پخوانی سناتور او د سیمه ییزو چارو شنونکی
د افغانستان په اړه د پاکستان سیاست ډېر وخت د پاکستان د پوځ جنرالانو او د هغوی د استخباراتو تر انحصار لاندې پاتې شوی دی او دا وضع تر اوسه بدله شوې نه ده.نو ځکه په ډېرو مواردو کې د پاکستان د ملکي حکومتونو د غړو خبرې خاص اهمیت نه لري.
ګنې دا څنګه کېدای شي چې کابل ته د پاکستان د لومړي وزیر معاون اسحاق ډار (څوک چې په ورته وخت کې د بهرنیو چارو وزیر هم دی) او نور لوړپوړي چارواکي سفر وکړي او هلته د اګست د میاشتې په شلمه نېټه د چین، افغانستان او پاکستان د بهرنیو چارو د وزیرانو د شپږمې درېاړخیزې غونډې په حاشیه کې د طالبانو له لوړپوړو چارواکو سره د مفاهمت مجلسونه وکړي، د سیاسي او اقتصادي اړیکو د پراختیا ژمنې وکړي او له بلې خوا وروسته پاکستانی ډرونونه په افغانستان کې بریدونه وکړي په دې ادعا سره چې ګویا د ترهګرو مرکزونه یې ویشتي دي او هلته د ښځو او ماشومانو د مرګ خبرونه راځي.
دا خبره د یادونې وړ ده چې د ۲۰۲۴کال په اخر کې د دسمبر په پنځهویشتمه نېټه هم پاکستانی الوتکو په خوست او پکتیکا کې بمباري کړې وه چې پکې ملکی خلکو ته په لویه کچه مرګ او ژوبله اوښتي وه. نو اوس دا یو معمول ګرځېدلی دی چې د پاکستان او افغانستان ملکي چارواکي خبرې اترې وکړي او د دواړو هېوادونو ترمنځ د دوهاړخیزو مناسباتو د ټینګښت اعلانونه وکړي او له بلې خوا پاکستاني پوځیان په افغانستان کې دننه بریدونه وکړي او د دواړو هېوادونو ترمنځ کړکېچ بیا تازه شي.
د پاکستان پوځ ادعا کوي چې ګویا هغوی دا بریدونه په افغانستان کې د پېښو په ځواب کې په پښتونخوا کې د ټي ټي پي د بریدونو په وړاندې کوي، خو هغوی دې خبرې ته هېڅ ځواب نه لري چې په تېرو شلو کالونو کې د ټي ټي پي زرګونه کسان (چې پاکستانی اتباع وو) د افغان طالبانو د سازمان غړي شوي وو او د هغوی له امیر سره یې بیعت کړی و. دوی به هره ورځ د ډیورنډ په کرښه اوښتل او په افغانستان کې به یې جګړو کې برخه اخیسته؛ مړي به یې بیرته پاکستان ته د ښخولو لپاره راوړل کېدل او زخميان به یې په پاکستانی روغتونونو کې تداوي کېدل نو د پاکستان حکومت پرې هېڅ اعتراض نه درلود.
له دې علاوه، کله چې په ۲۰۲۱ کې طالبان په افغانستان کې واکمن شول، هغوی د ټي ټي پي دوهنیم زره هغه غړي له محبسونو څخه ازاد کړل چې د ډاکټر اشرف غني د حکومت په وخت کې د جګړې پر مهال بنديان شوي وو. نو د پاکستان د هغه وخت لومړي وزیر عمران خان په مشرۍ کې د لوړپوړو چارواکو یوه غونډه وشوه (د دې غونډې په اړه د عمران خان د خبرو ویډیو په یوټیوب کې شته). په دې غونډه کې د دفاع، داخله او بهرنیو چارو د وزیرانو تر څنګ د پاکستان د پوځ لوی درستیز جنرال قمر جاوید باجوه او د هغه وخت د ایاېس ای رییس جنرال فیض حمید او ځینې نورو جنرالانو هم ګډون کړی و. نوموړې غونډې پرېکړه کړې وه چې د پاکستان حکومت به د ټي ټي پي ټول غړي پاکستان ته راولي او دلته به یې بیا په خپلو سیمو کې له سره ابادوي؛ د دې کار لپاره لس میلیارده روپۍ بودیجه هم تخصیص شوې وه. نو له دې نه خو دا خبره په اثبات رسیږي چې ټي ټي پي پاکستان ته راوستل شوی و، خو اوس پاکستان په دې واقعیت باندې هیڅ تبصره کولو ته چمتو نه دی.
