه لري.
تاریخي اړیکې او ګډ مسوولیت
د تېرو شلو کلونو د امریکا او افغانستان اړیکې یوازې د نظامي مداخلې یا سیاسي همکارۍ تر کچې محدودې نهدي. دې اړیکو د دواړو هېوادونو خلکو ته ګډې خاطرې، ارمانونه او یو تاریخي مسوولیت پرېښی دی.
د ټرمپ د کابینې ځینې مهم غړي، چې افغانستان ته د شخصي تجربې له مخې اشنا دي، باور لري، چې طالبانو ته اتکا نه یواځې د امریکا ګټې نه تأمینوي، بلکې د افراطي ډلو په ګټه تمامیږي.
له همدې امله، که امریکا غواړي، د افغانستان په اړه خپلې امنیتي اندېښنې را کمې کړي، باید د قانونمحوره حکومت، د ډېموکراتیکو ځواکونو پیاوړي کولو او د سیمهییزې ډېپلوماسۍ د پراخولو سیاستونه غوره کړي.
افغانستان لا هم د واشنګټن پرېکړو ته سترګې په لار دی، خو یو څه روښانه دي: افغانستان باید هېر نهشي. د دواړو هېوادونو ترمنځ اړیکې یوازې د تېرې یوې لسیزې جګړه نه، بلکې یو تاریخي مسوولیت دی، چې له پامه نهشي غورځېدلای.