حقیقت دا دی چې پاکستان او طالبان دواړه یوه بله دوهمخې لوبه کوي. هغوی له یوې خوا له چین سره د دوستۍ سر خوځوي او د چین او پاکستان ترمنځ جوړېدونکي تجارتي کوریدور (CPEC) کې د افغانستان د ګډون پرېکړې کوي، له چین سره د غټو اقتصادي پلانونو لپاره د مفاهمت اسناد لاسلیک کوي او له بلې خوا لوېديځ ته ډاډ ورکوي چې دوی دواړه په سیمه کې د چین د نفوذ په مخنیوي کې د لوېدیځ کلک ملګري دي. او رښتیا هم چې کله په پاکستان کې د ټي ټي پي او داعش فعالیتونه زیات شوي دي، نو د چین-پاکستان د جوړېدونکي کوریدور سيپیک کار په ټپه ولاړ دی، ځکه تر اوسه په پاکستان کې د چینایي متخصصینو او کارکوونکو خلاف ډېر ترهګریز بریدونه شوي چې چین په پاکستان کې خپل کارونه بند کړي دي.
له بلې خوا پاکستان له لوېدیځ او چین دواړو نه په اصطلاح د ترهګرۍ د مخنیوي لپاره مرستې غواړي. عجیبه دا ده چې د پاکستان حکومت وړومبۍ ادعا کوله چې له افغانستان څخه پاکستان ته د ننوتونکو د ټي ټي پي د جنګیالیو شمېر درې-څلور زره دی؛ اوس وایی چې دغه شمېر اته زره تنو ته رسېدلی دی، خو دوی دې خبرې ته هېڅ ځواب نه وايي چې حتا که د ټي ټي پي د اته زره جنګیالیو د ننوتلو خبره رښتیا هم وي نو بیا همدغو اته زره کسانو څنګه د پاکستان د شپږ لکه پوځ په وړاندې د پښتونخوا د مرکز پېښور په ګډون د پښتونخوا په هر ګوټ کې بېلابېلې سیمې نیولې دي؟
ټي ټي پي په پاکستان کې د اسلامي شریعت د نافذولو لپاره د جنګ کولو ادعا کوي، خو له تېرو شلو، پنځهویشتو کالونو راهیسې یې جګړه په پښتونخوا کې متمرکزه کړې ده، او کلهناکله په بلوچستان کې هم یو څه فعالیت کوي. په دې جګړه کې ډېر پښتانه مري او د هغوی کورونه ورانیږي؛ په داسې حال کې چې که دوی رښتیا هم د اسلامي شریعت د نافذولو تصمیم لرلو نو باید تر ټولو زیات پام یې پنجاب ته کړی وای، ځکه د پاکستان د نفوس نیمایي څخه زیات په پنجاب کې دی او د پاکستان ټول مهم اقتصادي، سیاسي او دولتي مرکزونه هم په پنجاب کې دي، خو ټي ټي پي هېڅ پنجاب ته نه ګوري.
حقیقت دا دی چې د پاکستان پنجابي جنرالان له طالبانو نه هېڅ وېره نه لري، ځکه دا د هغوی خپله جوړه شوې پروژه ده، او په دې سربېره دوی له طالبانو سره تر اوسه ستراتیژیک مفاهمت لري. هغوی په دې باور دي چې اصلی خطر د پښتنو او بلوڅو ملي غورځنګونه دي؛ نو ځکه یې د ټي ټي پي جګړې په پښتونخوا متمرکزې کړي دي او لکه چې مخکې مې وضاحت کړی، په دې جګړه کې د ابرقدرتونو ترمنځ روان کشمکش کې هم برخه اخلي او ګټه ترې پورته کوي. چل یې ټول د افغان/پښتون وینې تویولو او بربادۍ ته جوړ کړی دی.
دا لومړی ځل نه دی، بلکې له دې وړاندې هم پاکستان د افغانستان پر خاوره برید کړی چې نه یوازې د افغانستان د ملي حاکمیت پر وړاندې ښکاره سرغړونه ده، بلکې د نړۍوالو قوانینو له مخې هم دا ډول بریدونه مشروعیت نه لري.
که چېرې د نړۍوالو بشردوستانه قوانینو، د ملګرو ملتونو د منشور، سیمهییزو تړونونو، د بشري حقونو اصولو او د ګاونډیتوب د اصولي ماهیت په اساس دا ډول بریدونه وڅېړو؛ نو جوتیږي چې دا بریدونه د افغانستان پر خاوره ښکاره تېری، له بشري حقونو سرغړونه او د د نړۍوالو کنوانسیونونو او د ملګرو ملتونو د منشور نقض دی.
۱. د دولتي حاکمیت اصل او د ملګرو ملتونو منشور
د ملګرو ملتونو منشور په دویمه ماده کې د هر دولت د ملي حاکمیت، سرحدي بشپړتیا او سیاسي خپلواکۍ د نه نقض اصل روښانه کړی دی.
د ملګرو ملتونو د چارټر په دویم ارټیکل په څرګند ډول د هر ډول زور استعمال یا د زور ګواښ پر دولتونو بندیز لګوي.
د دې مادې له مخې یوازې دوه استثناوې شته:
د پاکستان وروستي بریدونه په دې دواړو کې نه راځي، ځکه نه امنیت شورا اجازه ورکړې او نه هم د ځانساتنې شرایط ثابت شوي دي.
که څه هم پاکستان بار - بار ادعا کوي چې په افغانستان کې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې پاکستاني طالبان ژوند او فعالیت کوي، خو په وروستیو بریدونو کې یوازې عام وګړي وژل شوي دي.
۲. د ځانساتنې (Self-Defense) ادعا او حقوقي ننګونې
پاکستان ډېر ځله خپلې نظامي مداخلې د ترهګرو ډلو د ځپلو تر نامه لاندې توجیه کوي. خو د نړۍوالو قوانینو له مخې، د ځانساتنې اصل یوازې هغه وخت منل کېږي چې لاندې شرطونه پوره کړي:
په ډرون بریدونو کې چې اکثره ماشومان او ښځې قربانیان دي، د تناسب اصل نه یوازې نقض کېږي، بلکې په نړۍوالو محکمو کې د جنګي جرم په کټهګورۍ کې راځي.
۳. نړۍوال بشردوستانه قوانین او د ملکي وګړو ساتنه
د جنیوا تړونونه (1949) او د هغوی ضمیمه يي پروټوکولونه د جګړو پر مهال د ملکي وګړو د ساتنې اصل بنسټیز ګڼي.
۴. د سیمهییزو تړونونو سرغړونه
پاکستان او افغانستان دواړه د سارک غړي دي. د دې ټولنې منشور د یو بل د خاوري د نه نقض، د ګډې سولې او د غیرمداخلې اصل تاییدوي.
سربېره پر دې، د پاکستان اقدامات د اسلامي کنفرانس سازمان (OIC) له اصولو سره هم ټکر لري، کوم چې د اسلامي هېوادونو ترمنځ د سولې او خپلواکۍ درناوی اړین بولي.
۵. د نړۍوالو بشري حقونو اړخ
د بشري حقونو نړۍوال اسناد لکه:
د ژوند حق یو نهماتېدونکی اصل ګڼي. د ډرون بریدونه چې د بېمحاکمې وژنې سبب کېږي، د ژوندانه د حق ښکاره نقض دی او د نړۍوالو بشري قوانینو پر وړاندې لویه پوښتنه راپورته کوي.
۶. د سیمې او نړۍ پر امنیت اغېزې
د ډرون بریدونه یوازې د سرحدي شخړو د زیاتېدو لامل کېږي. د عامو خلکو وژل د افغانانو پر پاکستان د باور کچه له منځه وړي. د دواړو هېوادونو ترمنځ د دایمي دښمنۍ اور ته تېل اچوي او په نړۍواله کچه دا کړنې د ترهګرۍ د ځپلو پر ځای د افراطي ډلو د جلب او جذب وسیله ګرځي.
که څه هم طالبان په نړۍواله کچه د افغانستان د قانوني حکومت په توګه نه دي پېژندل شوي، خو د واک ټول وسایل یې په لاس کې دي. د همدې له امله د خلکو د ژوند د خوندیتوب او د ملي حاکمیت د دفاع مسوولیت په عملي توګه له دوی سره دی.
د نړۍوالو قوانینو له مخې، حتا de facto واکمن ځواکونه د خلکو د اساسي حقونو په ساتنې مکلف دي. خو که چېرې طالبان که د پاکستان پر وړاندې چوپ پاتې شي، د ولس د اعتماد وروستۍ کچه هم له لاسه ورکوي. که جدي غبرګون ښکاره کړي، د پاکستان له سختو سیاسي فشارونو سره به مخ شي.
دغه وضعیت طالبان د یوې حقوقي او سیاسي معضلې سره مخامخ کړي دي.
د طالبانو د ګڼو چارواکو کورنۍ، کاروبارونه او سیاسي اړیکې په پاکستان کې ځانګړې ریښه لري، دوی د یاد ریښه يي مجبوریت په اساس نه شي کولی چې د پاکستان پر وړاندې ورته عمل وکړي او یا هم یو غښتلی دریځ ونیسي.
د خوست، ننګرهار او کونړ ډرون بریدونه د نړۍوال حقوقي نظام له نظره هېڅ ډول مشروعیت نه لري. دا بریدونه د افغانستان پر ملي حاکمیت، د خلکو پر ژوند او د سیمهییزې سولې پر ثبات ښکاره ګواښ دي.
افغانستان په هغه وخت کې کولی شي چې د ملګرو ملتونو امنیت شورا ته شکایت وکړي، چې دا هېواد نړۍوال رسمیت ولري.
همدا رنګه د نړۍوالې جزایي محکمې (ICC) له لارې د بشري حقونو د سرغړونو دوسیه ثبت کړي او سیمهییزو سازمانونو لکه، سارک او اسلامي همکاریو سازمان له لارې د پاکستان پر ضد ډېپلوماټیک فشار زیات کړي.
دا چې دا مهال افغانستان په نړۍواله کچه هېڅ ډول رسمیت نه لري، نو اوسني حاکمان هم حق نه لري چې په ملګرو ملتونو او یا نورو نړۍوالو سازمانونو کې د شکایت دوسیه ثبت کړي.
خو دا چې د ډرون ړانده بریدونه یوه بشري سرغړونه ده، اړتیا ده چې نړۍواله ټولنه چوپ پاتې نه شي.
که نړۍواله ټولنه د دغو بریدونو پر وړاندې بېپروا پاتې شي، نه یوازې د افغانستان خاورې ته به تاوان رسېږي، بلکې د نړۍوالو قوانینو اعتبار هم تر پوښتنې لاندې راځي.
د هغه نوم په ځانګړې توګه د افغانستان له قضیې سره تړل کېږي، ځکه هغه د امریکا له لوري د طالبانو او امریکا تر منځ د دوحې تړون (فېبروري ۲۰۲۰) د اصلي تعامل کوونکي په توګه پېژندل کېږي؛ خو د دې تړون په اړه نیوکې او لانجې، چې د افغانستان د سقوط او د طالبانو د بېرته واک ته رسېدو لامل وګرځېدې، د خلیلزاد نوم د ستاینې پر ځای د ملامتۍ او انتقادونو سیوري لاندې راوست.
که څه هم د امریکا د جمهوري غوښتونکي ولسمشر ډونالډ ټرمپ له نېږدې کړۍ سره د خلیلزاد اړیکې پخوانۍ ریښه لري؛ خو د ټرمپ د بیا واک ته له رسېدو وروسته دغه پخوانی ډېپلوماټ په سیاست کې د بیا دخیلیدو په امید په انتظار پاتې دی.
دا مهال خلیلزاد هڅه کوي چې یو ځل بیا خپل ځان مطرح کړي او د یوې نوې سیاسي دندې لپاره خپله وړتیا د ټرمپ ادارې ته وښيي. هغه اوس هم په امریکا کې له سیاسي کړیو سره اړیکې ساتي، د افغانستان او پاکستان په تړاو څرګندونې کوي او هیله مند دی چې یو ځل بیا د "ځانګړي استازي" یا ورته کومې دندې اکرام پرې وشي.
مخکې له دې چې د افغانستان لپاره د امریکا د بهرنیو چارو وزارت د پخواني استازي په تړاو بحث وکړو، اړتیا ده چې په کریریزم وغږیږو.
کېریریسټ په سیاسي ټولنپوهنه کې یوه مشهوره اصطلاح ده، چې له سلګونو کلونو راپه دېخوا کارول کیږي.
په سیاست، ډېپلوماتیکو چارو او حتا ټولنیزو خدمتونو کې ځینې کسان داسې لیدل کېږي چې د خپلې ټولنې د خدمت پر ځای یوازې خپل شخصي مقام او دندې ته لومړیتوب ورکوي.
دغه ډول اشخاصو ته په سیاسي او ټولنیزو ادبیاتو کې کیریریسټ (Careerist) ویل کېږي. کیریریسټ هغه څوک دی چې د ملي ارزښتونو، اصولو او خلکو د خیر پر ځای د خپلې ونډې، مقام، امتیاز او دندې د دوام لپاره هر ډول معامله او سازش ته چمتو وي.
د کېریریسټ ځانګړنې
زلمی خلیلزاد د یو کېریریسټ انسان په توګه
خلیلزاد د "کېریریسټ" یا مقامطلب انسان یو څرګند مثال دی. هغه تل هڅه کړې چې د شرایطو او حالاتو په بدلولو سره ځان په قدرت کې وساتي او د یوې مهمې دندې خاوند پاتې شي. د هغه سیاسي ژوند داسې ښکاري چې تر ډېره د شخصي لاسته راوړنو او د مقام د ترلاسه کولو په محور راڅرخي، نه د یوې اوږدمهالې او باثباته تګلارې په بنسټ.
د هغه تګلاره داسې ده چې کله د امریکا په نظامي، سیاسي او یا د سولې په خبرو کې نوی فرصت پېدا شوی، نو خلیلزاد په مهارت سره ځان د "اصلي لوبغاړي" په توګه وړاندې کړی دی. د عراق جګړه، د افغانستان جګړه، د منځنۍ اسیا سیاستونه او بالاخره د طالبانو سره د سولې خبرې، ټول هغه میدانونه دي چې خلیلزاد پکې ځان ته ځای پېدا کړی دی.
د دوحې تړون؛ د خلیلزاد لویه خو ناکامه معامله
په ۲۰۲۰ کې د طالبانو او امریکا تر منځ د دوحې تړون د خلیلزاد تر ټولو مهمه لاسته راوړنه بلل کېده. خو د وخت په تېرېدو سره دا تړون د امریکا لپاره د یوې سترې ناکامۍ او د افغانستان د خلکو لپاره د یوې فاجعې په توګه یادېږي.
د دې تړون له مخې، طالبانو ژمنه وکړه چې له القاعدې او نورو ترهګرو ډلو سره به اړیکې پرې کوي، خو وروسته پېښو ثابته کړه چې دا ژمنه یوازې په کاغذ کې وه. امریکا په بېړه خپل ځواکونه وایستل، خو طالبان بیا د زور له لارې واک ته ورسېدل او د بشري حقونو خلاف اقدامات یې پیل کړل. دا ټول د خلیلزاد پر سیاسي میراث یو دروند تور دی.
د واک د بیا تر لاسه کولو امید
زلمی خلیلزاد اوس د امریکا په سیاسي حلقو کې د ځان د بیا مطرح کولو لپاره پر هڅو بوخت دی. هغه د رسنیو له لارې خپل نظرونه وړاندې کوي، د افغانستان او پاکستان په چارو تبصرې کوي او هڅه کوي چې د ټرمپ ټیم ته وښيي چې لا هم د سیمې لپاره ګټور دی.
خلیلزاد پوهېږي چې ټرمپ د افغانستان قضیه یو ځل بیا د امریکا د بهرني سیاست په لومړیتوب کې نه شي راوستلای، خو دی غواړي ځان د "سولې د تجربه لرونکي استازي" په توګه وړاندې کړي. په واقعیت کې دا یوه بله هڅه ده چې د هغه د کریریسټ شخصیت تسلسل وښيي.
خلیلزاد لا هم هڅه کوي چې په سیمه کې د یو منځګړي په توګه خپل رول وښيي. کله ناکله د افغانستان په اړه مشورې ورکوي، کله د پاکستان د سیاستونو په اړه نظر څرګندوي؛ خو منتقدین وايي چې د هغه دغه څرګندونې یوازې د ځان لپاره د سیاسي فضا جوړولو هڅې دي، نه د افغانستان د خلکو د خیر غوښتنه.
د خلیلزاد د شخصیت او کړنو تحلیلي ارزونه
زلمی خلیلزاد د یوې ځانګړې څېرې په توګه د امریکا او افغانستان په معاصر تاریخ کې ثبت شوی دی. خو د هغه نوم د یوې بریالۍ تګلارې پر ځای د ناکامو معاملو، د ځان غوښتنې او د مقامطلبۍ له مخې یادېږي.
هغه د یو "کېریریسټ" انسان په توګه د خپل ژوند هره برخه داسې تنظیم کړې چې تل د یوې مهمې دندې خاوند پاتې شي.
اوس چې د هغه پخوانی ملګری ډونالډ ټرمپ یو ځل بیا د امریکا د ولسمشر په توګه ټاکل شوی، خلیلزاد هم هڅه کوي ځان ورته د ګټور استازي په توګه وړاندې کړي.
خو پوښتنه دا ده: ایا هغه به یو ځل بیا وتوانېږي چې د امریکا سیاستوال قانع کړي او که به د تاریخ په پاڼو کې د یوې ناکامې څېرې په توګه پاتې شي؟
نو د افغانانو لپاره د امریکا مرسته او همکاري، همدارنګه د امریکا له خوا د شلو کلونو بشري حقونو او ولسواکۍ ملګرتیا او باور پوره کولو لپاره تر نورو وختونو لا ډېره ضروري شوې ده.
د افغانستان او امریکا تر منځ د ثبت شویو اړیکو تاریخ تر ۲۰۰ کلونو پورې رسي، هغه وخت ته چې امریکایي جوسیا هارلن په ۱۸۲۷ز کال کې افغانستان ته سفر وکړ او له افغان سیاسي رهبرانو په ځانګړي ډول امیر دوست محمد خان سره یې لیدنې کتنې وکړې. کله چې په ۱۹۱۹ز کې امیر امانالله خان خپلواکي اعلان کړه نو په ۱۹۲۱ز کې د امریکا متحده ایالاتو ولسمشر وارن هارډینګ افغانستان په رسمیت وپېژند او له افغانستان سره د امریکا رسمي اړیکې پیل شوې.
د سړې جګړې پر مهال د افغانستان او امریکا متحده ایالاتو اړیکې:
له نړۍوالې دویمې جګړې وروسته، د سړې جګړې په دوران کې په ۱۹۵۰ څخه تر ۱۹۶۰ز کلونو او تر ۱۹۷۸ز کاله پورې امریکا له افغانستان سره په اقتصادي، زیربنایي، کرنیزو او تخنیکي پروژو کې شاوخوا پنځه سوه میلیونه ډالره مرسته کړې وه. په دې پروژو کې د سړکونه، کانالونه او برېښنايي بندونه شامل وو. د دې پروژو له برکته په ځانګړي ډول د هلمند په وادي کې په فزیکي زیربناو کې پراختیا راغله. همدارنګه امریکا د افغانانو لپاره د تخنیکي ښوونې او روزنې زمینه برابره کړه تر څو افغانان د پرمختللي اقتصاد جوړولو لپاره مسلکي مهارتونه ترلاسه کړي.
د ۱۹۵۰ز کال په وروستیو کې د افغانستان او امریکا اړیکو نوره هم وده وکړه. په ۱۹۵۸ز کال کې د افغانستان لومړی وزیر سردار محمد داود خان، لومړنی افغان سیاسي رهبر و چې په واشنګټن کې یې د امریکا متحده ایالاتو په کانګرس کې وینا وکړه او هلته یې د امریکا له مرستیال ولسمشر ریچرډ نیکسن او ولسمشر دوایت ایزنهاور سره لیدنې او هوکړې وکړې.
په ۱۹۵۹ز کال کې د امریکا ولسمشر ایزنهاور افغانستان ته راغی او له افغان سیاسي مشرانو سره یې وکتل. دی له بګرام هوايي ډګر څخه د موټرونو په کتار بدرګه شو، په کابل کې وګرځېد او د خلکو له خوا ورته تود هرکلی وویل شو.
په ۱۹۶۳ز کال کې د افغانستان پاچا اعلیحضرت محمد ظاهرشاه د امریکا متحده ایالاتو څخه ځانګړې لیدنه وکړه او د امریکا له ولسمشر جان اف. کېنېډي او نورو سیاسي مشرانو سره یې ولیدل.
دا دوره د افغانستان او امریکا د اړیکو ډېره رغنده او عزتمنه دوره ګڼل کېږي. د کندهار د دهلې بند، د هلمند پراختیايي پروژه چې کجکي بند هم پکې شامل و، د دغې دورې زیربنایي بنسټونه دي.
د شوروي اتحاد پر وړاندې له امریکا متحده ایالاتو سره د افغانانو ملګرتیا:
کله چې شوروي اتحاد په ۱۹۷۹ز کال کې پر افغانستان یرغل وکړ، امریکا له افغانانو سره بیا هم د شوروي اتحاد په وړاندې ډېره مرسته وکړه، مهاجرینو ته یې ډېره پاملرنه درلوده، ځیني مهاجرین یې امریکا ته ولیږدول او د مجاهدینو هر ډول ملاتړ یې وکړ.
دا دوره (۱۹۷۹–۱۹۸۹ز) د امریکا او افغانانو د اړیکو یوه مهمه نقطه وه. که څه هم دا اړیکې د جګړې او د امریکا د ستراتیژیکو ګټو پر بنسټ ولاړې وې او له جګړې وروسته یې افغانانو ته ګټه ونه رسېده او معکوس د افغانستان ډېر دولتي بنسټونه له منځه ولاړل او میلیونونه افغانان پکې ووژل شول. خو په تاریخي ډول دا د امریکا او افغانستان د خلکو د اړیکو ډېره مهمه دوره وه، ځکه افغانانو په خپلو وینو د امریکا لوی سیال (شوروي اتحاد) ورمات کړ او په پایله کې امریکا د نړۍ یوازیني قطب په توګه راپورته شوه.
افغانستان کې د امریکا متحده ایالاتو عملي ښکېلتیا:
له ۲۰۰۲ وروسته امریکا په افغانستان کې د نړۍوالې ټولنې د یو شمېر هېوادونو سره په ګډه حضور وموند. که څه هم په دې دوره (۲۰۰۱–۲۰۲۱ز) کې ډېرې بمبارۍ وشوې، پوځي او سیاسي تېروتنې وشوې – پر ملکیانو بمبارونه، د ناسمو معلوماتو په اساس نیونې – او ځینې داسې پېښې وشوې چې افغانان یې خواشیني کړل او د دواړو هېوادونو اهداف یې له ګواښ سره مخ کړل.
همدارنګه د افغانستان سیاستوال د خپلمنځي ستونزو په هواري کې د مذاکرې او ډېپلوماسۍ له لارې پاتې راغلل او امریکا هم ونه شو کولای چې دوی د یووالي په طرف بوځي.
خو په ډېرو نورو برخو کې پاموړ کارونه وشول؛ سړکونه جوړ شول، ښوونځي پرانیستل شول، میلیونونه ماشومان ښوونځیو ته ولاړل، په ډېرو لېرې پرتو سیمو کې ادارې او بنسټونه جوړ شول، د ولسواکۍ لومړنۍ تجربې وشوې، د بشري حقونو او بیان ازادۍ لپاره هلې ځلې وشوې، پراختیايي پروګرامونه طرحه شول، روغتیايي بنسټونه پراخ شول او د اقتصاد لپاره هڅې وشوې. که څه هم تر دې ډېر او اساسي کار کېدای شو، خو د خنډونو له امله ترسره نه شول.
په هر صورت، د امریکا په مشرۍ د نړۍوالې ټولنې د حضور او د ولسمشر حامد کرزي او ولسمشر محمد اشرف غني په سیاسي رهبرۍ دا دوره د افغانستان د تاریخ په تېره د امریکا او افغانستان د اړیکو یوه ځانګړې دوره ده.
دا یوه عادي دوره نه وه؛ دلته په لکونو امریکایانو او د نورو هېوادونو پوځي او ملکي وګړیو حضور درلود. امریکا په تاریخي لحاظ دلته کار وکړ، دلته یې ریښې پیدا کړي، دلته یې دوستان او همکاران موندلي، ځانګړي معلومات یې ترلاسه کړي او الهام یې اخیستی دی. له دې ځایه یې خاطرې وړي او خپلو کورنیو او اولادونو ته یې د افغانستان کیسې کړې دي.
کله چې امریکایان ووتل، یو شمېر افغانان چې له دوی سره یې کار کړی و، له ځان سره بوتلل، خو ګڼ نور یې اوس هم په افغانستان او ګاونډیو هېوادونو کې پاتې دي. په دې لحاظ دا د افغانانو او امریکایانو د نژدې همکارۍ او ګډ کار دوره وه چې اغېز به یې اوږدمهاله وي او که په رغنده ډول وکارول شي، نو د دواړو هېوادونو لپاره د تلپاتې بنسټیزو اړیکو سبب کېدای شي.
د افغانستان اوسنی وضعیت:
له (۱۵ اګست ۲۰۲۱ز) وروسته د افغانستان اوسنی وضعیت ډېر د اندېښنې وړ دی. افغانستان سیاسي او اقتصادي انزوا ته تللی، د فقر کچه لوړه شوې، په دې یوویشتمه پېړۍ کې د ښځو په وړاندې د زده کړو، کار او فعالیت دروازې تړل شوې دي، د هېواد بهر او دننه افغانان په بېسرنوشتۍ کې واقع دي، هېڅ نه پوهېږي چې نړۍ دوی کومې خوا رهي کړي دي، افغان کډوال په ګاونډیو هېوادونو کې په بدترینو شرایطو کې راګیر دي، ډېر شمېر کادرونه فرار شوي او کوم کادرونه چې په هېواد کې پاتې دي اوس هم د وتلو لارې لټوي.
الف. افغانستان په سیاسي ډول منزوي شوی دی. خپل غږ او سیاسي استازولي نه لري او له نړۍ سره یې د راکړې ورکړې وړتیا له لاسه ورکړې ده. د نړۍ له نظم او ارزښتونو سره په مقابل کې واقع کړل شوی دی. نړۍ کې پرمختګ دی، د پوهې او زده کړې تلوسه ده، نوی ژوند دی، ولسي حکومتونه دي، د ولسي قوانینو حاکمیت دی، د بشري حقونو تامین دی خو په افغانستان کې سرچپه حالت حاکم دی. د افغانستان په رسمیت نه پېژندل افغانان نور هم له نړۍوال سیاسي سیستم څخه د حذف کېدو سره مخ کړي، چې ډېر لنډمهالي او اوږدمهالي زیانونه به ولري.
ب. په اقتصادي توګه هم افغانستان رکود سره مخ دی، بېکاري ډېره شوې، فقر زیات شوی او د لوږې کچه لوړه شوې ده. که وضعیت دوام ومومي ښايي افغانان په څو راتلونکو کلونو کې تر دې هم په ډېر بدتر حالت کې واقع شي.
پ. د ښځو پر مخ د منځنیو زده کړو، پوهنتونونو او کار دروازې تړل شوې دي. حتا د روغتیايي زده کړو مرکزونه د دوی پر مخ بند دي او ښايي په راتلونکي کې په روغتونونو کې ښځینه ډاکترانې بیخي وجود و نه لري او د مور او ماشوم د مړینې کچه ډېره لوړه شي. که پر ښځو داسې سخت بندیزونه دوام وکړي نو د ټولنې نیم وګړي به په ذهني، فکري او ظرفیتي توګه سخت زیانمن شي.
ت. افغان وګړي له یوه نامعلوم برخلیک سره مخامخ دي. په افغانستان کې په سیستماتیک ډول د روڼاندو او پوهنتوني نسل د له منځه تللو سلسله روانه ده. د نوي نسل د عصري روزنې مخه نیول شوې، نو په افغانستان کې د عصري زده کړو تاریخي نسلي تسلسل له خطر سره مخامخ شوی دی او هغه ټول ملي سمبولونه (بیرغ، ملي سرود، اساسي قانون...) له منځه وړل شوي او د هر ډول نوي عصر له زده کړو سره دښمني روانه ده. په شل کلنه دوره کې جوړ شوی نصاب چې د سیمې له پرمختللو نصابونو څخه ګڼل کیده، د بدلولو په حال کې دی.
ټ. په میلیونونه افغان کډوال په ګاونډیو هېوادونو کې بېسرنوښته او دردمن ژوند تېروي، حتا د یو ډول ناولو دسیسو ښکار ګرځېدلي، بېعزتۍ او خطرناکو ستونزو سره مخامخ دي. څلوېښت کلونو کې تر لاسه کړی مال او دولت یې په سیند لاهو کېږي، د اولادونو زده کړې یې نیمایي کې پاتې کېږي او کله چې وطن ته ستانه شي نو هلته هم د ژوند لومړنۍ اسانتیاوې ورته برابرې نه دي.
یو شمېر افغانانو چې له نړۍوالې ټولنې سره یې کار کړی و، هم په ګاونډیو او نورو هېوادونو کې له نامعلوم برخلیک سره مخامخ دي، دوی نه درېیم هېواد ته تللی شي او نه هم بېرته هېواد ته ستنېدلی شي.
همدارنګه د جګړو او وچکالۍ له امله یو شمېر داخلي بېځایه شوي افغانان د ژوند له بدترینو شرایطو سره لاس او ګریوان شوي دي.
له امریکا متحده ایالاتو څخه د افغانانو هیلې:
الف. نن هم میلیونونه افغانان مني چې لويدیځ او امریکا له افغانانو سره په ډېرو سختو شرایطو کې مرستې کړې دي، که څه هم د دوی خپلې ګټې هم پکې وې خو موږ ته یې هم ډېره ګټه رسېدلې ده. همدارنګه امریکا په شلو کلونو کې له افغانانو سره د ولسواکۍ، بشري حقونو، قانون حاکمیت په برخو کې ډېرې ژمنې وکړې، امریکا له افغانانو سره له نژدې کار وکړ. نن هم میلیونونه افغانان له لويدیځ او امریکا سره د ښو او رغنده اړیکو غوښتونکي دي؛ نو یاد شوي مواردو او له افغانستان سره د امریکا د تاریخي دوستۍ او اړیکو په نظر کې نیولو سره، هغه متحدین چې په افغانستان کې یې کار کړی، باید پر اوسني وضعیت چوپ پاتې نه شي. له اوسني پاسیف حالت څخه فعال حالت ته راشي، افغانستان له بشري ناورین څخه خلاص کړي، د اقتصادي پیاوړتیا، ښوونې روزنې او د افغانانو د سوکاله ژوند لپاره چټکې او اغېزمنې هلې ځلې وکړي.
ب. له دې وروسته له افغانستان سره هره همکاري او مرسته باید د اشخاصو او افرادو پر ځای سیستممحوره شي، تر څو هره رغنده برنامه د سیستم پیاوړتیا او اوږدمهاله پرمختیا سبب شي. د (۲۰۰۲ – ۲۰۲۱ز) دوره د امریکا او افغانستان لپاره یو ډېر لوی فرصت و، چې دولتي بنسټونه باید دومره پیاوړي ایښودل شوي وای چې اشخاص تلل، خو بنسټونه او سیستم پر خپل حال پاتې شوی وای. اصل کې له بن څخه بنسټ کوږ ایښودل شوی و، چې باید بیا تکرار نه شي.
پ. د افغانانو هیله دا نه ده چې امریکایان دې بیا افغانستان ته د پوځونو او جګړې لپاره راشي، خو دا تمه لري چې د اوږدمهاله سولې او ثبات لپاره امریکايي دوستان مرسته وکړي، افغاني ډیالوګ ته زمینه مساعده کړي، په پخوانیو پیل شوو پروژو کې مرسته وکړي، تر څو نور افغانان په ارامه ژوند وکړي او افغانان د سولهییز ژوند ډاډ تر لاسه کړي.
ت. بې له شکه افغانان په نړۍ کې د شته ستونزو او بدنامیو (ترهګرۍ، توندروۍ او بدبختۍ) عاملین نه دي، بلکې دوی د نړۍوالو مسایلو او لوبو قرباني شوي او اوس د نړۍوالې ټولنې اخلاقي مسوولیت جوړېږي چې افغانان له روانې بدبختۍ څخه وژغوري او ستونزو ته یې رسېدنه وکړي.
ټ. لکه څنګه چې د امریکا اوسنی ولسمشر ښاغلی ډونالډ ټرمپ همېشه یادونه کوي چې دوی په نړۍ کې د سولې پلویان دي، نو کېدای شي په امریکا کې موجود د افغانستان پخواني دوستان او متحدین ورته مشوره ورکړي چې داسې یو افغانستان چې هلته سوله وي، ثبات وي او د ګاونډیو له اغېز، لوبو او سیالیو څخه خلاص وي؛ هم د امریکا، هم د سیمې او هم د نړۍ په ګټه دی او هم خپله افغانانو ته چې له څو لسیزو راهیسې کړول کېږي، ګټور دی.
که ښاغلی ډونالډ ټرمپ په افغانستان کې د تلپاتې سولې او قوي افغانستان لپاره په نتیجه ولاړ کار وکړي نو دا به یوازې ښاغلي ټرمپ ته نه، بلکې ټوله امریکا ته د نړۍوال اعتبار او ویاړ لامل وګرځي، همدارنګه افغانستان او امریکا ترمنځ به د تلپاتې باور او متقابل درناوي پر بنسټ نوې رغنده اړیکې او پړاو رامنځته شي.
په پایله کې باید ووایم چې د امریکا متحده ایالات او افغانستان تر منځ د متقابلو ګټو او درناوي اړیکې د دواړو هېوادونو د ملتونو لپاره ډېرې ګټورې دي. اوس لوی فرصت دی چې امریکا له افغانانو سره د خپلو اړیکو یو نوی باب پرانېزي، چې پکې افغانستان د یو خپلواک، قوي، بې طرفه او امن هېواد په توګه وده ومومي او افغانانو ته دا فرصت په لاس ورشي چې د پنځوس کلونو له غمیزې وروسته د خوشحال، ارام او سوکاله ژوند خاوندان شي.
له سولې، امنیت او پرمختګ څخه برخمن افغانستان به نه یوازې د امریکا او لوېدیځ لپاره ګټور وي، بلکې د سیمې د ملتونو د خوشحالۍ، پرمختګ او سوکالۍ تضمین هم کوي نو دا به ډیره ښه وي چې امریکا په دې برخه کې نور هیوادونه هم له ځان سره ملګري کړي او افغانستان کې د تلپاتې سولې او ثبات نوښت په لاس کې واخلي.
